| dbo:abstract
|
- Το μεταθέατρο εστιάζει «στο ίδιο το θέατρο, που «μιλά» κατά συνέπεια για τον εαυτό του κι «αυτοπαρουσιάζεται»»,[ref> Patrice Pavis, «μεταθέατρο» (λήμμα), μτφ. Αγνή Στρουμπούλη, Λεξικό του Θεάτρου, Gutenberg, Αθήνα 2006, σ. 306.κάτι που γίνεται πολύ καθαρό και άμεσο με την τεχνική του «θέατρο εν θεάτρω». Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τεχνικής αυτής συναντάμε στο κείμενο του Σαίξπηρ "Άμλετ", όπου ένας θίασος ηθοποιών πηγαίνει στο παλάτι για να παίξει μια παράσταση. Όμως, μεταθεατρικά στοιχεία μπορούμε να συναντήσουμε και με πιο έμμεσους τρόπους. Πολύ χαρακτηριστικά αναφέρει ο Patrice Pavis για το μεταθέατρο: Αν το θέατρο είναι όντως μια μεταεπικοινωνία (ΟΣΟΛΣΟΜΠ, 1981) (επικοινωνία με το κοινό μιας επικοινωνίας μεταξύ των ηθοποιών), θα πρέπει να αναζητήσουμε στις δύο αυτές επικοινωνίες (την εξωτερική και την εσωτερική) μια κοινή θεώρηση: το δραματικό πρόσωπο είναι κατ’ ανάγκη φτιαγμένο από την ίδια επικοινωνιακή ύλη που έχει ο δραματουργός κατά νου (ακόμη και ασαφώς). Ο τύπος για κάθε πράξη ομιλίας του δραματικού κειμένου πράγματι είναι: «Εγώ (1) λέγω ότι εγώ (2) λέγω…». Το πρώτο εγώ είναι θεωρητικά ένα αντικείμενο αυτός, του συγγραφέα, αλλά είναι επίσης αυτός που αφηγείται με το δικό του τρόπο αυτό που εμφανίζεται δεικνυόμενο μόνο μιμητικά. Το δεύτερο εγώ, αυτό του δραματικού προσώπου, υποτίθεται ότι είναι το υποκείμενο των ρημάτων δράσης και δεν στοχάζεται πάνω στην κατάστασή του ως ομιλητή∙ εντούτοις, το δραματικό πρόσωπο μπορεί να αποκαλυφθεί ως παραγωγός της ομιλίας, ως εκφέρων χωρίς άλλο εκφερόμενο, πέραν του ότι είναι ένα «ομιλούν είναι» (Μαριβώ, Μπρεχτ, Πινζέ). Ανάμεσα σε αυτά τα δυο εγώ, με τα ασαφή περιγράμματα, στήνεται ένα παιχνίδι ταύτισης και ανταλλαγής. Η μεταθεατρικότητα είναι θεμελιακή ιδιότητα κάθε θεατρικής επικοινωνίας. Το «εγχείρημα μετά» του θεάτρου συνίσταται στο να εκληφθούν η σκηνή και ό,τι την αποτελεί –ηθοποιός, σκηνικό, κείμενο- ως αντικείμενα εγκαλυπτόμενα από ένα καταδεικτικό κι αρνητικό σημείο («δεν είναι ένα αντικείμενο, αλλά η σημασία του αντικειμένου»). Κατά τον ίδιο τρόπο, που ο ποιητικός λόγος ορίζεται ως καλλιτεχνική μέθοδο, το θέατρο ορίζεται ως κόσμος κυριευμένος ήδη από τη ψευδαίσθηση και τη θεατρικότητα. Σύμφωνα με τα παραπάνω, μπορούμε να καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι κάθε θεατρικό δρώμενο ενέχει το στοιχείο της μεταθεατρικότητας, ακόμα κι αν αυτό δεν γίνεται πάντα φανερό. Όπως υποστηρίζει και ο Richard Hornby, ένα θεατρικό έργο δεν αντικατοπτρίζει την ζωή, αλλά τον ίδιο του τον εαυτό. Εξετάζοντας την έννοια «metadrama», ο ίδιος υποστηρίζει ότι δεν είναι ένα φαινόμενο που περιορίζεται σε μερικούς συγγραφείς ή σε συγκεκριμένες περιόδους, αλλά ότι το συναντούμε παντού στην ιστορία του θεάτρου. Με αυτό προσπαθεί να ξεκαθαρίσει ότι κανένα έργο δεν μπορεί να αντικατοπτρίζει πιστά την πραγματικότητα και ότι κάθε έργο είναι ένας έντεχνος στοχασμός πάνω στη ζωή και στο ίδιο το θέατρο. Ο συγγραφέας γνωρίζει πολύ καλά ότι το έργο του προορίζεται για τη σκηνή ενός θεάτρου και ότι με αυτό καταθέτει την άποψή του για το θέατρο. Όταν μάλιστα, ο καλλιτέχνης χρησιμοποιήσει το μεταθεατρικό στοιχείο στην πιο ακραία του μορφή, τότε εμφανίζεται και ο όρος της «αποστασιοποίησης» ή αλλιώς του «παραξενίσματος»,που έχει πλέον ταυτιστεί με τον Μπρεχτ. Στην περίπτωση του έργου Η όπερα της πεντάρας, ο Μπρεχτ κάνει ένα σχόλιο ουσιαστικά στην Όπερα του ζητιάνου του Τζων Γκαίυ. Βλέπουμε εδώ δηλαδή ένα θεατρικό έργο να σχολιάζει ένα άλλο θεατρικό έργο και τελικά το ίδιο το θέατρο να μιλάει για τον εαυτό του. Σε αυτό το έργο, όπως λέει και ο Μπερναρ Ντορτ, η κριτική που ασκεί ο Μπρεχτ είναι ταυτόχρονα θεατρική αλλά και κοινωνική. (el)
- Le théâtre dans le théâtre est une pièce dans laquelle, à un moment donné, les comédiens jouent une pièce de théâtre à l'intérieur même de la pièce. Il peut y avoir aussi des « faux » spectateurs, qui sont des comédiens faisant semblant de regarder. Il y a alors plusieurs niveaux :
* les spectateurs qui regardent la pièce (pour « de vrai »)
* les « faux » spectateurs qui sont des comédiens qui jouent des spectateurs assistant au « faux » spectacle
* les comédiens qui jouent à jouer la (seconde) pièce. Dans certains cas, la seconde pièce (ou « petite pièce » ) présente une analogie avec la « grande pièce » et l'ensemble est une mise en abyme théâtrale. Par exemple, des personnages ont le même comportement, ou la même personnalité, ou le même problème, etc. Le métathéâtre est assez semblable, mais est un théâtre qui parle du théâtre, en mettant sous forme de castings, répétitions, débats, coulisses, etc. Mais on ne voit pas le théâtre joué au moment de la représentation. La pièce Frédérick ou le boulevard du crime d’Eric-Emmanuel Schmitt multiplie les jeux de miroirs, ajoutant au métathéâtre – réflexion sur le théâtre, le jeu, le comédien – du théâtre dans le théâtre vu de face, des coulisses ou de loin, mettant des personnages de l’action dans le vrai public et transformant parfois le vrai public en un public de l’époque. Cette forme de théâtralité peut également se retrouver à l'opéra. Ainsi dans Pagliacci de Ruggero Leoncavallo, l'histoire repose sur la représentation de commedia dell'arte d'une troupe de théâtre ambulant au cours de laquelle le comédien, mêlant l'action de la pièce et la réalité, tue sa femme et l'amant de celle-ci. L'auteur réussit habilement cette fusion, si bien que les spectateurs peuvent parfois avoir du mal à suivre le déroulement des péripéties. L’École des femmes de Molière en est un autre exemple. En effet, dans la scène 4 de l'acte IV, on peut voir qu'Arnolphe et ses deux valets vont jouer du théâtre dans le théâtre. Il y a aussi Les Fourberies de Scapin (acte 3, scène 2). (fr)
- Metatheatre, and the closely related term metadrama, describes the aspects of a play that draw attention to its nature as drama or theatre, or to the circumstances of its performance. "Breaking the Fourth Wall" is an example of a metatheatrical device. Metatheatrical devices may include: direct address to the audience (especially in soliloquies, asides, prologues, and epilogues); expression of an awareness of the presence of the audience (whether they are addressed directly or not); an acknowledgement of the fact that the people performing are actors (and not actually the characters they are playing); an element whose meaning depends on the difference between the represented time and place of the drama (the fictional world) and the time and place of its theatrical presentation (the reality of the theatre event); plays-within-plays (or masques, spectacles, or other forms of performance within the drama); references to acting, theatre, dramatic writing, spectatorship, and the frequently employed metaphor according to which "all the world's a stage" (Theatrum mundi); scenes involving eavesdropping or other situations in which one or several characters observe another or others, such that the former relate to the behaviour of the latter as if it were a staged performance for their benefit. The words "metatheatre" and "metadrama" combine theatre or drama with the Greek prefix "meta—", which implies "a level beyond" the subject that it qualifies. (en)
- Il teatro nel teatro (metateatro) è un espediente teatrale con il quale la finzione scenica rimanda direttamente al mondo del teatro, affronta questioni relative alla qualità dell’arte drammatica, oppure, più semplicemente, offre l’azione di personaggi consapevoli della finzione che essi stessi stanno agendo, come frequentemente avviene nella drammaturgia contemporanea. Questo artificio è stato spesso utilizzato per rompere la quarta parete tra gli attori e il pubblico o per inscenare una breve rappresentazione all'interno di un dramma, con gli attori di quest'ultima che si rivolgono, oltre al pubblico in platea, anche ad un fittizio pubblico, interpretato da alcuni degli attori della compagnia, che prende posto sul palcoscenico. Talvolta questa modalità narrativa ha assunto il carattere di svelamento dell'artificio illusorio dell'evento teatrale o dello spazio teatrale da parte di chi agisce la scena nei confronti degli spettatori, rendendo palese l'intero impianto fittizio dell'azione scenica, talvolta allo scopo di mostrare l'illusorietà, non solo della rappresentazione, ma anche della realtà tangibile dagli spettatori. Nella pratica, il teatro nel teatro può rappresentarsi come un evento teatrale che si svolge sul palcoscenico, all'interno del dramma rappresentato, e che gli spettatori avvertono come un'azione degli attori intenti nella rappresentazione di un dramma. Esempi celebri sono, ad esempio, la seconda scena del terzo atto dell'Amleto di Shakespeare, nel quale degli attori propongono uno spettacolo, consigliati da Amleto, sulla falsariga dell'omicidio perpetrato da Claudio ai danni di Amleto padre. La tecnica metateatrale è usata da Shakespeare anche in diverse altre opere, come ne La bisbetica domata, Sogno di una notte di mezza estate e La tempesta. Esempio del tentativo di corrispondenza fra la finzione teatrale e la vita reale può invece essere il monologo di Jacques in Come vi piace, nel quale egli, paragonando l'esistenza umana ad un evento teatrale, pronuncia la nota frase "All the world's a stage" (che significa "Tutto il mondo è un palcoscenico"). In epoca moderna sono celebri i drammi di Luigi Pirandello, nei quali la metateatralità è pretesto per una riflessione sulle finzioni della realtà sensibile. Pirandello compose una trilogia del teatro nel teatro, comprendente Sei personaggi in cerca d'autore, Questa sera si recita a soggetto e Ciascuno a suo modo. Utilizzato in parte nell'antichità da Plauto e nelle commedie goldoniane, il teatro nel teatro rappresentò per l'arte teatrale del XX secolo una delle rotture delle convenzioni sceniche a scapito del naturalismo ottocentesco, che prediligeva il teatro borghese e la quarta parete. La necessità di rompere l'illusione non deriva, però, unicamente dal fatto di criticare la convenzionalità della pièce bien fait, ma anche dalla necessità di "destare" l'attenzione dello spettatore coinvolgendolo nei giochi multilinguistici e polisemantici dell'evento teatrale, al fine sia di valorizzarne i vari livelli di cui è composto, sia di fornire ai personaggi teatrali nuove possibilità esperienziali. Noises off di Michael Frayn, conosciuto in Italia con il titolo Rumori fuori scena grazie alla compagnia di Attilio Corsini, porta alle estreme conseguenze l'artifico del teatro nel teatro rappresentando una compagnia che nel primo atto fa le prove di uno spettacolo, per mostrarci nel secondo atto il palcoscenico rovesciato e, quindi, quanto avviene dietro le quinte, nel terzo atto vediamo lo spettacolo dopo la centesima replica. L'esercizio di Frayn non ha particolari valenze, trattandosi di un'opera scritta per il pubblico estivo che negli anni 80 andava in vacanza nel sud Inghilterra, ma rivela una fine conoscenza del mondo degli attori e la maestria nella creazione di un meccanismo che trascina il pubblico in situazioni esilaranti soprattutto grazie alla trovata di girare il palco. In effetti nel secondo atto ci si trova di fronte a ben 3 spettacoli: quello rappresentato verso il fondale, il backstage che il pubblico vede e, da non scordare, il vero spettacolo, Noises off. Nell'ultimo decennio, "Con la Gente dal Ponte" di Dimitris Lyacos utilizza tecniche di metateatro in cui un pezzo improvvisato sulla leggenda del vampiro è visto dall'angolo di uno spettatore che registra nel suo diario l'ambientazione e le preparazioni, nonché la sequenza dei monologhi degli attori intervallati da note personali sullo sviluppo della rappresentazione. (it)
|
