Deneys Reitz

Deneys Reitz
Deneys Reitz
Gebore	2 April 1882; Bloemfontein, Suid-Afrika
Sterf	19 Oktober 1944; Londen, Verenigde Koninkryk
Nasionaliteit	Suid-Afrika
Beroep	Soldaat, prokureur, skrywer, kabinetsminister
Eggenoot	Leila Agnes Buissiné Wright (1887-1959)
Kinders	Francis William Reitz
Ouer(s)	Francis William Reitz; Blanka Thesen

Deneys Reitz (Bloemfontein, 2 April 1882 - Londen, 19 Oktober 1944) was 'n Suid-Afrikaanse soldaat, politikus, kabinetsminister, skrywer en die derde oudste van die Vrystaat se pres. F.W. Reitz se vyf seuns. Sy moeder, Blanka Thesen, 'n lid van die Noorse familie van Knysna, was die eerste eggenote van die Vrystaatse president. Deneys Reitz het sy voornaam gekry van die familienaam van sy ouma aan vaderskant, Cornelia Magdalena Deneys.

Agtergrond

Deneys Reitz op kommando tydens die Anglo-Boereoorlog saam met genl. Jan Smuts in Namakwaland.

Reitz ontvang sy skoolopleiding aan die Grey-kollege in Bloemfontein en sluit as seun van sewentien aan by die Boeremagte in die Tweede Anglo-Boereoorlog. Hy doen krygsdiens by Ladysmith en vergesel genl. J.C. Smuts op sy beroemde inval in die Kaapkolonie (1901-'02). Hy beskryf later sy oorlogservaringe in Commando (1929), wat 'n treffer geword het. Veral boeiend is sy eerstehandse beskrywing van dié gewaagde ekspedisie deur genl. Jan Smuts tot in die Kaapkolonie.

Ná die vrede weier Reitz om die eed van getrouheid af te lê en om onder die Britse bewind te woon; daarom vertrek hy na Madagaskar waar hy drie moeilike jare deurbring en malaria opdoen, maar op die volgehoue versoeke van Isie Smuts, genl. Smuts se vrou, keer hy in 1904 of '05 terug na Suid-Afrika. Die siekte het sy gesondheid so geknou dat hy met sy terugkeer na Suid-Afrika ineengestort het. Isie Smuts het hom oor die volgende drie jaar verpleeg tot hy sy krag herwin het.

Hy voltooi sy regstudies en praktiseer van 1908 af op Heilbron as prokureur. In die Eerste Wêreldoorlog help hy Smuts eers die Maritz-rebellie in die Vrystaat onderdruk en dien daarna by die staf van genl. Smuts in Duits-Suidwes-Afrika. In Duits-Oos-Afrika voer hy bevel oor die berede regiment Fourth South African Horse. In 1917 gaan hy oorsee. Hy is twee keer swaar gewond (die laaste keer vroeg in 1918) aan die wesfront, eervol vermeld, en word later kolonel in bevel van 'n bataljon van die First Royal Scots Fusilliers. Oor dié tydperk skryf hy in 1933 Trekking on.

Politieke loopbaan

Genl. Jan Christian Smuts en sy kabinet in 1923. Voor: sir Thomas Watt, sen. F.S. Malan, Smuts, sir Thomas Smartt en mnr. Henry Burton. Agter: sen. Nicolaas de Wet, kol. Deneys Reitz, sir Patrick Duncan, mnr. John William Jagger en kol. Hendrik Mentz.

Genl. Jan Smuts en sy staf te Concordia in Namakwaland, Mei 1902. Smuts staan vierde van links en Deneys Reitz sit links.

Ná die oorlog tree hy tot die politiek toe as ondersteuner van genl. Smuts se Suid-Afrikaanse Party en haal in die algemene verkiesing van 1920 die paal in die kiesafdeling Bloemfontein-Suid en word so Unie-Volksraadslid toe hy dr. Colin Steyn, eweneens 'n seun van 'n oud- Vrystaatse president, te wete M.T. Steyn, van die Nasionale Party met 101 stemme verslaan. Dit was al Vrystaatse setel wat die regering kon wen omdat dié provinsie redelik bankvas agter die Nasionale Party se leier en stigter, genl. J.B.M. Hertzog, gestaan het.

Op 3 Augustus 1920 kom hulle in dieselfde kiesafdeling in 'n tussenverkiesing teen mekaar te staan. (Dis nie bekend hoekom nie, tensy Steyn die uitslag suksesvol betwis het.) Reitz wen weer, dié keer met 'n meerderheid van 141, maar Steyn staan op 26 Augustus 1920 in 'n tussenverkiesing in die veilige N.P.-setel Vredefort teen die S.A.P. se S.P. van W. Botha en wen met 'n meerderheid van 520 waardeur hy ook Volksraadslid word.

In die algemene verkiesing van 1921, wat genl. Smuts wou gebruik sodat hy sy posisie in die Volksraad kon versterk ná die Unionisteparty by sy Suid-Afrikaanse Party ingelyf is, kom Reitz en Steyn weer in Bloemfontein-Suid teen mekaar te staan. Steyn kry 1 189 stemme en Reitz 1 142 vir 'n skrale meerderheid vir die Nasionale Party van 47. Dr. Steyn het in sowel die Bloemfonteinse setel as Vredefort gestaan en albei gewen. Hy verkies egter om Bloemfontein-Suid te verteenwoordig, waarskynlik omdat hy wou keer dat die S.A.P. 'n tussenverkiesing in die hoofstad wen en so weer 'n houvas in die Vrystaat kry, want in die algemene verkiesing het die N.P. weer 16 uit die 17 setels gewen. Al uitsondering was Bloemfontein-Noord, waar die Arbeidersparty se Arthur Barlow met 316 stemme teen Die N.P. se J.W.G. Steyn gewen het.

Soos die gebruik destyds was, tree 'n lid van 'n veilige setel terug sodat 'n dienende minister, Reitz, weer sy plek in die Volksraad kon inneem. In dié geval was dit E.H. Walton wat Port Elizabeth-Sentraal in die algemene verkiesing van 1921 gemaklik gewen het. Reitz word tydens die tussenverkiesing op 15 Maart 1921 onbestrede verkies. In die vervroegde algemene verkiesing van 1924 waag Reitz nie weer sy hand aan 'n setel in sy geboortestad nie, en ook maar goed, want die N.P. se Colin Steyn wen Bloemfontein-Suid oortuigend met amper twee derdes van die stemme. In die toe nog oorwegend Engelse hawestad haal Reitz weereens die paal toe hy Port Elizabeth-Sentraal met 'n meerderheid van 1 044 teen die Arbeidersparty se R.L. Weir se 661 stemme wen.

Dit was egter die verkiesing waarin die Smuts-regering tot 'n val gekom het; daarom was dit die einde van Reitz se ministerskap, hoewel hy aangebly het as verteenwoordiger van die Baaise setel tot in April 1929. In dié amplose tydperk tot 1933 skryf Reitz Commando, wat in 1929 die eerste keer verskyn, en sluit hy hom aan by 'n prokureursfirma in Johannesburg. Hy onderneem uitgebreide privaat en sakereise waartydens hy besoek bring aan Noord- en Suid-Rhodesië, die Belgiese Kongo, Angola en veral die Kalahari en Kaokoveld in Suidwes-Afrika. Sy laaste boek, No outspan (1943), vertel van dié tydvak in sy lewe. Albei sy eerste twee boeke word as klassieke avontuurboeke beskou op grond van hul aangrypende temas en danksy die persoonlikheid van hul verteller en die direkte egtheid van segging wat uitmuntend by die stof pas.

'n Karikatuur van Deneys Reitz deur Boonzaier, spotprenttekenaar van Die Burger.

Reitz wen die kiesafdeling Barberton in 1929 se algemene verkiesing terug vir die Suid-Afrikaanse Party nadat W.H. Rood dit in 1924 met 'n meerderheid van 24 vir die N.P. verower het. Die S.A.P.-kandidaat se meerderheid is 363 stemme teen die Nasionale Party se C.L. Worral. Reitz word in 1933, nadat die N.P. en S.A.P. 'n koalisie gesluit het, onbestrede in Barberton verkies. Hy behou die setel in 1938 vir die Verenigde Party met 'n meerderheid van 1 381 stemme teen die Nasionale Party se W.C.J. Brink.

Minister en hoë kommissaris

Met die vorming van die koalisie tussen die Nasionale Party en die Suid-Afrikaanse Party in 1933, wat op 5 Desember 1934 op die stigting van die Verenigde Party sou uitloop, aanvaar hy die amp van minister van lande en besproeiing en word in 1935 die minister van landbou en bosbou en in 1938 minister van mynwese. In 1939, ná die skeuring in die V.P. toe genl. J.B.M. Hertzog as eerste minister bedank het weens die Unie-Volksraad se besluit om aan die Tweede Wêreldoorlog deel te neem, stel Smuts hom aan as minister van naturellesake en dien hy ook as die eerste minister se adjunk tot. In 1942 of '43 word hy hoë kommissaris van die Unie in Londen. In Suid-Afrika is hy beskou as 'n ondernemende kabinetsminister en in Brittanje as 'n voortreflike verteenwoordiger van die Unie van Suid-Afrika. Alhoewel hy nie die voordeel van gevorderde onderwys geniet het nie, was hy deur ondervinding en die blote krag van persoonlikheid, 'n goeie debatteerder. As minister van lande in die Smuts-kabinet neem hy die voortou by 'n aantal belangrike ondernemings, veral die wetgewing in verband met die totstandbrenging van die Nasionale Krugerwildtuin.

Suid-Afrikaanse Akademie

Die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns het Reitz, toe hy nog minister van lande in die Smuts-kabinet was, tot lid verkies. Hy was die seun van 'n stigterslid van die instelling en 'n leier in die Eerste Taalbeweging. Destyds was lidmaatskap nog tot 50 lede beperk en dit was daarom 'n groot eer wanneer iemand tot dié uitgesoekte groep verkies is. Reutz het egter lidmaatskap van die hand gewys omdat hy die Akademie as 'n "rassistiese" organisasie beskou het wat in die weg gestaan het van goeie verhoudinge tussen Afrikaners en Engelse omdat hy hom vir Afrikaans beywer het. Indertyd het "rassisme" en betrekking gehad op die verhoudinge tussen Afrikaans- en Engelssprekendes in Suid-Afrika en nie op verskillende etniese groepe nie. Reitz het hom as 'n kosmopoliet beskou wat in die parlement en in Kaapstad net Engels gepraat het, maar op die plaas met sy arbeiders Afrikaans.

Privaat lewe en nalatenskap

'n Foto uit die familiealbum van Deneys Reitz.

Reitz is in 1919 of '20 getroud met Leila Agnes Bussinné Wright (Kaapstad, 13 Desember 1887 - Kaapstad, 29 Desember 1959) van Wynberg, Kaap. Sy was 'n uitgesproke voorstander van vroueregte en die stemreg vir vroue. Mev. Reitz was die eerste vrou wat lid van die Unie-Volksraad geword het en het Parktown in Johannesburg van 1933 - 1944 verteenwoordig, aanvanklik as kandidate van die Suid-Afrikaanse Party tydens die koalisie-verkiesing van '33 en in 1938 as kandidaat van die Verenigde Party. Sy was aktief op die gebied van maatskaplike welsyn en het 'n groot aandeel in die aanvaarding van die Kinderwet in 1937 gehad.

Die Vrystaatse dorp Deneysville is na Reitz vernoem. Sy broer Hjalmar Reitz was eweneens 'n skrywer en politikus, maar 'n vurige ondersteuner van die Nasionale Party.

Bronne

Ancketill, Mathew D.: A soldier from the past - Colonel Deneys Reitz. In: Lantern. Tydskrif vir Kennis, Kuns en Kultuur. April 1979, jaargang 28, nr. 2
Potgieter, D.J. (red.) 1973. Standard Encyclopaedia of Southern Africa. Cape Town: Nasionale Opvoedkundige Uitgewery (Nasou).
Schoeman, B.M. 1977. Parlementêre verkiesings in Suid-Afrika 1910-1976. Pretoria: Aktuele Publikasies.
Martin Bossenbroek: Die Boereoorlog. Auckland Park, Jacana Media, 2014. ISBN 978-1-431-41055-2
Kapp, Pieter. 2009. Draer van 'n Droom. Die geskiedenis van die Suid-Afrikaanse Akademie vir Wetenskap en Kuns 1909-2009. Hermanus: Hemel & See Boeke.
De Kock, W.J. 1968. Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek, deel I. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk.
Martin Bossenbroek: Die Boereoorlog. Vertaal deur Anne-Marie Mischke. Auckland Park, Suid-Afrika, Jacana Media, 2014. ISBN 9781431410552