Klooster
'n Klooster is 'n gebouekompleks met woonvertrekke en werkplekke waarin mense – meestal monnike en nonne – hulle toewy aan 'n leefwyse wat van die wêreldlike sfeer afgesonder en heeltemal op die beoefening van 'n bepaalde godsdiens toegespits is.
Die huidige Afrikaanse, Nederlandse en Duitse terme klooster en Kloster is afgelei van die Latynse claustrum (letterlik "afgeslote plek"). Later het hierdie Latynse term veral na die tipiese kruisgang van die westerse kloosterargitektuur begin verwys. Die Latynse wortel leef in tale soos Engels (cloister), Frans (cloître), Italiaans (chiostro) en Spaans (claustro) in hierdie spesifieke betekenis voort.
In Nederlands en Duits is die term egter veralgemeen en verwys nou na die hele kloostergebou of die instelling as sulks. In die westerse kultuur staan veral Christelike kloosters bekend wat grotendeels met die Rooms-Katolieke en die Ortodokse Kerke verbind word, alhoewel daar ook Protestantse (soos die Duitse vroueklooster Ebstorf) en ekumeniese (soos die Franse gemeenskap van Taizé) kloostergemeenskappe bestaan.
Protestantse kloosters in Duitsland was oorspronklik instellings vir ongetroude adellike vroue of ongetroude dogters van predikante. Die huidige vroueklooster Ebstorf staan oop vir alle Evangelies-Lutherse vroue. Die monnike van die klooster Loccum (tans in Rehburg-Loccum, 'n stad in die Duitse deelstaat Nedersakse) het tydens die Reformasie die Lutherse geloofsbelydenis aangeneem sonder om hulle kloostergemeenskap te ontbind. Die klooster is tans 'n instelling wat vikarisse as Evangelies-Lutherse pastore oplei.[1]
Die kloosterlike leefwyse word in die Christendom ook monastisisme genoem – afgelei van die Latynse monachus ("monnik"). Die Griekse monasterion en die gelatiniseerde afleiding monasterium het in 'n aantal tale die wortel van leenwoorde geword wat "klooster" beteken: Monastery (Engels), monastère (Frans), monasterio (Spaans).
Die kloosters (abdye) van monastiese ordes soos die Benediktyne of Cisterciënsers word deur abte ("geestelike vaders") of abdisse ("geestelike moeders") gelei. Hulle oefen die gesag oor die abdy uit en is slegs aan die plaaslike biskop of regstreeks aan die pous verantwoordelik. Vanaf die 10de eeu tot by die laat Middeleeue was abdye meestal feodale instellings wat oor landgoedere beskik en politieke, regterlike en ekonomiese gesag uitgeoefen het.[2]
Geskiedenis
wysigVroeë kloosters
wysig
Die kloostergemeenskappe het hulle vroegste oorspronge in die asketiese lewe van die eerste Christelike gemeentes. Hierdie asketisme was aanvanklik tot die gesin beperk, maar het geleidelik tot 'n afsonderlike godsdienstige wêreld begin ontwikkel wat sedert die 3de eeu as 'n nuwe orde tussen die leke en die klerus bestaan het.[3] Die askete was nou afgesonder van hul gesinne en Christelike gemeentes, maar het nogtans 'n deel van die kerkorganisasie gebly. Ondanks die spanninge, wat hierdie besondere status geskep het, was dit dikwels aan die monnike te danke dat die kerk en Christelike leke hul wêreldlike gesindheid laat vaar het en weer op die spirituele betekenis van hul geloof gaan besin het.
Die eerste monnike, wat 'n strenge godsdienstige ideaal van die Christendom nagestreef het, het in die laat-antieke tydperk in Egipte en Sirië geleef. Die eerste Christelike kloosters het in die 4de eeu uit kluisenaargemeenskappe in Egipte en Palestina ontstaan. Omtrent 300 het Antonius as 'n kluisenaar na die woestyn gegaan, terwyl Pachomius (292–346) die eerste kloosterlike gemeenskappe van die sogenaamde anachorete gestig het, en in die 4de eeu het steeds meer Christene die Egiptiese ideaal van 'n monnikslewe gevolg.[4]
Die oudste Christelike klooster, wat nog steeds bestaan, is Mor Gabriël in die Turkse dorp Toer Abdin; hierdie gemeenskap is in 397 deur ene Shmuel (Samuel) en sy dissipel Shem'un (Simon) gestig, en die plaaslike nonne en monnike sit met hulle gebede dus 'n tradisie voort wat reeds meer as 1600 jaar lank bestaan.
Die monnikewese in die Griekse ooste het uiteindelik ook in die Westers-Latynse kerk posgevat, en as die eerste Wes-Europese kloosters het Marmoutier aan die Loire-rivier (Frankryk) en die abdy Sint-Maximyn in Trier (Duitsland) ontstaan. Die kloosterlewe in Gallië en in die Frankiese Ryk, wat reeds duidelik van sy Oosterse voorbeelde verskil het, het 'n groot invloed op die monnikewese in Sentraal-Europa en selfs die kulturele geskiedenis van die vasteland uitgeoefen. Die monastiese lewenstyl het vanuit die Mediterreense wêreld in die 4de eeu na Gallië en die Donaugebied uitgebrei. Die nuwe beweging, wat vir sy uitbreiding van die ou handelspaaie langs die Rhône-rivier gebruik gemaak het, was feitlik 'n tweede fase in die kerstening van Europa wat die nuwe geloof versterk het.
Die monastiese ontwikkeling in Wes-Europa is in drie fases voltrek:
- Die Gallies-laat-antieke fase het moontlik al met biskop Hilarius van Poitiers (omtrent 350–367/68) begin, alhoewel die heilige Maarten (omtrent 336–397) in Poitou en Touraine en biskop Victricius van Rouen (omtrent 340–voor 410) as die belangrikste eerste verteenwoordigers van hierdie periode beskou word, wat met die stigting van die kloosters in Provence sy hoogtepunt bereik het.
- Die heilige Columbaan het die Irofrankiese fase (omtrent 590–690) met die stigting van die klooster Luxeuil in die Vogese ingelui.
- In die vroeë Karolingiese tydperk het 'n golf van Angelsaksiese kloosterstigtings (omtrent 690–768) plaasgevind wat deur sendelinge soos Willibrord (die stigter van die kloosters in Utrecht en Echternach) en Winfrid-Bonifatius, stigter van die klooster in Fulda (Duitsland), oorheers is.
Tot by die einde van die 8ste eeu is in die Wes-Europese gebiede tot by die Elbe-rivier en die middelloop van die Donau sowat 1 000 kloosters gestig.[5] Benedictus van Nursia het in 529 die voorbeeld vir 'n groot aantal westerse kloosters gestig en reëls van die kloosterlewe saamgestel wat as Regula Benedicti eeue lank die ontwikkeling van kloosters sterk beïnvloed het. Die Regula S. Benedicti of Benediktynse reëls het vanaf die 7de eeu die kloosterlewe in die Latynse Weste gedefinieer.
Die vroeë kloosters was nie net sentrums van die geestelike lewe nie, maar het daarnaas ook ambagte en landbou (in die kloostertuine), navorsing en die versameling van kennis (in kloosterbiblioteke) bevorder. Die kloosters het 'n belangrike rol by die bewaring en uitbreiding van kennis gespeel wat sedert die antieke oudheid verlore gegaan het. Met hul werkplase en landboukundige produksie het die kloosters ook die plaaslike boerebevolking met professionele vaardighede en vakkennis ondersteun en sodoende belangrike steunpilare van die Christelike sendingwerk in veral Noord- en Oos-Europa geword.
Keltiese kloosters
wysigKloosterordes het ná die verval van die plaaslike kerkadministrasie in die 6de eeu 'n leidende rol in die Keltiese Christendom gespeel. As gevolg van die klein aantal stede in die Keltiese gebiede van Brittanje en Ierland het die meeste groot kerke by die setels van die adellike heersers ontstaan, en gewoonlik het die wêreldlike gesag die stigting van nuwe kloosters bevorder en beskerming aan hulle verleen.
Keltiese monnike en abde het die ekonomiese onafhanklikheid van hulle kloosters verseker en hulle daarnaas veral op hul kulturele, intellektuele en spirituele ontwikkeling gekonsentreer. In teenstelling met Keltiese biskoppe, wat eerder as die geestelike raadgewers van hulle heersers gefungeer het, het abde oor 'n relatief groot magsbasis beskik.
In Ierland het kloosters tot belangrike sentrums van die Keltiese kultuur ontwikkel; monnike het Keltiese mites en literêre werke neergeskryf en sodoende bewaar, meesterwerke van die destydse Keltiese kuns geskep soos boekskilderye, metaalkunswerke en die kenmerkende Iers-Keltiese hoogkruise. As welvarende kulturele sentrums het Ierse kloosters nie net in konflik met die Rooms-Katolieke Kerk van die Europese vasteland gekom, hulle was in die vroeë 8ste eeu ook 'n gewilde teiken vir Wiking-rooftogte.
Die meeste Keltiese kloosters het geleidelik hul eie onafhanklike reëls en liturgie ontwikkel en sodoende sterk van mekaar verskil. Die gebrek aan eenheidstrukture en 'n gemeenskaplike tradisie het uiteindelik daartoe gelei dat die Keltiese monnikeorde hulle weer aan die Rooms-Katolieke Kerk se sentralistiese stelsel onderwerp het.
Kloosters en heersers
wysigDie kloosterkerk, wat deur ab Angilbert van Centula, 'n vriend van Karel die Grote, wat ook nou verwant aan hom was, vanaf 790 opgerig is, het 'n soort modelkerk en -klooster in Karel se ryk geword.[6] Die nou verbinding tussen kloosterorde en heerserhuis was 'n tipiese kenmerk van die Middeleeuse samelewing, aangesien heersers kloosters dikwels ingespan het om hulle etnies diverse ryke te kersten en tot 'n kulturele eenheid saam te smelt. Vanaf die tweede derde van die 8ste eeu het 'n aantal beduidende kloosters soos dié van Hersfeld, Fulda, Sint Gallen, die eiland Reichenau en Lotsch ontstaan.[7]
Die keisers se gunstelingorde was die Benediktyne; hul reëls het naas die geestelike aspek ook praktiese werk behels, en elke klooster was in ekonomiese opsig volledig onafhanklik. Dikwels het die kloosters tot die bakermat van 'n permanente nedersetting ontwikkel, aangesien hulle toegerus was met alle noodsaaklike geestelike en wêreldlike elemente en sodoende uiteindelik tot 'n klein stad kon ontwikkel. Die Switserse klooster Sint Gallen se "plattegrond" uit die jaar 820 is 'n uitstekende voorbeeld vir hierdie soort nedersettings.
Die kerk het monnike as volkome Christene beskou. Nogtans het die politieke en ekonomiese verwêreldliking van kloosters steeds weer die aanleiding tot hervormingsbewegings gegee soos byvoorbeeld die Cluniasensiese hervorming wat van die Franse abdy Cluny uitgegaan het.
Met die sogenaamde bedelordes (Fransiskane, Dominikane, Karmeliete en Augustyne) het 'n nuwe soort kloosters ontstaan. Inderdaad kan die geskiedenis van kloosters as 'n wissel van "verwêreldliking" en hervorming volgens bepaalde reëls beskryf word.
Een belangrike rede vir die herhaalde verwêreldliking van die kloosterlewe was die feit dat mense nie steeds vanweë hulle Christelike geloofsoortuiging by 'n kloostergemeenskap aangesluit het nie. Materiële oorwegings het sowel by adellike gesinne asook by boerekinders, wat nie op 'n erfdeel geregtig was en dus nie oor die ekonomiese basis vir 'n huwelik beskik het nie, 'n belangrike rol gespeel. Ongeag die sosiale afkoms het die ongeskikte persoonlike houding van enkeles (en veral van verkose of benoemde abde) teenoor die kloosterlewe geleidelik tot die verwêreldliking van die hele instelling bygedra.
Die monastiese lewe het egter ook 'n groot invloed op die samelewing uitgeoefen. Daar word beraam dat sowat 'n kwart van die manlike bevolking van die 16de eeuse Spanje priesters was of as monnike in kloosters geleef het.[8]
Hervormings
wysigDie belangrikste hervormingsbewegings was die Cluniasense (vanaf die 10de eeu), die Sistersiënsers uit die Franse klooster Cîteaux (11de eeu) en die verskillende bedelordes (vanaf die 13de eeu).
Die Cluniasensiese hervorming was gemik op 'n sterker rituaal, 'n groter aantal misse, 'n nuwe Mariakult en 'n onderskeiding tussen priestermonnike en lekebroeders. Dit was vanselfsprekend dat hierdie hervorming ook die kloosterboukuns duidelik beïnvloed het. Die Sistersiënsers het die voorkeur aan eenvoudige baksteengeboue gegee wat nie deur muur- of glasskilderye of standbeelde verfraai is nie. Die nuwe Cisterciënser- en Fransiskaanse kloosterboukuns het geen voorsiening meer gemaak vir torings of gewelfboë nie.
Terwyl die Sistersiënsers hulle in afgeleë nuwe gebiede gevestig het, was die bedelordes veral in stede werksaam. Hulle het dus kerkgeboue benodig waarin gelowiges kon byeenkom en na preke luister.
Kuns
wysigAanvanklik was monnike self besig met alle boukuns, beeldhouwerk, skildery, metaal- en ivoorbewerking en ander kunshandwerk. Geleidelik was ook lekebroeders en kloosterambagsmanne by hierdie aktiwiteite betrokke en het tot 'n eie beroepsgroep ontwikkel. Klein kunste soos ivoorkuns en boekskildery het vinnig voorbeelde vir reliëfs en muurskilderye gevorm, en die Romeinse, Bisantynse en vroeg-Christelike originele is dwarsdeur Europa gekopieer. Rondtrekkende pelgrims en bodes het 'n groot bydrae gelewer by die uitbreiding van nuwe ideeë, ervarings en vorme.
Reformasie en sekularisasie
wysig
Ná die Protestantse Hervorming is talle kloosters ontbind, terwyl sommige monastiese instellings as gevolg van oorlogshandelinge verwoes en daarna nie meer herstel is nie. As gevolg van sekularisasie is die geboue of deur die staat of deur adellike gesinne (in enkele gevalle ook nie-adellikes) oorgeneem.
Die Reformasie in Engeland het tot die ontbinding van die meeste kloosters in die land gelei, en hul besittings is deur die staat gekonfiskeer. 'n Aantal Benediktynse priorye (kloosters wat deur 'n prioor gelei is) uit die Normandiese tydperk soos dié van Gloucester, Ely, Chester, Durham, Norwich, St. Albans, Peterborough en Winchester is in katedrale omgeskep.[9]
In Oostenryk het keiser Joseph II in 1781 alle suiwer kontemplatiewe kloosters – dit wil sê instellings wat geen skole of parogieë onderhou het of nie by enige vorm van welsynsorg betrokke was nie – laat sluit.[10]
In Frankryk is monniksordes en kloosters as gevolg van die Franse Rewolusie op 13 Februarie 1790 amptelik ontbind.[11] Ook in Spanje, Portugal, Italië en Switserland is kloosters in die loop van die 19de eeu deur liberale regerings ontbind.[12]
In Duitsland is in die vroeë 19de eeu meer as 300 kloosters en abdye gesekulariseer as gevolg van die sogenaamde Reichsdeputationshauptschluss, die laaste belangrike wet van die Heilige Romeinse Ryk uit die jaar 1803, gesluit; die geboue is afgebreek, deur staatsinstellings oorgeneem en tot skole, gevangenisse, stoorhuise en kasarms omgeskep, of verkoop.[13] Dikwels het die gelowiges daarop gedring dat kloosterkerke as parogiekerke bewaar moes bly. Die kloosterbiblioteke is egter meestal ontbind; boeke het soms verlore gegaan of is aan staats- of privaat biblioteke oorhandig. Eers in die laat 19de eeu kon ordes kloosters terugkoop of weer in gebruik neem, en daar is ook nuwe kloosters gestig. Terwyl die Nasionaal-Sosialistiese diktatuur die kloosters nie aangetas het nie, het die Kommunistiese bewind in Oos-Duitsland talle kloosters gesekulariseer. Ná die Duitse hereniging is enkele Oos-Duitse kloostergemeenskappe herstig.
En selfs in voormalige sentrums van die Calvinisme is aan die begin van die 21ste eeu kloosterprojekte aangepak wat 'n nuwe betekenis aan die tradisionele monastiese lewe wil gee. In die Noord-Duitse stad Bremen het Birgittyne-nonne naby die vroeëre Fransiskane-klooster 'n nuwe bontgekleurde kloostergebou in die postmoderne styl laat oprig waar stadsbewoners, wat aan die gejaag van die stad wil ontsnap, die stilte en meditasie van 'n klooster kan ervaar. Die nonne beskryf hul projek as 'n "vulstasie vir spiritualiteit en transendensie".[14][15]
Terwyl sommige kloosters soos die Nuwe Klooster Johannisberg (Rheingau, Duitsland) om finansiële redes gesluit is – Johannisberg is in 'n hotel omgeskep – het ander begin om as winsgewende ondernemings op te tree wat sosiale dienste of produkte soos gebottelde mineraalwater, konfyt, likeur, kerse en seep self bemark of deur middel van handelsmaatskappye aanbied. Adelholzener Alpenquelle is 'n handelsmerk in besit van die Barmherzige Schwestern vom heiligen Vinzenz von Paul, en hierdie kloosterlike onderneming met 'n jaarlikse omset van 125 miljoen € en 426 werknemers voer sy mineraalwater al na 22 lande uit, terwyl die handelsmaatskappy Manufactum met sy handelsmerk Gutes aus Klöstern produkte van kleiner kloosters bemark. Die kloostergemeenskappe het as winsgwewende maatskappye weer selfvoorsienend geword soos hul Middeleeuse voorlopers en belê hul winste in hul hospitale en ander sosiale instellings.[16]
Suid-Afrika
wysigKloosters in Suid-Afrika, soos die Grieks-Ortodokse Sint Nektarios-klooster by die Hartebeespoort Dam sowat 45 minute se motorrit vanaf Johannesburg, het as gevolg van sendingwerk of danksy die immigrasie van nie-Protestantse etniese groepe soos byvoorbeeld Grieke ontstaan. In Pinetown (KwaZulu-Natal) het die Trappiste-ab Franz Pfanner in 1882 'n klooster gestig wat in 1909 deur die Mariannhill-sendingorde oorgeneem is. In Grahamstad (Oos-Kaap) is die Mariya uMama weThemba-klooster gestig.
Christelike kloosterargitektuur
wysigDie klooster as Hemelse Jerusalem
wysig
Romaanse fresko, Kapel van die Engele in die voormalige abdykerk van Saint-Theudère. Saint-Chef, Isère, Frankryk
Die grootste inspirasie vir vroeg-Christelike en middeleeuse boumeesters was die belofte van 'n ewige hemelse lewe. So het hulle hul intense godsdienstige gevoelens met aardse boumateriale op 'n volmaakte manier tot uitdrukking probeer bring.[17]
In die Openbaring van Johannes word die geloofservaring van 'n wêreld anderkant die dood in argitektoniese terme beskryf. In sy visioen aanskou Johannes die Hemelse Jerusalem as 'n plek wat enersyds 'n materiële stad met fondamente, mure en poorte blyk te wees, maar andersyds ook hemelse eienskappe het as die "Jerusalem daarbo", die luisterryke stad van God wat uit die hemel neerdaal en van kosbare materiale soos deurskynende edelstene gebou is.
Die twaalf poorte, wat toegang tot die Hemelse Jerusalem bied, is sowel 'n simbool vir die twaalf stamme van Israel en die gemeenskap van twaalf apostels asook 'n verwysing na 'n fisieke plek waar geen tempel meer sentraal staan nie, maar Christus as die Lam van God. Die stad van hemelse verlossing is nie meer op aardse boukuns aangewese nie, maar die woorde, waarmee dit beskryf word, is aan die boukuns ontleen.
Dié paradoks word later eeue lank in die Christelike kloosterboukuns weerspieël wat met kloosters 'n ideale wêreld probeer skep – met bewoners wat hul lewe aan God gewy het en hulle as gemeenskap teen die buitewêreld afgrens.
Kruisgang
wysig
Die kruisgang (soms ook kloostergang of ambulatorium genoem) is 'n sentraal geleë vierkante hof met arkades wat toegang tot verskillende geboue van 'n kloosterkompleks bied, maar ook as 'n plek van gebed en meditasie of as 'n begraafplaas gebruik word. Die belangrikste argitektoniese elemente van 'n kruisgang is die booggang (arkatuur), die gewelf en die fontein (cantharus) wat as sy middelpunt dien. Vanweë die tuinagtige ontwerp word die kruisgang tradisioneel ook "paradys" genoem, 'n verwysing na die paradystuin in die Bybelse boek Genesis en die Nuwe Jerusalem in die Openbaringe.
Die argitektoniese oorsprong is tans nie duidelik nie. Volgens deskundiges kan die Vroeg-Christelike narthex (voorhal of portaal, gewoonlik aan die westelike kant van 'n sakrale gebou), Romeinse villas met hul patio's of Laat-antieke Siriese kloosterhowe as moontlike voorlopers van die latere Europese kloosterkruisgang geïdentifiseer word. Onlangse ondersoeke deur onder meer Rolf Legler toon egter dat die kruisgang eers in die loop van die Aniaanse hervorming omstreeks 820 ingang in die Westerse kloosterargitektuur gevind het.
Die eerste illustrasie van 'n kruisgang is in die bouplan van die Switserse klooster Sint Gallen omtrent 820 as die middelpunt van 'n geïdealiseerde klooster geteken. Die booggang van die kruisgang het volgens 'n vierkante plattegrond ontstaan en omsluit die belangrikste dele van die klooster: Die kerk, die dormitorium of slaapsaal, die refektorium of eetsaal en die kapittelsaal. Die huishoudelike dele soos byvoorbeeld werkplase, kombuis en perdestal was verder af geleë.
Kloosterbiblioteek
wysig
Skryfkuns, die Vrye Kunste en teologie het 'n sentrale rol in die reëls van die meeste monniksordes gespeel, en elke kloosterskool het dus sy eie biblioteek benodig.[18] Die Middeleeuse kloosterbiblioteke het daarnaas 'n onskatbare rol by die bewaring van die Middeleeuse kulturele erfenis, maar veral ook die oorblyfsels van die klassieke Grieks-Romeinse literatuur gespeel.
Gewoonlik was die Bybel en werke van die Kerkvaders die belangrikste boeke in 'n kloosterbiblioteek wat met kommentare, die kloosterreëls en materiale wat vir die voorbereiding van preke benodig is, aangevul is.
In die Protestantse gebiede van Europa is die meeste kloosterbiblioteke ná die Reformasie ontbind en die boeke na parogiale, hof- of raadsbiblioteke verskuif. Soms het die werke ook in universiteitsbiblioteke beland. In Rooms-Katolieke gebiede het kloosterbiblioteke in die tydperk van die Teenreformasie en die barok 'n laaste bloeitydperk beleef.
Veral in Suid-Duitsland en Oostenryk het Benediktynse abdye tydens die woelinge van die Dertigjarige Oorlog begin om die werke van kleiner kloosterbiblioteke in te samel en vir hulle representatiewe nuwe biblioteekssale gebruik. Die abdy Admont in Oostenryk pronk tans met die grootste kloosterbiblioteek ter wêreld, terwyl die meeste moderne kloosters oor teologiese vakbiblioteke beskik.
Skryfkamer (skriptorium)
wysig
Die kloosterlike skriptoria het 'n sentrale rol in die Middeleeuse onderwysstelsel gespeel. In hierdie kamers is die werke van antieke Griekse en Romeinse skrywers gekopieer en sodoende basiswerke vir vakgebiede soos geskiedenis, wysbegeerte, sterrekunde, geneeskunde, natuurkunde en letterkunde beskikbaar gestel.[19] Die monnike het ook self boeke vir die gebruik in kerke en kloosterbiblioteke vervaardig en van pragtige boekomslae voorsien. Daarnaas is alle belangrike dokumente oor die klooster se landbesit, inkomste, kopieë van skenkingsoorkonde en korrespondensie hier vervaardig of geskryf.
Die bedrywighede in die skriptorium was hoogs georganiseerd, en take en verantwoordelikhede is aan kloosterlede volgens hulle vermoëns en vaardighede toegeken. Leerlinge het begin om die skryf- en skilderkuns met behulp van wastafeltjies en stilusse (stifte) aan te leer; tekskopieerders het eenvoudige oorkondes vervaardig, terwyl ervare kalligrawe belangrike dokumente of waardevolle originele gekopieer het. Die versierings van beginletters en skilderye, wat die evangeliste uitgebeeld het, is deur spesialiste behartig. Onder die toesig van die klooster se hoofboekbinder het ambagsmanne perkamente vir die skryfwerk voorberei, terwyl die argivaris boeke bewaar en die gewenste werke aan die monnike uitgehandig het.
Die werksomstandighede in 'n Middeleeuse skriptorium was baie power. Die meubilering was allesbehalwe gerieflik en ergonomies, swak lig het net soos die winterkoue die monnike se werk belemmer. 'n Bekende segswyse was: "Drie vingers is besig om te skryf, terwyl die hele liggaam pyn ly."[20]
Refter (refektorium)
wysig
Die groot eetsaal waar monnike en nonne hul maaltye gemeenskaplik nuttig word refter of refektorium genoem. Die Latynse werkwoord reficere ("herstel") verwys na die refter se funksie as die plek waar nonne en monnike liggaamlik herstel. Die refter lê gewoonlik suid van die kruisgang en dien ook as vergadersaal.
Nonne en monnike geniet hul maaltye gewoonlik swygend, alhoewel daar dikwels 'n "tafelleser" benoem word wat tydens die etes geestelike tekste of nuusberigte uit dagblaaie aan ander lede van sy orde voorlees.
Tot by die Tweede Vatikaanse Konsilie (Vaticanum II), wat tussen 11 Oktober 1962 en 8 Desember 1965 plaasgevind het, het sommige monastiese ordes soos byvoorbeeld die Cisterciënsers, Trappiste en Kartuisers oor afsonderlike eetsale vir monnike en lekebroeders beskik. Huidige Rooms-Katolieke het net een gemeenskaplike eetsaal. 'n Uitsondering word egter vir gaste gemaak, en soms beskik ook die ab oor 'n afsonderlike eetsaal vir spesiale gaste.
Die grootte van 'n refter was vroeër afhanklik van die periode waartydens dit gebou is, asook die grootte en rykdom van 'n klooster. Daar was egter steeds tipiese kenmerke soos die lang sitbanke; belangrike ampsdraers het hoër sitplekke op spesiale sitbanke aan weerskante van die eetsaal ingeneem. 'n Lavabo of wasbak was buite die refter te vinde.
Normandiese refters het soms 'n lengte van sowat vyftig meter en 'n wydte van tien meter bereik soos in die abdy van Norwich. Vensters was reeds in vroeë refters gebruiklik, maar het in die Hoë Middeleeue steeds groter en meer gesofistikeerd gword. Die refektorium in die abdy van Cluny is deur 36 groot glasvensters verlig.
Dormitorium (slaapsaal)
wysigDie dormitorium (afgelei van die Latynse werkwoord dormire "slaap") is die slaapsaal van 'n klooster. Tot by die Middeleeue het nonne en monnike in 'n gemeenskaplike slaapsaal op strooi geslaap, en net abte of abdisse het soms oor hul eie slaapkamers beskik. Gewoonlik was die dormitorium deur 'n trap met die koor van die kloosterkerk verbind sodat nonne en monnike dit vir hul nagtelike gebede regstreeks kon bereik.
Aanvanklik het net domhere oor hul eie selle (afgelei van Latyns cella "klein vertrek") beskik, terwyl die slaapplekke in 'n groot dormitorium slegs deur voorhange of houtwande van mekaar geskei is. Eers in die loop van die 20ste eeu het ook nonne en monnike in die meeste kloosters privaat selle gekry. Die term dormitorium het dan na die gedeelte van die klooster verwys wat die selle gehuisves het.
Kultuurgeskiedenis
wysigAlgemene oorsig
wysig
In die vroeë Middeleeue het kloosters 'n baie belangrike rol as bewaarders van die kultuur en opvoedkundige sentrums gespeel. Kulturele bedrywighede het uitsluitlik in kloosters plaasgevind – hulle het boeke gekopieer, kulturele en kunswerke geskep en kloosterskole onderhou.
Daarnaas het ook praktiese werk hoë prioriteit geniet – kloosters was besig met die ontwikkeling van die landbou, planteteelt, kruid- en heelkunde en het hul kennis met die bevolking van die omliggende dorpe gedeel. Kloosters het sodoende belangrike ontwikkelingsentrums geword. Omsigtige vorste het gevolglik ywerig nuwe kloosters gestig en groot landerye – wat dikwels in onderontwikkelde gebiede geleë was – aan hulle geskenk. Ordes soos die Sistersiënsers het hulle op kolonisasie toegespits.
Met die golf van stadstigtings in die laat Middeleeue het kloosters nuwe take soos welsynsorg vir die armer lae van die bevolking en sieke- en bejaardesorg oorgeneem. Sodoende is alle groot stadstigtings van tenminste een klooster binne hul stadsmure voorsien, en dit was veral Fransiskane en ander bedelordes wat hulle op hierdie soort sosiale dienste toegespits het.
Nogtans het kloosters met die stigting van stede ook hul vroeëre belangrikheid kwytgeraak. Die stede met hul ambagsmanne, skole en universiteite het kloosters as die nuwe kulturele en tegnologiese sentrums vervang.
Boekskilderkuns
wysig
Die laat-antieke boekskilderkuns het met die oorgang van papirus na die meer duursame perkament tot volle ontplooiing gekom – pragtige manuskripte het baie gewild geraak, alhoewel die literêre gehalte van luukse uitgawes soms verontagsaam is.[21]
Antieke pragboeke het in die vroeë Middeleeue nog steeds as voorbeelde gedien en die ontwikkeling van 'n selfstandige boekskilderkuns bevorder wat in Ierse kloosters sy aanvang geneem het en vinnig deur Angel-Saksiese kloosters soos Lindisfarne aan die ooskus van Northumbria, Wearmouth-Jarrow en die katedraalklooster in Canterbury oorgeneem is. Die Angel-Saksiese boekskilderkuns het met die Book of Durrow (tussen 660 en 680), die Book of Lindisfarne (698), die Codex Amiatinus (die Codex Grandior van Cassiodorus wat voor 716 ontstaan het) en die Ierse Book of Kells sy hoogtepunt bereik.[22]
Die Ierse en Angel-Saksiese boekkuns het na die vasteland begin uitstraal, In die oudste skriptorium in Luxeuil het monnike omtrent 700 manuskripte soos die Missale Gothicum van pragtige illustrasies voorsien. Ander bekende werke uit Luxeuil sluit 'n lectionarium ('n liturgiese teks) en 'n manuskrip met tekste van pous Gregorius die Grote in. Nadat die klooster in 732 deur Sarrasene verwoes is, het die vervaardiging van boeke in Luxeuil tot stilstand gekom.
Die klooster in Corbie (Picardie) is in 662 as 'n filiasie van Luxeuil gestig en het aanvanklik die kunsvorme van sy moederklooster oorgeneem. Onder die invloed van Angel-Saksiese, Galliese en Italiese werke het Corbie egter geleidelik sy eie styl ontwikkel en in die 8ste eeu 'n belangrike rol by die ontwikkeling van die Karolingiese minuskel-letters gespeel.[23] Die Luxemburgse klooster Echternach het eweneens Ierse, Angel-Saksiese en Merowingiese skryftradisies met mekaar versmelt.
Die kulturele proses het in die tweede helfte van die 8ste eeu versnel; teenoor net 500 handskrifte in die periode voor 750 het die Merowingiese monnike tussen 750 en 900 sowat 7 000 manuskripte geskep. Opvallend was die versmelting van antieke, Ierse en Angel-Saksiese kunsvorme met dié van die vasteland, terwyl die Karolingiese tydperk nog deur sy eenheidsvorme gekenmerk was.
Huiskloosters en die literêre bedryf
wysig
Voor die uitvinding van die boekdrukkuns is die literêre bedryf veral deur baie hoë koste geknel – daar was geen uitgewerye, geen boekhandel en geen outeursreg nie, en die feit dat die meeste Middeleeuse nog ongeletterd was het groot beperkings op die literêre bedryf geplaas.[24]
Tot by die 12de eeu was die literêre bedryf beperk tot die geestelikheid – monnike in kloosters, priesters of mense met 'n teologiese opleiding. Alle boeke moes met die hand geskryf word ('n taak wat in die geval van omvangryke werke jare geneem het), en voor die opkoms van papier in die 14de eeu was net duur perkament beskikbaar wat in 'n langdurige proses van skaap-, kalf- en bokhuide vervaardig is. Slegs welvarendes kon dus boeke bekostig.
Aangesien gewoonlik slegs die Latynse alfabet vir die skryf van boeke gebruik is, was net mense wat oor die nodige opleiding in Latynskole beskik het, regstreeks by die vervaardiging van boeke betrokke.[25]
Die literatuur van monnike en ander geestelikes was veral gemik op die kerklike gebruik, en teologie, liturgie en eksegese was die oorheersende onderwerpe. Daarnaas is apologetiese werke vir die Christelike sending, vakwetenskaplike en didaktiese boeke geskryf. Wêreldlike digkuns was aanvanklik 'n uitsondering; die verheerliking van monarge het hier sentraal gestaan.[26]
'n Tipiese verskynsel in die Hoë Middeleeue was die nou verbintenis tussen adellike howe en huiskloosters. Huiskloosters was kloosters wat deur adellike gesinne op hul eie land gestig is en waaroor hulle steeds die wêreldlike gesag uitgeoefen het.[27] Naas die bou van kastele en die stigting van stede het ook die stigting van kloosters 'n belangrike rol by die kolonisasie van 'n land gespeel. Dikwels het huiskloosters ook as begraafplekke vir hul adellike stigtersgesinne gedien, en monnike het generasies lank die nagedagtenis van die oorledenes laat voortleef en vir hul sieleheil gebid.
Die kapelane en ander geestelikes aan die adellike howe het dikwels uit die huiskloosters gekom, net soos die argitekte, onderwysers en artse. Soms was die klerus van huiskloosters by die argitektoniese ontwerp van nuwe paltse betrokke wat in die 12de en 13de eeu opgerig is, en die kloosters het gevolglik 'n deel van die nuwe gebouekompleks geword.
Die verbintenis tussen adellike stigters en hul kloosters het al in die 11de eeu uitwerkings op die literêre bedryf gehad. Die ontstaansgeskiedenis (Latyns: fundatio) van 'n klooster het dikwels ook sy wêreldlike stigters ingesluit en is soms selfs tot klein kronieke uitgebou. Die kloosterlike kronieke was sodoende ook die bakermat van die dinastiese geskiedskrywing in baie Europese lande.[28]
Genealogiese werke was die volgende stap in die literêre ontwikkeling – die oudste genealogiese tekste het reeds in die 10de eeu in Vlaandere ontstaan en behandel die afkoms van graaf Arnulf I († 965). Die Franse genealogie het in die 11de eeu 'n aanvang geneem met die grawe van Vendômes en Anjou.[29]
Tot by die 13de was die meste geletterde mense geestelikes, en vorste het monnike, teoloë en selfs biskoppe ingespan vir administratiewe doeleindes, rekeningkunde en belastinginsameling.[30] As kroniste en geskiedskrywers het monnike egter nie geprobeer om soos huidige historici 'n rasionele en objektiewe wetenskaplike ontleding van historiese gebeurtenisse te doen nie – hulle het eerder die uitwerking van Gods wil in die gebeurtenisse beskryf en dus gewoonlik met die Skepping begin. Morele en godsdienstige lesse was 'n integrale bestanddeel van kloosterlike kronieke. Maar hierdie werke is steeds in die hoop geskryf dat latere generasies hulle sou kopieer en voortsit.[31]
Kloostergeneeskunde
wysigGeneeskunde as wetenskaplike dissipline het sy oorsprong in die Griekse oudheid – in die meeste ander beskawings was dit steeds aan godsdiens-beoefening en aan tempelrituele gekoppel.[32] Eers met die rasionele benadering van die Griekse arts Hippokrates (460–375 v.C.) is geneeskunde van sy religieuse konteks geskei. Die Corpus Hippocraticum, 'n versamelwerk van sowat 60 tekste, was die grondleggende werk van die wetenskaplike geneeskunde. Die laaste beduidende arts van die klassieke oudheid, Galenos van Pergamon (129–199 n.C.), het die leerstellings van Hippokrates van kommentare voorsien en 'n stelselmatige bewerking geskryf wat in die Middeleeue en selfs tot by die 16de eeu as gesaghebbend beskou is.[33]
Met die Christendom as nuwe staatsgodsdiens het die geneeskunde weer begin om na sy religieuse oorsprong terug te keer en het – naas Joodse, Arabiese en Italiaanse artse wat by die vorstehowe werksaam was – tot die kloostergeneeskunde van die vroeë Middeleeue ontwikkel. Aangesien die ontbinding van antieke heiligdomme soos die Serapis-tempel in Alexandrië deur keiser Theodosius die Grote in 391 ook 'n einde aan die georganiseerde mediese versorging en opleiding gemaak het, was die vroeë Middeleeuse geneeskunde eerder 'n mengsel van wetenskaplike kennis en volksgeneeskunde.
In die laat-antieke oudheid en vroeë Middeleeue het sogenaamde xenodogieë as pelgrimsherberge en sentra vir mediese versorging gedien, alhoewel hulle gewoonlik slegs oor 'n fragmentariese geneeskundige kennis beskik het. In die 5de en 6de eeu het 'n groot aantal van hierdie karitatiewe instellings in Italië, Gallië en Spanje ontstaan wat dienste soos arme- en siekesorg aangebied het. Vanaf die 6de eeu is die term "hospitaal" gebruik om na hierdie instellings te verwys wat hulle geleidelik op mediese dienste toegespits het. In die tyd van aartsbiskop Caesarius van Arles (omtrent 470–542) was sieke- en armesorg in Suid-Gallië reeds hoogs ontwikkeld, en sowel bisdomme asook kloosters was by die hospitale betrokke.
Die kloosters het in hulle biblioteke oor die meeste geneeskundige tekste en kommentare beskik wat uit die klassieke oudheid oorgeërf is.[34] Die monnike het sodoende ook toegang tot plantkundige werke gehad en 'n verskeidenheid natuurlike medisyne berei. Die kloosterreëls van Sint Benedictus uit die 6de eeu behels onder meer die geneeskundige siekesorg in afgesonderde siekesale, terwyl die Switserse klooster St. Gallen oor sy eie artsehuis beskik het wat nou verbind was met die aderlatingshuis, die geneeskundige kruietuin, die kombuis, die hospitaalbad en die dubbelkapel.
Die kloostergeneeskunde was sodoende 'n belangrike voorloper van die geneeskunde in die Hoë Middeleeue wat danksy die brugfunksie van die Islamitiese wêreld en die geneeskundige skool van Salerno (Italië) in die laat 10de en 11de eeu begin het om die Griekse wetenskaplike geneeskunde stelselmatig te bestudeer en toe te pas.[35]
Kloosters in ander religies
wysigBoeddhisme
wysig- Hoofartikel: Boeddhistiese kloosterlewe.
Siddhartha Gautama, die stigter van die Boeddhistiese religie, was sy lewe lank 'n rondtrekkende leraar, en die eerste Boeddhistiese monnike het sy voorbeeld gevolg.[36] Gedurende die reënseisoen, wat hul reis deur die land belemmer het, het die monnike egter 'n verblyfplek benodig. Gelowiges het derhalwe erwe geskenk waar hulle 'n tydelike huisvesting kon oprig. In later periodes het die monnike ook geboue ontvang wat naas woonvertrekke ook 'n vergadersaal behels het. Huidige Boeddhistiese kloosters is verplig om 'n vergadersaal beskikbaar te stel en moet oor 'n leier beskik wat tot monnik gewy is.[37]
In teenstelling met Christelike kloosters strewe Boeddhistiese instellings nie daarna om selfvoorsienend te kan wees nie, en oorspronklik was selfs die erwe waarop Boeddhistiese kloosters opgerig is nie in besit van die monnike nie. Die monnike het gewoonlik aalmoese ingesamel, en gelowiges het hul bydraes as liefdegawes gemaak. Net in Koreaanse en Japanse Zen-Boeddhisme mag monnike werk om in 'n beperkte mate selfvoorsienend te kan wees. Die liefdegawes van gelowiges word vanweë hul religieuse betekenis nogtans ook deur Zen-Boeddhistiese kloosters aanvaar.
Sodra 'n religieuse gebou as Boeddhistiese klooster gewy is, word dit vir ewig as 'n klooster beskou, selfs al sou die monnike dit op 'n later tydstip verlaat en die klooster tot 'n bouval word. Net soos die gee van aalmoese vir die monike se daaglikse lewe word ook skenkings van erwe en geboue as religieuse offergawes beskou. Die monnike is ni in sttat om die eiendomme later terug te gee of te verkoop nie aangesien hulle die goeie daad van die skenker sodoende tot niet sou maak. Die weiering om aalmoese of offergawes te aanvaar is die enigste straf wat monnike vir leke kan oplê.[38]
Die Boeddhistiese klooster word algemeen as 'n leefruimte en rustige plek beskou wat aan mense die geleentheid bied om hulself volledig aan die materiële lewe te onttrek. Kloosters dien daarnaas as instellings vir religieuse onderwys en vergaderings. Kloosters het vir leke 'n belangrike funksie as plekke vir hul offerrituele en instellings wat sielsorg aanbied. Hulle mag ook vir meditasie en as leerders tydelik in 'n klooster bly.
Gedurende Japan se tydperk van wetteloosheid in die 11de en 12de eeu het groot kloosters soos dié in Kyoto en Nara selfs oor hul eie leërs beskik, en Sōhei of "krygermonnike" het 'n belangrike rol in die oorlogvoering teen mededingende kloosters of teen samoerai-leërs gespeel. Die klooster Enryaku-ji op die Hiei-berg noordoos van Kioto, wat vanweë sy ligging as 'n natuurlike fort gedien het, het tot by die 16de eeu vir sy leër met duisende van kryger-monnike bekend gestaan.[39]
Hindoeïsme
wysig
In Hindoeïsme word na kloosters as mathas verwys, terwyl ashrams ondanks hulle kloosteragtige karakter net as meditasiesentrums dien.
Hindoe-kloosters is net soos in die Christendom en Boeddhisme plekke waar mense 'n geleentheid kry om hulself aan die materiële wêreld te onttrek en God nader te kom. Hindoeïsme ken vier pilare of periodes wat 'n gelowige in sy lewe moet deurloop. Hy is aanvanklik 'n leerder of Brahmacarin, daarna 'n huishouer (Grihastha), later iemand wat as Vanaprashta die eensaamheid van afsondering in 'n bos mens soek, en uiteindelik 'n mens wat as Samnysin verlossing soek.[40]
Hierdie afsondering van die wêreld is egter net tydelik – gelowiges word aangemoedig om te trou nadat hulle as leerders matigheid beoefen het. Alhoewel gelowiges in hul latere lewe aangemoedig word om relgieuse leerstellings te bestudeer, is daar geen selibaat vir priesters nie.
Naas Brahmaanse priesters, wat in kloosters bly, is daar ook Sadhoes (askete wat rondtrek sonder om in 'n klooster te lewe), Rishis (wyse manne wat hoë en diepere kennis in afsondering probeer vind) en Swamis (ook Goeroes genoem, wat dikwels as leiers van 'n ashram fungeer, meditasie beoefen en religieuse onderwys aan leerders gee)
Mathas, Hindoe-kloosters wat oor hul eie tempels beskik het, het eers in die tydperk omstreeks 800 VAJ ontstaan en as religieuse, onderwys- en geestelike sentrums gedien. Kloosters beskik daarnaas dikwels oor hul eie skole, hospitale of weeshuise. Die eerste monniksorde het in die tydperk van die geleerde Shankara (788–820) ontstaan, en sy kloosters, wat hoofsaaklik in die side van Indië gestig is en deur sogenaamde Mahants gelei word, word deur vele Hindoe-gelowiges as 'n belangrike geestelike outoriteite beskou.[41]
Verwysings
wysig- ↑ DreiStromLand. Ems – Weser – Elbe. Boekdeel 2. Hamburg: edition nordwest im Europa Verlag 2005, bl. 327
- ↑ Grabois, Aryeh: Enzyklopädie des Mittelalters. Zürich: Edition Atlantis 1988, bl. 17
- ↑ Prinz, Friedrich: Kelten, Römer, Germanen. Deutschlands Frühgeschichte. München: Piper 2007, bl. 244
- ↑ Kinder, Hermann en Hilgermann, Werner: dtv-Atlas zur Weltgeschichte. Karten und chronologischer Abriß. München: Deutscher Taschenbuchverlag 1980, bl. 141
- ↑ Prinz (2007), bl. 245
- ↑ Ulrich, Gerhard: Schätze deutscher Kunst. München, Gütersloh, Wene: Bertelsmann 1972, bl. 21
- ↑ Ulrich (1972), bl. 21
- ↑ Deutschlandfunk, "Tag für Tag": Teresa von Avila, Teil 1 (Teresa van Avila, deel 1) – Die MP3-weergawe van die program wat op 1 Oktober 2007 uitgesaai is, was tydelik beskikbaar by: dradio.de Geargiveer 20 Februarie 2008 op Wayback Machine (Besoek op 6 Oktober 2007)
- ↑ "Vess, Dr. Deborah: Medieval Monasticism – The Late Middle Ages and the Dissolution of the Monasteries". Geargiveer vanaf die oorspronklike op 24 Desember 2007. Besoek op 12 Januarie 2008.
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Säkularisierung
- ↑ Franse Rewolusie en Godsdiens
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Säkularisierung
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Säkularisierung
- ↑ Liffers, Lutz: Bremen. Bremen: Edition Temmen 2007, bl. 57
- ↑ Birgitten-Kloster in Bremen geweiht, 24 Oktober 2002
- ↑ Wirtschaftsethik – Wenn die Kirche der Boss ist. In: Focus nommer 52, 22 Desember 2007, bl. 128–132
- ↑ Rolf Toman (red.): Romanik. Architektur – Skulptur – Malerei. h.f. ullmann 2007, bl. 118
- ↑ www.medienheft.ch: Der Mönch, das Buch, die Bildung – Über das Wesen einer Klosterbibliothek
- ↑ Von Freeden, Uta en Siegmar von Schnurbein (reds.): Germanica. Unsere Vorfahren von der Steinzeit bis zum Mittelalter. Uitgegee vir die Römisch-Germanische Kommission des Deutschen Archäologischen Instituts. Augsburg: Weltbild 2006, bl. 392
- ↑ Von Freeden/von Schnurbein (2006), bl. 392
- ↑ Prinz, Friedrich: Kelten, Römer und Germanen. Deutschlands Frühgeschichte. München: Piper 2007, bl. 411
- ↑ Prinz (2007), bl. 413
- ↑ Prinz (2007), bl. 413
- ↑ Bumke, Joachim: Höfische Kultur. Literatur und Gesellschaft im hohen Mittelalter. Boekdeel 2. München: Deutscher Taschenbuch Verlag 1986, bl. 595
- ↑ Bumke (1986), bl. 595
- ↑ Bumke (1986), bl. 595
- ↑ Bumke (1986), bl. 617
- ↑ Bumke (1986), bl. 618
- ↑ Bumke (1986), bl. 618
- ↑ Hallam, Elizabeth (red.): The Plantagenet Chronicles. Londen: Guild Publishing 1986, bl. 11
- ↑ Hallam (1986), bl. 11
- ↑ Prinz (2007), bl. 338
- ↑ Prinz (2007), bl. 340
- ↑ Prinz (2007), bl. 343
- ↑ Prinz (2007), bl. 343–344
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Boeddhistiese kloosters
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Boeddhistiese kloosters
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Boeddhistiese kloosters
- ↑ Turnbull, Stephen: Samurai Warriors. Londen. Guild Publishing 1987, bl. 18, 22
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Hindoe-kloosters
- ↑ www.kloster-aktuell.de: Hindoe-kloosters
Bronne
wysigKeltiese kloosters
wysig- Konstam, Angus: Die Kelten. Von der Hallstatt-Kultur bis zur Gegenwart. Wene: tosa/Carl Ueberreuther 2007, bl. 156–157
Eksterne skakels
wysig| Wikimedia Commons bevat media in verband met Monasteries. |
| Sien klooster in Wiktionary, die vrye woordeboek. |
- Kloostertuine
- Portale van ordes en kloostergemeenskappe
- (de) Kloosters in Beiere
- (en) Monastic Ireland: Kloosters en godsdienstige kuns in Ierland
- (en) Cloistered Life: Contemplative Men's Monasteries (USA)
- (en) Cloistered Life: Contemplative Women's Monasteries (USA)
- Geskiedenis
| Kerkargitektuur |
| Kerk: Koornis (apsis) | Dwarsskip | Koor | Skip | Vensterkruis | Narthex | Apsiskapel | Wandelgang | Boog | Sybeuk | Kript | Kerktoring | Chevet | Toringspits | Lanterntoring | Doksaal | Kerkplein |
|
Geboue en monumente: Kerk | Kapittelkerk | Doopkapel | Klooster | Abdy | Basiliek | Kapel | Katedraal | Campanile | Kalvarie |
| Argitektoniese elemente: Boog | Gewelf | Kapiteel | Steunbeer | | Suil |
| Versierings: Kerkvenster | Roosvenster | Gargouille | Timpaan |
| Romaanse argitektuur | Gotiese argitektuur | Middeleeuse godsdienstige argitektuur |
