Oud-Assiriese Ryk

Die Oud-Assiriese Ryk was ’n tydperk in Assirië se geskiedenis van die laat 21ste tot middel 18de eeu v.C. toe dié land ’n magtige ryk geword het nadat dit die Akkadiese juk afgeskud het. Daarna het dit in die 18de en 15de eeu v.C. vir kort rukke onder onderskeidelik Babiloniese en Mitannies-Horitiese heerskappy gekom.

Oud-Assiriese Ryk

← 2154 v.C. – 1776 v.C. →
Ligging of Assirië ’n Kaart van die Antieke Nabye-Ooste omstreeks 1400 v.C.
Hoofstad	Assur
Taal/Tale	Akkadies
Regering	Monargie
Koning
- c. 2050 v.C.	Uspia
- 1808–1776 v.C.	Samsi-Adad I (laaste)
Historiese tydperk	Mesopotamië
- Gevestig	2154 v.C.
- Val van die Akkadiese Ryk	2154 v.C.
- Dinastie van Puzur-Assur I	2025–1809 v.C.
- Ontbind	1776 v.C.

Dié tydperk is opgevolg deur die Middel-Assiriese Ryk (1365 tot 1056 v.C.).

Onafhanklikheid

Ná die val van die Akkadiese Ryk omstreeks 2154 v.C. en die kortstondige Nieu-Sumeriese Ryk, wat net oor Suid-Assirië geheers het, het Assirië onafhanklik geword.

Die eerste geskrewe inskripsies deur "verstedelikte" Assiriese konings het in die middel 21ste eeu v.C. verskyn nadat die Assiriërs die Sumeriese juk afgeskud het. Die land het toe uit ’n aantal klein Semitiese koninkryke bestaan, waarvan sommige aanvanklik onafhanklik van Assirië was. Die eerste groot tempel in die stad Assur word gewoonlik toegeskryf aan koning Uspia, wat omstreeks 2050 v.C. regeer het; hy was waarskynlik ’n tydgenoot van Ishbi-Erra van Isin en Naplanum van Larsa. Hy is moontlik opgevolg deur konings met die name Apiashal, Sulili, Kikkiya en Akiya (oorl. omstreeks 2026 v.C.), van wie min bekend is buiten veel latere meldings van Kikkiya wat die stadsmure laat versterk het en van bouwerk aan die tempels in Assur.

Die belangrikste vyande, bure en handelsvennote van die eerste Assiriese konings in die 22ste, 21ste en 20ste eeu v.C. sou die Hattiërs en Horiete in Klein-Asië in die noorde gewees het, asook die Guitiërs, Lullubi en Turukkeërs in die Zagrosgebergte in noordwestelike Antieke Iran in die ooste, die Elamiete in wat nou Suid-Sentraal-Iran is in die suidooste, die Amoriete in Sirië in die weste, en ander stede in Suid-Mesopotamië soos Isin, Kisj, Ur, Eshnunna en Larsa.

Soos baie stadstate in die vroeë Mesopotamiese geskiedenis was Assur oorspronklik in ’n groot mate ’n oligargie eerder as ’n monargie. Die mag het aan "die Stad" behoort en die staat het drie hoofgesagsliggame gehad – ’n vergadering van oudstes, ’n erfgenaamkoning en ’n eponiem. Die heerser het die vergadering gelei en sy besluite uitgevoer. Hy is nie "koning" (šarrum) genoem nie; dié titel is gebruik vir die stad se beskermgod, Assur, van wie die heerser die hoëpriester was. Die heerser selfs is net die "hofmeester van Assur" (iššiak Aššur) genoem. Die derde magsfiguur was die eponiem (limmum), wat jaarliks verkies is en na wie die spesifieke jaar genoem is waarin hy die amp beklee het. Hy was verantwoordelik vir die ekonomiese administrasie van die stad, wat die mag ingesluit het om mense aan te hou en beslag op eiendom te lê. Die instelling van die eponiem en die titel iššiak Aššur is deur die hele bestaan van die Assiriese koninkryk gebruik.

Dinastie van Puzur-Assur I, 2025–1809 v.C

In omstreeks 2025 v.C. het Puzur-Assur I blykbaar die bewind van Kikkiya omvergewerp en ’n nuwe dinastie gestig wat 216 jaar lank bestaan het. Sy afstammelinge het inskripsies agtergelaat wat hom noem in verband met die bou van tempels aan gode soos Assur, Adad en Isjtar. Dit is onbekend hoe lank hy regeer het.

Shalim-ahum (oorl. omstreeks 2009 v.C.) het die troon op ’n onbekende datum bestyg. Hy het inskripsies agtergelaat in argaïese Oud-Assiries oor die bou van ’n tempel vir die god Assur. Ilushuma (omstreeks 2008–1975 v.C.) het die troon omstreeks 2008 v.C. bestyg en is bekend vir sy inskripsie waarin hy beweer hy het "die koper gewas" en "vryheid bewerkstellig" vir die Akkadiërs in Sumeriese stadstate tot by die Persiese Golf. Sommige geleerdes dink dit beteken hy het militêre veldtogte na Suid-Mesopotamië gelei om sy mede-Mesopotamiërs teen Amoritiese en Elamitiese invalle te beskerm. Ander meen die inskripsie beteken hy het koper van Hatti aan dié gebiede voorsien, en dat die woord vir "vryheid" (adduraru) gebruik is in die sin dat hy die Suid-Mesopotamiese konings van heffings vrygestel het.

Assirië het lank handel gedryf met Hetitiese en Horitiese stede op die plato van Anatolië in Klein-Asië en moontlik geheers oor klein gebiede wat aan Assirië gegrens het. Nou het hulle aansienlike kolonies in Kappadosië gestig. Dié kolonies, wat karums (die Akkadiese woord vir "hawe") genoem is, was by Hattiese stede in Anatolië, maar fisiek apart, en hulle het ’n spesiale belastingstatus gehad. Handel is gedryf met metale (koper of tin en miskien yster; die terme is nie heeltemal duidelik nie) en tekstiel uit Assirië.

Erishum I (omstreeks 1974–1935 v.C.) het die Assiriese kolonies in Klein-Asië aansienlik uitgebrei tydens sy lang bewind. Hy het ook van die vroegste geskrewe wette geskep en uitgebreide bouwerk onderneem om stadsmure te versterk en tempels vir Assur en Isjtar op te rig. Ikunum (omstreeks 1934–1921 v.C.) het ’n groot tempel vir die god Ningal laat bou en die stadsmure verder laat versterk.

Sargon I (omstreeks 1920–1881 v.C.) het hom in 1920 v.C. opgevolg en 39 jaar lank regeer. Hy is moontlik na sy beroemde voorganger Sargon van Akkad genoem. Hy het die verdedigingsmure van groot Assiriese stede laat versterk en Assiriese kolonies in Klein-Asië onderhou. Tydens sy bewind is die aanvanklik klein stadstaat Babilon in 1894 v.C. gestig deur ’n Amoritiese prins, Sumuabum.

Puzur-Assur II (omstreeks 1881–1873 v.C.) was taamlik ouer toe hy die troon bestyg vanweë sy pa se lang bewind. Min is oor hom bekend. Naram-Sin (omstreeks 1872–1818 v.C.) het die troon in 1872 v.C. bestyg. Tydens sy bewind van 54 jaar het Assirië welaf gebly en hy het die toekomstige troonrower koning Shamshi-Adad I verslaan wat sy troon wou afneem.

Erishum II (omstreeks 1818–1809 v.C.) was die laaste koning van die dinastie van Puzur-Assur I. Ná agt of nege jaar op die troon is sy bewind omvergewerp deur Shamshi-Adad I, die Amoritiese troonrower wat voorheen deur Naram-Sin verslaan is. Hy het aanspraak op die troon gemaak vanweë sy beweerde afstamming van koning Uspia van die middel 21ste eeu v.C.

Amoritiese tydperk, 1809–1750 v.C.

Die troonrower Shamshi-Adad I se bewind het geduur van omstreeks 1809–1776 v.C. en was ’n uitbreiding van die Semitiese Amoritiese stamme van die Khaburrivierdelta in die Noordoos-Levant.

Hoewel hy volgens die latere Assiriese tradisie beskou is as ’n Amoriet, het Shamshi-Adad dalk afgestam van ’n lyn van die plaaslike Mesopotamiese heerser Uspia. Hy het sy seun Ishme-Dagan op die troon van ’n nabygeleë Assiriese stad, Ekallatum, geplaas en die Assiriese kolonies in Anatolië onderhou. Hy het daarna die koninkryk van Mari (in die hedendaagse Sirië) aan die Eufraat verower en ’n ander seun, Yasmah-Adad, daar op die troon geplaas. Shamshi-Adad se Assirië het nou die hele Noord-Mesopotamië ingesluit en ook gebiede in Sentraal-Mesopotamië, Klein-Asië en Noord-Sirië. Hy noem dat hy strooptogte op die kus van Kanaän uitgevoer het waar hy steles opgerig het om sy oorwinnings te vier. Hy het self in ’n nuwe hoofstad, Shubat-Enlil, gewoon in die Khaburvallei van Noord-Mesopotamië.

Ishme-Dagan I (1774–1763 v.C.) het Assirië geërf, maar Yasmah-Adad se bewind in Mari is deur ’n nuwe koning, Zimrilim, omvergewerp. Hy het ’n bondgenootskap gesluit met die Amoritiese koning Hammurabi van Babilon, wat dié voorheen klein stadstaat in ’n groot mag omskep het. Dit was van sy bewind af dat Suid-Mesopotamië bekend geword het as Babilonië.

Assirië is nou bedreig deur die toenemende mag van Babilon in die suide. Ishme-Dagan het daarop gereageer deur bondgenootskappe te sluit met Babilon se vyande, en die magstryd het dekades voortgeduur sonder enige oplossing. Ishme-Dagan was nes sy pa ’n groot vegter en het die Babiloniese aanvalle afgeweer en suksesvolle veldtogte gelei teen die Turukku en Lullubi van die Zagrosgebergte wat die Assiriese stad Ekallatum aangeval het, asook teen Dadusha, koning van Eshnunna, en die staat Iamhad (die hedendaagse Aleppo).

Babiloniese oorheersing, 1750–1732 v.C.

Hammurabi het, nadat hy Mari, Larsa en Eshnunna verower het, eindelik in 1750 v.C. oor Ishme-Dagan se opvolger, Mut-Ashkur (1750–1740 v.C.), geseëvier en hom onderwerp. Onder Hammurabi het die karums in Anatolië ophou handel dryf, moontlik omdat die Assiriese goedere nou geruil is vir dié van Babilonië. Die Assiriese monargie het oorleef, maar die drie Amoritiese konings wat Ishme-Dagan opgevolg het – Mut-Ashkur, die seun van Ishme-Dagan, Rimush (1739–1733 v.C.) en Asinum (1732 v.C.) – was leenmanne van Babilonië onder Hammurabi en vir ’n kort rukkie onder sy opvolger, Samsu-iluna.

Adasi-dinastie, 1732–1451 v.C.

’n Assiriër omstreeks 1400 v.C.

Die kortstondige Babiloniese Ryk het ná Hammurabi se dood vinnig begin verval en die ryk het beheer oor Assirië verloor tydens die bewind van Samsu-iluna (1750–1712 v.C.). ’n Burgeroorlog het uitgebreek nadat Asinum (’n kleinseun van Shamshi-Adad I en die laaste Amoritiese heerser) omstreeks 1732 v.C. afgesit is deur ’n magtige Assiriese onderkoning, Puzur-Sin.

’n Plaaslike koning, Assur-dugul, het die troon in 1732 v.C. oorgeneem, waarskynlik met die hulp van Puzur-Sin. Hy kon egter nie lank beheer behou nie en is gou deur ’n teenstander, Assur-apla-idi, onttroon. Die binnelandse onstabiliteit het voortgeduur onder nog vier konings (Nasir-Sin, Sin-namir, Ipqi-Ishtar en Adad-salulu) wat mekaar binne ses jaar (tussen 1732 en 1727 v.C.) vinnig opgevolg het. Babilonië was teen dié tyd waarskynlik nie by magte om die situasie uit te buit nie.

Eindelik het ’n koning met die naam Adasi (1726–1701 v.C.) omstreeks 1726 v.C. daarin geslaag om die onrus in die land te beëindig. Hy het die Babiloniërs en Amoriete uit Assirië verdryf en die Babiloniërs se invloed in Mesopotamië as geheel het daarna vinnig afgeneem. Hulle het egter in ’n klein en verswakte Babilonië die mag behou tot in 1595 v.C., toe hulle verower is deur die Kassiete, ’n volk van die Zagrosgebergte met ’n onafhanklike taal wat nie tot die Semitiese of Indo-Europese taalfamilie behoort het nie.

Adasi is opgevolg deur Bel-bani (1700–1691 v.C.), wat die Babiloniërs en Amoriete nog terugslae toegedien en sy koninkryk verder versterk en gestabiliseer het.

Min is bekend oor die konings wat hierna geheers het: Libaya (1690–1674 v.C.), Sharma-Adad I (1673–1662 v.C.), Iptar-Sin (1661–1650 v.C.), Bazaya (1649–1622 v.C.), Lullaya (1621–1618 v.C.) wat Bazaya se troon gesteel het, Shu-Ninua (1615–1602 v.C.) en Sharma-Adad II (1601–1599 v.C.). Dit lyk egter of Assirië ’n relatief sterk en stabiele nasie was wat nie in dié tyd gepla is deur sy bure soos die Hattiërs, Hetiete, Horiete, Amoriete, Babiloniërs, Elamiete en Mitanni nie. ’n Verdrag is byvoorbeeld gesluit met die Kassiete wat Babilonië verower het.

Ook van Shamshi-Adad II (1585–1580 v.C.), Ishme-Dagan II (1579–1562 v.C.) en Shamshi-Adad III (1562–1548 v.C.) is min bekend, hoewel dit lyk of hul bewind vreedsaam was. Ook Assur-nirari I (1547–1522 v.C.) het nie probleme met die nuut gestigte Mitanniese Ryk, die Hetitiese Ryk of Babilonië gehad tydens sy bewind van 25 jaar nie. Hy was ’n aktiewe koning wat die infrastruktuur verbeter en verskeie bouprojekte soos tempels aangepak het.

Puzur-Assur III (1521–1498 v.C.) was ’n sterk en energieke leier. Hy het baie geboue in Assur laat herbou, die stad versterk en die suidelike buurte in die stad se versterkingsmure laat insluit. Tempels vir die maangod Sin en die songod Sjamasj is ook tydens sy bewind gebou. Hy het in die laat 16de eeu v.C. ’n verdrag met die Kassitiese koning van Babilonië gesluit waarin die twee lande se grense vasgestel is. Hy is opgevolg deur Enlil-nasir I (1497–1483 v.C.), wat oënskynlik ’n vreedsame bewind sonder probleme gehad het, net soos sy opvolger, Nur-ili (1482–1471 v.C.).

Nur-ili se seun, Assur-shaduni (1470 v.C.) is deur sy oom Assur-rabi I (1470–1451 v.C.) in sy eerste bewindsjaar van die troon afgesit. Min is bekend oor Assur-rabi se bewind van 19 jaar.

Assirië se agteruitgang, 1450–1393 v.C.

Die opkoms van die Mitanniese Ryk in die 16de eeu v.C. het eindelik gelei tot ’n kort tydperk van sporadiese Mitannies-Horitiese oorheersing in die laaste helfte van die 15de eeu. Die Indo-Europeessprekende Mitanni het vermoedelik die inheemse Horiete van Oos-Anatolië verower en oor hulle geheers.

Die Egiptenare het die guns van Assur-nadin-ahhe I (1450–1431 v.C.) probeer wen; hulle was vyande van Mitanni en het probeer om ’n vastrapplek in die Nabye-Ooste te kry. Amenhotep II het vir die Assiriese koning goud gestuur om ’n bondgenootskap teen Mitanni te sluit. Dié bondgenootskap het Saushtatar, die keiser van Mitanni, waarskynlik aangespoor om Assirië binne te val en die stad Assur te verwoes, waarna Assirië vir ’n ruk ’n leenstaat van Mitanni geword het. Assur-nadin-ahhe I is gedwing om heffings aan Saushtatar te betaal. Hy is in 1430 v.C. deur sy broer Enlil-nasir II (1430–1425 v.C.) van die troon afgesit, waarskynlik met die hulp van Mitanni, aan wie die nuwe koning heffings betaal het. Assur-nirari II (1424–1418 v.C.) se bewind was rustig en dit lyk of hy ook heffings aan Mitanni betaal het.

Mitanni se invloed op Assirië blyk sporadies te gewees het en die ryk wou of kon vermoedelik nie altyd in Assirië se binne- en buitelandse sake inmeng nie.

Assur-bel-nisheshu (1417–1409 v.C.) was blykbaar nie onder Mitanni se invloed nie, soos blyk uit die ondertekening van ’n verdrag met die Kassitiese koning van Babilonië in die laat 15de eeu v.C. Hy het ook aansienlike herbouwerk in Assur onderneem en dit lyk of Assirië tydens sy bewind die ryk se voormalige gesofistikeerde finansiële en ekonomiese stelsels herontwikkel het.

Assur-rim-nisheshu (1408–1401 v.C.) het nog bouwerk laat doen en die hoofstad se mure laat versterk. Assur-nadin-ahhe II (1400–1393 v.C.) het ook goud van Egipte ontvang, moontlik in ’n poging om militêre steun van Assirië te kry teen Egipte se Mitanniese en Hetitiese vyande in die streek. Dit lyk egter nie of die Assiriese koning in staat was om dié magte aan te vat nie.

Eriba-Adad I (1392–1366 v.C.), ’n seun van Assur-bel-nisheshu, het die troon in 1392 v.C. bestyg en finaal die Mitanniese juk afgeskud.

Daar is tientalle Mesopotamiese wigskriftekste uit dié tydperk met presiese waarnemings van maans- en sonsverduisterings wat gebruik word as "ankers" in die verskeie pogings om die chronologie van Babilon en Assirië in die vroeë 2de millennium v.C. te bepaal.

Eksterne skakels

• Hierdie artikel is vertaal uit die Engelse Wikipedia