Perd

Die perd (Equus ferus caballus) is 'n mak hoefdier uit die onewehoewige diere-orde. Dit is een van slegs twee bestaande subspesies van dierspesie Equus ferus, of die wilde perd. Die perd is een van die ongeveer tien huidige spesies van die familie Equidae.

Mak perd
Twee perde in 'n grasveld
Bewaringstatus
Gedomestikeerd
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Klas:	Mammalia
Subklas:	Theria
Infraklas:	Eutheria
Orde:	Perissodactyla
Familie:	Equidae
Genus:	Equus
Spesie:	E. ferus
Subspesie:	E. f. caballus
Trinomiale naam
Equus ferus caballus Linnaeus, 1758

Perde word ook gebruik in sportsoorte soos polo.

Sebras en donkies is ook perde. 'n Manlike perd is 'n hings en 'n vroulike perd is 'n merrie. Die algemene term vir 'n jong perd is 'n vul. 'n Gekastreerde hings is 'n reun.

Die mens het reeds in 4000 v.C. perde begin mak maak en teen 3000 v.C. was dit 'n algemene en wydverspreide gebruik. Perde in die subspesie caballus is mak, hoewel sommige mak bevolking in die natuur soos wilde perde leef. Hierdie wilde bevolkings is nie ware wilde perde nie. Die term "wilde perd" word gebruik om perde subspesies wat nog nooit mak was, soos die bedreigde Przewalski se perd, 'n aparte subspesie, en die enigste oorblywende ware wilde perd te beskryf.

Eienskappe

Die perd het oor die afgelope 45 tot 55 miljoen jaar ontwikkel van 'n klein dier met vyf tone tot 'n enkeltonige dier. Die perd se hoef is eintlik die vergrote nael van die middeltoon.

Perde se liggaamsbou stel hulle in staat om hul spoed te gebruik om van roofdiere te ontsnap. Hulle het 'n goedontwikkelde sin vir balans en 'n sterk veg-of-vlug-instink. Perde is instaat om beide te staan of te lê, wanneer hulle slaap. Vroulik perde, merries genoem, se dragtydperk is ongeveer 11 maande. 'n Vul kan reeds kort na sy geboorte staan en loop. Die meeste mak perde begin opleiding onder saal of in die tuig tussen die ouderdomme van twee en vier jaar. Hulle bereik volle volwasse ontwikkeling op die ouderdom van vyf jaar en het 'n lewensverwagting van tussen 25 en 30 jaar.

Perderasse word losweg in drie kategorieë ingedeel gebaseer op algemene temperament:

• "warmbloed" met spoed en uithouvermoë,
• "kouebloed", soos trekperde en sommige ponies, wat geskik is vir stadige swaar werk, en
• kruisings tussen warmbloed en kouebloed,

Tans is daar is meer as 300 perderasse in die wêreld wat vir baie verskillende gebruike geteel word.

Ontwikkeling

Die ontwikkeling van die perd deur die eeue tot sy huidige voorkoms is 'n voorbeeld van die evolusie van klein, woudbewonende planteters met 'n aantal tone aan die pote tot groot graseters met 'n enkele toon en 'n hoef waarmee hulle vinnig oor die harde grasvlaktes kan beweeg. Teenswoordig word algemeen aanvaar dat die genus Hyracotheriurn (ook Eohippus), wat in die Eoseen (sowat 54 miljoen jaar gelede) in Europa en Noord-Amerika voorgekom het, die voorloper van alle perdagtiges was.

Dit was klein diertjies wat skaars 30 cm hoog was en so as 'n agoeti ('n Suid-Amerikaanse knaagdier) gelyk het. Teen die einde van die Eoseen het groter spesies (genera Orohippus en Epihippus) ontwikkel. Die bou van hul pote het nog baie met die van hul voorgangers ooreengestem, maar hulle het ʼn ingewikkelder stel maaltande gehad. 'n Nuwe groep perdagtiges, die subfamilie Anchitheriinae, het in die Oligoseen (sowat 38 miljoen jaar gelede) ontwikkel.

Die diere het net 3 tone per poot gehad, maar waarskynlik nog geen hoewe nie. Gedurende die Mioseen (sowat 26 miljoen jaar gelede) het die tropiese klimaat van die Noordelike Halfrond na 'n droër klimaat met wisselende seisoene verander. As gevolg daarvan het baie woude verdwyn en oop grasvlaktes ontstaan. 'n Groot aantal tone aan die voet is nadelig op die vlakte omdat die groot aanrakingsoppervlak vaart belemmer.

Gedurende hierdie tyd het ook talle groter diere met 3 tone en sterk hoewe ontstaan. Hulle het egter hoofsaaklik op die middelste hoef gesteun. Die gebit is ook aangepas by die harde, taai gras; die krone het breër en vlakker geword en 'n emaljebedekking bygekry. Afgesien van die bykomende tone het die perde van die Mioseen al baie soos die huidige perde en sebras gelyk. Die genus wat die beste verteenwoordig was, was Hipparion.

Die eerste egte perde, met een toon en 'n hoef, het in die Bo-Mioseen (sowat 10 miljoen jaar gelede) ontwikkel. Die voorlopers van die moderne perdagtiges het almal in Noord-Amerika ontstaan en het van daar na Eurasië versprei via die landbrug wat in die prehistoriese tyd tussen die 2 kontinente bestaan het. Hipparion het van Asië verder na Europa en Afrika versprei. In Suid-Afrika het daar 'n miljoen jaar gelede naas egte sebras nog ʼn genus (Stylohipparion) met 3 tone voorgekom.

Die egte perde het ook in Noord-Amerika ontstaan. Een spesie (Equus andium) het na Suid-Amerika versprei en het eers in vroeg-historiese tyd in die pampas van Argentinië uitgesterf. Egte sebras en perde het nog lank in Noord-Amerika oorleef en die laaste spesie (Equus scotti) het nog 8 000 jaar gelede daar voorgekom. Toe Columbus die Nuwe Wêreld ontdek het, was daar egter in geeneen van die Amerikas meer perde nie. Hulle het toe nog net in Asië en Europa voorgekom.

Wildeperde

Ondanks die groot aantal verskillende rasse behoort alle moderne perde tot dieselfde spesie, naamlik Equus caballus. Van die wildeperde waaruit hierdie rasse ontstaan het, is uit historiese tyd net 2 subspesies bekend: die tarpan (Equus caballus gmelini) en die Przewalski-perd (Equus caballus przewalskii). Die tarpan was 'n klein muisgrys perd met swart strepe oor die knieë en nek. Soos alle ander wildeperde het hy ook 'n danker dwars streep (aalstreep) oor die rug gehad.

Die tarpan was in Wes-Europa reeds in die 13de eeu uitgeroei, maar het in Pole nog tot omstreeks 1814 oorleef. Die sogenaamde tarpans wat in dieretuine besigtig kan word, is teelprodukte wat net uiterlik soos die egte tarpan lyk. Die Przewalski-perd is vernoem na sy ontdekker, die Russiese ontdekkingsreisiger Nikolai M. Przewalski (1839- 1888). Die perd het tot onlangs nog wild in die grensgebied tussen China en Mongolië voorgekom, maar is teenswoordig waarskynlik heeltemal uitgeroei of met huisperde vermeng.

Sedert die begin van die eeu, toe Carl Hagenbeck (1844-1913) 'n aantal vullens na Hamburg gebring het, oorleef die  subspesie in enkele dieretuine. Om van die teelresultate boek te hou, word inskrywings in 'n stamboek in Parys gedoen. Hoewel daar tans sowat 200 diere in die stamboek aangeteken is, is hul voortbestaan nie verseker nie. Hulle is nie baie vrugbaar nie en aangebore afwykings as gevolg van inteling kom dikwels voor. Die wildlewende perde van Argentinië, Noord-Amerika en Australië is verwilderde afstammelinge van gedomestikeerde perde wat deur die koloniste ingevoer is.

Domestikasie

Aanvanklik was die perd 'n gewilde jagdier vir die mens. Dit blyk uit perdereste wat by prehistoriese nedersettings gevind is, asook uit grottekeninge in Frankryk en Spanje. Perde is in omstreeks 2000 v.C. as trekdiere vir strydwaens gebruik, maar dit kan wees dat die eerste pogings om perde te tem, reeds vroeër aangewend is. Die feit is dat die domestikasie van die perd op verskillende plekke in Asië en Europa onderneem is; vandaar die verskillende tipes van die moderne perd wat voorkom.

Die subspesies waaruit hulle afstam, kan in 3 ot 4 groepe ingedeel word. Die Exmoorponie en die Poolse konik is onder meer moontlik afstammelinge van die noordse ponies, waartoe ook die tarpan en die Przewalski-perd gereken word. Die tweede groep, bestaande uit groter, swaardertipes, het in die noordelike toendras geleef en waarskynlik min tot die huidige rasse bygedra. Die wildeperde wat tydens die laaste ystyd in Europa voorgekom het, is waarskynlik belangriker. Hulle was ook groot en swaar en het moontlik 'n rol gespeel by die ontstaan van die koudbloedrasse (groot, swaar perde met 'n groot skedel, lang liggaam en bedaarde geaardheid).

'n Vierde groep, wat fossiel egter nouliks bekend is, sou die voorloper gewees het van die Arabierperd en ander warmbloedrasse (slank perde met 'n smal skedel en 'n lewendige temperament). Die afstammingsgeskiedenis van perde berus egter steeds meer op gissings en gedragstudies as op fossielbewyse.

Perdeteelt

Perde word in feitlik alle lande van die wêreld geteel, maar die aantal stoeterye het in die loop van die 20ste eeu algaande afgeneem, veral weens die meganisasie in die weermag en die landbou. Sedert die sewentigerjare neem die perdestapel egter in baie lande weer toe as gevolg van die vraag na perde vir perdesport en ontspanning. Teling met uitgesoekte perde het waarskynlik al in Babilonië en in antieke Egipte plaasgevind.

Deur die eeuelange doelbewuste seleksie en teling het die perderasse ontstaan waaraan die betrokke gemeenskap die grootste behoefte gehad het. Hingste kan met merries van 'n ander ras gekruis word, maar die beste resultate word gewoonlik verkry wanneer daar met hingste en merries van dieselfde ras geteel word. Vir teeldoeleindes word slegs perde gebruik wat so min moontlik gebreke het en so veel moontlik van die eienskappe besit wat in die nageslag aanwesig moet wees.

In baie lande moet die hingste waarmee geteel word, amptelik goedgekeur word, hetsy deur die owerheid of deur inskrywing in 'n stamboek (register waarin die afstamming en kenmerke van ʼn bepaalde ras aangeteken word). In sommige lande, byvoorbeeld Frankryk, word die stoeterye ook onder staatstoesig gedryf.

Bekende rasse

Die Arabier is die oudste erkende perderas en word oor die algemeen ook as die edelste beskou. Daar is feitlik geen moderne ras wat nie deur die Arabier beïnvloed is nie. Volgens oorlewering het die ras regstreeks afgestam van die 5 (of 7) legendariese merries wat Mohammed van sy aanhangers ontvang het. Die perde is oorspronklik in die hoogland van Nedzjd in Saoedi-Arabië geteel, maar teenswoordig is die vernaamste stoetery in Egipte.

Die rasegtheid van Arabierperde, wat as ry-, tuig- en renperde gebruik word, word deur die World Arabian Horse Organization (WAHO) op peil gehou. Die Engelse Volbloed (Thoroughbred) het ontstaan uit 3 Oosterse hingste, naamlik die Byerley Turk, die Darley Arabian en die Godolphin Barb, wat tussen 1689 en 1730 na Engeland ingevoer en met Engelse merries gekruis is. Die ras word sedert die einde van die 18e eeu suiwer geteel met hingste wat in die General Stud Book, die eerste stamboek vir perde, geregistreer is. Die Engelse Volbloed is by uitstek 'n renperd en die belangrikste stoetery is in Newmarket in Engeland. 'n Ander ou, bekende ras is die Lipizzaner.

Die perde het beroemd geword deurdat hulle die enigstes was wat by die Weense Hofryskool (in 1729 deur keiser Karl VI gestig) vir hoërskoolry gebruik is. Lipizzaners is oorspronklik uit onder meer die Spaanse Andalusiër op 'n landgoed naby Triëst in Italië geteel. Teenswoordig is daar ook stoeterye in Oostenryk en Hongarye. Van die gewildste rasse wat die VSA geteel word, is die Amerikaanse saalperd, die Amerikaanse Standard Bred en die Amerikaanse Kwartmyler, wat ontstaan het deurdat Engelse Volbloedhingste met plaaslike merries gekruis is. Eersgenoemde 2 rasse is gewilde ryperde met hoë gange wat hoofsaaklik vir skoudoeleindes gebruik word.

Die Kwartmyler is 'n renperd. Die Anglo-Arabier, 'n baie sterk ryperd uit Suid-Frankryk, is die resultaat van 'n kruising van Arabier- en Engelse Volbloedperde. Hy is effens groter as die Arabier maar kleiner as die Engelse Volbloed. Uitstekende ryperde uit Duitsland is die Hannoveraan, Trakehner en Holsteiner, wat almal ook as tuigperde gebruik kan word. Die Holsteiner maak selfs 'n goeie springperd uit. Ander bekende rasse is onder meer die Appaloosa, 'n ryperd uit die VSA met kenmerkende spikkels.

Die Belgiese trekperd, 'n werkperd uit België; die Budenny en die Orlov, gewilde ryperde uit die Sowjetunie; die Camargue, ʼn halfwilde skimmelponie uit Suid-Frankryk; die Engelse jagperd, ʼn springperd met 'n groot uithouvermoë; die Hackney, 'n klein, Engelse ry- en luuksetuigperd; die Oldenburger, 'n werkperd uit. Duitsland Nederland en België; die Palomino, 'n taankleurige Amerikaanse ryperd met ligte maanhare en stert; die Percheron, 'n werkperd uit Frankryk, en die Engelse Shire, die grootste van alle perderasse.

Ponies

Buiten 'n kleiner bou is daar geen verskil tussen perde en ponies nie. 'n Perd se skofhoogte word in hande gemeet (1 hand= 10 cm) en internasionaal geld die reël dat ʼn perd met 'n skofhoogte van minder as 14,2 hand (142 cm) 'n ponie genoem word. Die ponieras met die wydste verspreidingsgebied is die Walliese ponie. Die kleiner Walliese ponie is by uitstek geskik vir kinderruiters, terwyl die groter soort, die Walliese Cob, as werk-, tuig- en ryperd gebruik kan word.

Die beste stoeterye van hierdie ras word in Wallis aangetref. Die Shetland-ponie is met 'n skofhoogte van net meer as 9 hand die kleinste van alle ponierasse. Ondanks sy klein bou is die Shetland-ponie baie sterk en kan hy ook vir ligte werk gebruik word. Shetland-ponies is van die Shetland-eilande afkomstig. Ander bekende ponierasse is die Foresterponie en die Dartmoor-ponie uit Engeland, die Connemara-ponie uit Ierland, die Merfelderbruch uit Duitsland, die Haflinger uit Oostenryk, die Fjordperd uit Noorweë en die Huzule-ponie uit die Balkan.

Enkele rasse soos die Exmoor-ponie en die Yslandse ponie se voorkoms het in die loop van die eeue min verander, aangesien hulle nie, soos met die meeste ander rasse die geval is, deur die Arabier of die Engelse Volbloed beïnvloed is nie.

Indeling van die rasse

Perderasse kan in warmbloed- en koudbloedrasse ingedeel word (die benaming het niks met liggaamstemperatuur te doen nie). Die Oosterse rasse en kruisings daarvan word tot die warmbloedrasse gereken, terwyl die rasse sonder Oosterse beïnvloeding koudbloedrasse is. Kenmerkend vir die koudbloedrasse is die perde se flegmatiese temperament, wat hulle geskik maak as werkperde. ʼn Warmbloed is as gevolg van sy intelligensie en lewendige temperament weer baie geskik as ryperd.

Versorging

Perde kan in die veld in kampe aangehou word of op stal staan. In laasgenoemde geval is die belangrikste vereiste dat die stal ruim moet wees, met genoeg lug en lig. 'n Stal van 3,75 m X 3,25 m is groot genoeg vir die gemiddelde ryperd, maar dragtige merries en teelhingste het groter stalle nodig. Bakstene is die geskikste boumateriaal vir die mure en vloer, aangesien dit warm en poreus is. Elke stal moet 'n afsonderlike water en voertrog hê en die vloer moet met strooi of skaafsels bedek wees.

Dit is belangrik dat stalperde daagliks oefening kry of vir minstens 'n paar uur uitgelaat word. Na die dag se oefening moet die perd drooggevryf word en hy moet ook elke dag geborsel en geroskam word. Die hoewe moet gereeld skoongekrap word. Gras is die perd se natuurlike voedsel en hy kan selfs uitsluitlik op hooi gesond bly. Na gelang van die perd se werkverrigting en gesondheid word die dieet met kragvoedsel soos hawer of vitamien- en mineraalverrykte mengvoer aangevul. Brood, wortels en suiker kan as versnapperings gevoer word.

Perde in Suid-Afrika

Die rol van die perd in Suid-Afrika is vergelykbaar met die van perde in die meeste Westerse lande. In die land se vroeë geskiedenis was die perd uitsluitlik 'n trekdier wat die nedersetters as ry-, pak- en trekdier gedien het en onmisbaar was in die talle oorloë waarin die Blankes betrokke was. Veral die geharde ponies van die Boerekommando's het groot roem verwerf vanweë hulle belangrike bydraes tydens die oorloë. Net soos in ander ontwikkelende lande het die perdegetalle in Suid-Afrika in die 20ste eeu aansienlik afgeneem as gevolg van die toenemende meganisasie in die landbou en die weermag.

Teenswoordig word perde net nog op klein skaal op wyn- en veeplase en in die bosbou gebruik, terwyl die Suid-Afrikaanse Weermag en Polisie ook nog 'n paar berede afdelings het vir operasies in andersins ontoeganklike gebiede. Die ruitersport het egter ook in Suid-Afrika gewild geword en daar is 'n groot aantal telers wat perde vir die doel teel. Daar word hoofsaaklik gekonsentreer op warmbloedrasse soos die Arabier, die Engelse Volbloed, die Amerikaanse Saalperd, die Palomino, die Waltiese ponie, die Shetland-ponie en die Nooitgedacht- of Basoetoponie. Tuigperde soos die Hackney en Vlaamse en Friesperde en koudbloedrasse soos die Percheron, Clydesdale en Shire word ook in Suid-Afrika geteel.

Geskiedenis

Aangesien daar geen inheemse perde in Suid-Afrika was nie maar wel sebras, was een van Jan van Riebeeck se eerste opdragte om sebras te tem. Daarvan het niks gekom nie en na dringende versoeke dat Nederland perde na die Kaap moet stuur, het die eerste 2 perde reeds in 1652 aangekom. Dit was Oosterse perde wat deur 'n vloot van Java gebring is. Tydens Simon van der Stel se bewind is perde onder meer ook uit Persië ingevoer.

Die Oosterse perde het aan die Kaap goed geaard en daar is in so 'n mate geteel dat die sogenaamde Kaapse perd na selfs Indië uitgevoer is. Die eerste Engelse volbloedperde is in 1872 uit Engeland en die VSA ingevoer. Meer van die ras is ook later deur lord Charles Somerset na die Kaap laat kom. Onder die invloed van die Engelse Volbloed het die sogenaamde Hantamperd, 'n streektipe van die Kaapse perd, ontstaan. Trekboere het die perd na die binneland gebring.

Op die Hoëveld het 'n ander streektipe, die Transvaalse Bossiekop, ontstaan, terwyl die perde wat die Basoetovolk van die Boere verkry het, tot 'n eie ras ontwikkel het. Van teling was daar by die Basoetoponie aanvanklik geen sprake nie. In die ruwe, bergagtige terrein en koue klimaat het net die gehardstes oorleef en aangeteel. Die ras het dus uit natuurlike seleksie ontstaan. Die Kaapse perd en die streektipes het mettertyd as gevolg van kruisings verdwyn.

Die Nooitgedacht-ponie

Hierdie ras, geteel uit Basoeto-ponies, is Suid-Afrika se enigste inheemse perderas. Die Basoetoponie is 'n bonkige perd wat 12 tot 14 hand hoog is met 'n sterk rug en lende. Hy beskik oor 'n besonder goeie koershouvermoë en is baie vas op sy pote. Hierdie eienskappe het hom baie bekend laat word en aan die begin van die 20ste eeu was hy so in aanvraag dat Lesotho feitlik al sy beste diere deur uitvoere verloor het. In 1950 het die destydse Departement van Landboutegniese Dienste besluit om die Basoetoponie van uitsterwing te red en 2 klein troppe tipiese verteenwoordigers is van telers op Molteno en Memel gekoop.

Hulle is na die Nooitgedachtproefplaas buite Ermelo gebring, waar daar sedertdien 'n baie streng teelprogram gevolg word. Sedert 1967 word van die perde ook aan dogterstoeterye verskaf. Die Nooitgedacht-ponie word as plaasperd en as ryperd vir kinders geteel. Hy is sowat 14 hand hoog, gehard, vasvoetig en het sterk bene. Daarby is hy goedgeaard en intelligent. Die Nooitgedachttelers-vereniging is in 1969 gestig en is by die Suid-Afrikaanse Stamboekvereniging ingelyf.

Die Boerperd

Die benaming Boerperd dateer uit die Anglo-Boereoorlog en verwys na die perde wat deur die Boerekommando's gebruik is. Dit was afstammelinge van die Kaapse perd wat later met 'n verskeidenheid rasse soos Arabierperde, Engelse Volbloedperde en tuigperde soos Hackneys, Cleveland Bays en Roadsters gekruis is. Die meeste van die perde, wat nooit as 'n ras erken is nie, is in die oorlog uitgeroei en pogings om die tipe te red, het feitlik te laat gekom. Teenswoordig word daar uiteenlopende pogings aangewend om die Boerperd te laat herlewe.

Sommige telers probeer 'n nuwe Boerperd teel deur kruisings met hoofsaaklik Amerikaanse Saalperde. Ander probeer weer om die "oorspronklike Boerperd" te teel met perde wat na bewering direkte afstammelinge van die Boerperde uit die Anglo-Boereoorlog is.

Voeding

Nabyskoot van 'n perd op stal

Perde is planteters (herbivore) maar nie herkouers nie. Die perd gebruik sy voortande om gras mee af te ruk, waarna dit deur die kiestande fyngemaal word. Perde het in totaal 36 of 40 tande. 'n Hings het 4 ekstra tande tussen die sny- en voortande. In beide die bo- en onderkaak het 'n hings en 'n merrie 6 snytande, 6 voorkiestande en 6 kiestande.

Gebruike

Die mak perd word hoofsaaklik aangehou as ry- en trekdier. Mense gebruik perde vir 'n verskeidenheid van mededingende en nie-mededingende ontspanning. Perde word gebruik in die werksaktiwiteite van die polisie, landbou, vermaak en terapie. Perde is ook histories in oorlogvoering gebruik. 'n Wye verskeidenheid van rytegnieke het oor tyd ontwikkel deur gebruik te maak van verskillende style van toerusting en metodes van beheer.

Baie produkte is afkomstig van perde, insluitende vleis, melk, vel, hare, been en farmaseutiese produkte (hormone) uit die urine van dragtige merries. Mense voorsien mak perde van kos, water en skuiling, sowel as die aandag van spesialiste soos veeartse en hoefsmitte.

Bronnelys

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 090840963X, volume 22, bl. 133

Eksterne skakels

• Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir perd.