Grasfamilie
Van al die plante wat vir die mens nuttig is, is die lede van die grasfamilie (Poaceae of Gramineae) die belangrikste. Ons leef regstreeks en onregstreeks van gras: ons vernaamste stapelvoedsels word verskaf deur spesiaal gekweekte grasse (grane), bv. koring en rys, terwyl die meeste van die diere wat melk en vleis aan ons verskaf, hoofsaaklik gras vreet. Daar bestaan ook geen twyfel dat die grane die eerste plante was wat doelbewus deur die mens gekweek is nie.
| Grasfamilie | |
|---|---|
| |
| Triticum | |
| Wetenskaplike klassifikasie | |
| Koninkryk: | |
| Divisie: | |
| Klas: | |
| Subklas: | |
| Orde: | |
| Familie: | |
| Subfamilies en stamme | |
| |
Belangrike kenmerke van gras
wysig- Die stam (ook genoem stingel of halm) is silindries van vorm en gewoonlik dun. Die meeste grasstingels is hol van binne, buiten by die stingelknope, waar die blare ontstaan.
- Grasblare is smal en lynvormig en is nie met die stam of stingel verbind deur 'n steel soos by die meeste blomplante nie, maar deur 'n buisvormige skede wat om die stingel vou.
- Die blomme van grasse is gewoonlik baie klein en het geen blom of kelkblare nie. Hulle is in groepe, bekend as syaartjies, gerangskik. Die syaartjies is op hulle beurt weer in bloeiwyses, gewoonlik are of pluime, gegroepeer.
- Die vrug bevat altyd 'n enkele saad wat ’n graanvrug genoem word. Grassade is ryk aan stysel, maar bevat betreklik min proteïne.
Suikerriet
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Suikerriet.
Suikerriet (Saccharum officinarum) is inheems in Suidoos-Asië, en die produksie daarvan is beperk tot die subtropiese en tropiese klimaatstreke. Hierdie plant is die vernaamste bron van rietsuiker (sukrose). Die dik, sappige stamme van die plant bevat die suiker. By die bereiding van suiker word die stamme deur spesiale masjiene verpulp, waarna die sap ingedamp en geraffineer word. Suid-Afrika is 'n belangrike suikerproduserende land. Die suikerbedryf is feitlik uitsluitlik in KwaZulu-Natal gesetel.
Graansorghum
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Graansorghum.
Graansorghum (Sorghum vulgare) kom oorspronklik uit Noordoos-Afrika, maar het vandag 'n wye wêreldverspreiding. Verskeie tipes sorghum kom voor, nl. Graansorghum soetsorghum, grassorghum (lg. twee is voergewasse) en besemsorghum. Graansorghum is verreweg die belangrikste en die saad se voedingswaarde kom baie ooreen met die van mielies. Van die pluime van die besemsorghum word goeie, harde besems gemaak.
Graansorghum is deur die Bantoes tydens hul suidwaartse migrasie na Suid-Afrika gebring lank voor die koms van die blankes. Dit het 'n vername deel van hul dieet uitgemaak. Vandag word groot hoeveelhede graansorghum gebruik vir die maak van bier. 'n Aansienlike deel van die oes word egter ook as veevoer gebruik. Die jaarlikse oes het in die jare 1970–1977 gewissel tussen 220 000 en byna 700 000 t. Graansorghum is droogtebestand en sou op baie groter skaal gesaai word as die nodige aanvraag bestaan het.
Bamboes
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Bamboes.
Bamboes (subfamilie Bambusoidea): Hierdie plante vorm so 'n kenmerkende groep dat hulle as 'n subfamilie beskou word. Die meeste van hulle, by name die groot soorte, kom in tropiese gebiede voor. Party bereik 'n hoogte van 40 m, met stamme wat aan die onderpunt meer as 150 mm dik is. Die bamboessoorte is die lede van die grasfamilie wat gekenmerk word deur houtweefsels. In die tropiese lande van Asië speel bamboes 'n belangrike rol in die ekonomie; dit word onder meer gebruik vir die bou van huise en die maak van matte en meubels. Klein bamboessoorte word dikwels, ook in Suid-Afrika, as sierplante gekweek.
Mielies
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Mielies.
Die mielie (Zea mays) kom oorspronklik van Amerika en is eers aan die Europeërs bekend gestel na die ontdekking van Amerika in 1492. Dit word vandag in al die warmer dele van die wêreld verbou. Die graan dien as voedsel vir mens en dier. Die saad dien verder as basis vir talle nywerheidsprodukte, bv. kookolie, stysel, glukose en alkohol. Die mielie het 'n soliede stam en die manlike en vroulike blomme word in aparte bloeiwyses aan dieselfde plant gedra.
Die vroulike bloeiwyse (die kop) is 'n gewysigde aar, terwyl die manlike bloeiwyse 'n pluim is. Mielies is verreweg die vernaamste graansoort in Suid-Afrika en is op vier na die grootste mielieprodusent ter wêreld. Die grootste deel van die mielieoes kom uit die sg. Mieliedriehoek met punte Carolina, Ladybrand en Mafeking. Weens die wisselvalligheid van ons klimaat wissel die oes baie vanjaar tot jaar. Ons land kan egter reeds vir baie jare mielies jaarliks uitvoer, veral na Europa en Japan.
Koring
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Koring.
Koring (Triticum aestivum) is die belangrikste graansoort ter wêreld en die vernaamste stapelvoedsel in die Westerse lande. Dit word reeds sedert die vroegste tye deur die mens gekweek. Deur teling en seleksie, en selfs kruising van spesies, is duisende tipes en variëteite ontwikkel wat by 'n wye verskeidenheid klimaatstoestande aangepas is. Gewone koring kan verdeel word in harde korings, waarvan brood gebak word, en sagte korings, vir koek en beskuitjies.
Die sogenaamde Durumkoring (Triticum durum) word gebruik vir die maak van macaroni en verwante produkte. Die grootste deel van Suid-Afrika se jaarlikse koringoes van sowat 2 miljoen t kom uit die Vrystaat en uit die winterreënstreek van die Wes-Kaap, maar groot hoeveelhede koring word ook in Gauteng onder besproeiing verbou. Suid-Afrika was lank 'n koringinvoerland (veral uit die VSA, Kanada en Australië), maar vandag produseer ons genoeg koring vir eie gebruik.
Rys
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Rys.
Rys (Oryza saliva) kom oorspronklik uit Suidoos-Asië. Naas koring is dit die wêreld se vernaamste graan en dit dien as stapelvoedsel van die mensemassas van die Ooste. In teenstelling met ander graansoorte verkies rys vleierige grond. Gevolglik word die ryslande gedurende die groeityd met water oorstroom. China en Indië is die grootste produsente en verbruikers van rys. Die enigste Westerse lande waar noemenswaardige hoeveelhede rys gekweek word, is die Verenigde State en Brasilië. In Suid-Afrika was daar in die vroeë vyftigerjare aansienlike belangstelling in die verbouing van rys in die Gautengse Laeveld. Die huidige produksie is egter onbenullig. In Eswatini word ’n bietjie rys geproduseer, wat in die land verwerk word. Feitlik al ons rys word ingevoer, veral uit die Verenigde State.
Rog
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Rog.
Rog (Secale cereale) is die gehardste van al die wintergrane. Dit is na verwant aan koring, maar kan heelwat meer koue verdra en groei ook baie beter in skraal, sanderige grond. Vanweë sy bestandheid teen koue word rog in Noord-Europa en groot dele van Rusland as broodgraan in plaas van koring verbou. Rogbrood is egter donker van kleur en taamlik swaar. Die mout van die graan word ook gebruik vir die maak van sekere soorte whisky. In Suid-Afrika is in die verlede heelwat rog in die sg. Sandveld van die Wes-Kaap gesaai. Dit is egter mettertyd tot groot hoogte deur koring vervang. Tans beloop die totale produksie van die Republiek gewoonlik minder as 5 000 t en moet ons trouens rog invoer. Die meeste rog word nou in die Vrystaat geproduseer.
Gars
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Gars.
Gars (Hordeum-spesies): Daar is in hoofsaak twee garsspesies wat van mekaar onderskei word deur die aantal rye vrugbare syaartjies per aar. Hulle is onderskeidelik Hordeum vulgare, met ses rye en Hordeum distichum, met twee rye syaartjies. Ontkiemde gars (mout) word in die produksie van bier gebruik. Die tweerygars (Hordeum distichum) is veral geskik vir hierdie doel. Die graan word ook op groot skaal as veevoer gebruik. Die bekende gort is gars waarvan die doppies afgeskuur is. In Suid-Afrika word gars veral in die Suidwestelike dele van die Kaap verbou. Sesry- sowel as tweerygars word gesaai.
Manna
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Manna (graan).
Daar is verskeie spesies wat as “mannas" geklassifiseer word. Die twee vernaamstes is egter Prosomanna (Panicum miliaceum) en Boermanna of gewone manna (Setaria italica). Hierdie twee-mannas kom oorspronklik uit die Ooste, waar veral Prosomanna steeds 'n belangrike graan is. Deurdat dit gou ryp word, kan dit met groot welslae in gebiede met 'n baie kort groeiseisoen gesaai word. In Westerse lande, onder meer ook in Suid-Afrika, word hierdie mannas feitlik uitsluitlik vir die produksie van saad vir kouvoëls gesaai.
Hawer
wysig- Die hoofartikel vir hierdie afdeling is: Hawer.
(Avena-spesies): Hierdie graansoort kan maklik van koring onderskei word aangesien die bloeiwyse 'n los pluim is in teenstelling met die aar van koring. Dit is wel nie so ’n belangrike graansoort as koring nie, maar dien tog as menslike voedsel, veral as hawermoutpap. Hawergraan is 'n belangrike pitvoer vir diere, veral perde, maar die grootskeepse vervanging van perde deur trekkers het die belangrikheid daarvan sterk laat afneem. Hawer dien ook dikwels as weidingsgewas. Dit is ’n geharde plant wat beter as koring in onvrugbare grond aard.
Siergrasse
wysigLede van die grasfamilie word dikwels vir verfraaiing in tuine aangeplant, hetsy as sierplante of vir grasperke. Van hierdie grasse kom die volgende in Suid-Afrikaanse tuine voor: Pampasgras (Ginerium argentium): Hierdie sterkgroeiende gras met pragtige wit pluime kom oorspronklik van die oop vlaktes of pampas van Suid-Amerika en dien as versiering in tuine deur ons land. Eulalia japonica: Hierdie mooi polgras word veral ter wille van sy aantreklike groen blare met geel kolle geplant.
Fonteingras (Pennisetum ruppelii) word maklik gevestig, selfs in taamlik droë, skraal grond. Dit het baie dun halms en blare en aantreklike ligrooskleurige, donsagtige are. Die plante vorm digte polle wat ongeveer 'n meter hoog groei. Spaansriet (Arundo donax) is miskien nie ’n baie aantreklike plant nie, maar word dikwels in Suid-Afrikaanse tuine aangetref.
Verwysings
wysig- ↑ (en) Haston, James E. Richardson, Peter F. Stevens, Mark W. Chase, David J. Harris. The Linear Angiosperm Phylogeny Group (LAPG) III: a linear sequence of the families in APG III Botanical Journal of the Linnean Society, Vol. 161, No. 2. (2009), bl. 128-131. doi:10.1111/j.1095-8339.2009.01000.x Key: citeulike:6006207 pdf: http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/j.1095-8339.2009.01000.x/pdf
Bronnelys
wysig- Kennis, 1980, ISBN 0-7981-0824-X, volume 1, bl. 229–231
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Grasfamilie.
Wikispecies het meer inligting verwant aan Grasfamilie- (en) "Poaceae". Encyclopædia Britannica. Besoek op 29 Oktober 2019.
