Amoriete
Die Amoriete (Sumeries: 𒈥𒌅 MAR.TU; Akkadies: Amurrūm of Tidnum; Egipties: Amar; Hebreeus: אמורי ʼĔmōrī; Grieks: Ἀμορραῖοι) was ’n antieke Noordwes-Semitiessprekende volk[1] van die Levant wat van die 21ste eeu v.C. tot die einde van die 17de eeu v.C. ook groot dele van Suid-Mesopotamië beset het. Hier het hulle verskeie prominente stadstate op bestaande terreine gevestig, soos Isin, Larsa en later Babilon, wat van ’n klein dorp opgebou is tot ’n onafhanklike staat en groot stad. Die term Amurru in Akkadiese en Sumeriese tekste verwys na die Amoriete, hulle hoofgod en ’n Amoritiese koninkryk.
Die Amoriete word ook in die Bybel genoem as inwoners van Kanaän, beide voor en ná die verowering van die gebied onder Josua.
Oorsprong
wysig
In die vroegste Sumeriese geskrifte oor die Amoriete, van die begin van omstreeks 2400 v.C. af, word die grondgebied van die Amoriete ("die mar.tu-grondgebied") nie met Mesopotamië verbind nie, maar met die gebied wes van die Eufraat, insluitende Kanaän en wat teen die 3de eeu v.C. Sirië sou word en toe as die land van die Amurru bekend was.
In vroeë geskrifte van Sumer, die Akkadiese Ryk en Assirië klink hulle soos ’n onbeskaafde, nomadiese volk. Die etniese terme mar.tu ("Westerlinge"), Amurru (moontlik afgelei van aburru, "weiveld") en Amor is vir hulle gebruik in onderskeidelik Akkadies, Sumeries[2] en Egipties.[3] Van die 21ste eeu v.C. af, moontlik vanweë ’n groot droogte vanaf omstreeks 2200 v.C., het Amoritiese stamme Suid-Mesopotamië op ’n groot skaal binnegedring. Hulle is een van die redes vir die val van die Derde Dinastie van Ur. Amoritiese dinastieë het nie net lang bestaande stadstate soos Isin, Larsa, Eshnunna en Kisj oorgeneem nie, maar ook gevestigde nuwe state, waarvan die bekendste een Babilon was.
Bekende Amoriete het van 1800-1750 v.C. af in ’n dialek van Akkadies geskryf op tablette wat by Mari gevind is. Omdat die taal Noordwes-Semitiese vorme, woorde en konstruksies toon, is Amorities ’n Noordwes-Semitiese taal, en moontlik een van die Kanaänitiese tale. Die hoofbron vir die uiters beperkte kennis oor Amorities is die on-Akkadiese eiename in tekste. Akkadies behoort tot die Oos-Semitiese tale.
Geskiedenis
wysig
In die vroegste Sumeriese tekste was die hele grondgebied wes van die Eufraat, insluitende die moderne Levant, bekend as "die land van die mar.tu (Amoriete)". In een word beskryf hoe dié volk in Sumer en Akkad so toegeneem het dat ’n muur om Uruk gebou moes word om dit te beskerm.
Ook in die Oos-Semitiessprekende Ebla is die Amoriete in 2500 v.C. enkele kere genoem: Uit die oogpunt van die Eblaïete was die Amoriete ’n landelike groep wat in die smal bekken van die Middel- en Bo-Eufraat in Noord-Sirië gewoon het.[4] Vir die Akkadiese konings van Sentraal-Mesopotamië was mar.tu een van die "vier hoeke" om Akkad – die ander drie was Subartu/Assirië, Sumer en Elam. Naram-Sin van Akkad het vertel van suksesvolle veldtogte teen hulle in Noord-Sirië omstreeks 2240 v.C. en sy opvolger, Shar-Kali-Sharri, het dieselfde gedoen.
Teen die einde van die Derde Dinastie van Ur het die immigrerende Amoriete so ’n mag geword dat konings soos Shu-Sin verplig was om ’n muur van 270 km van die Tigris tot die Eufraat te bou om hulle uit te hou.[5] Dit lyk of die Amoriete nomadiese stamme was wat weivelde vir hulle troppe beset het. Van die Akkadiese tekste uit dié tyd praat afhalerig van die Amoriete en skimp daarop dat die Akkadies- en Sumeriessprekendes van Mesopotamië hulle nomadiese en primitiewe lewenswyse met afkeer en weersin bejeën het:
Die mar.tu, wat geen graan ken nie... Die mar.tu, wat geen huis of dorp het nie, die gomtorre van die berge... Die mar.tu, wat truffels opgrawe... wat nie sy knie buig (om grond te bewerk) nie, wat rou vleis eet, wat in sy leeftyd geen huis besit nie, wat nie ná sy dood begrawe word nie[.][6]
Terwyl die gesentraliseerde struktuur van die Derde Dinastie stadigaan ingegee het, het die streke daarin soos Assirië in die noorde en die stadstate in die suide soos Isin, Larsa en Eshnunna hulle vorige onafhanklikheid teruggeëis. Die gebiede in Suid-Mesopotamië met Amoriete was geen uitsondering nie. Op ander plekke het die leërs van Elam, in Suid-Iran, die ryk aangeval, verswak en dit kwesbaar gemaak.
Baie Amoritiese stamhoofde in Suid-Mesopotamië het op ’n aggressiewe manier die val van die ryk uitgebuit en mag vir hulleself opgeëis. Daar was nie ’n Amoritiese inval as sulks in Suid-Mesopotamië nie, maar hulle het op baie plekke die mag oorgeneem, veral tydens die bewind van die laaste Neo-Sumeriese koning, Ibbi-Sin. Leiers met Amoritiese name het op verskeie plekke magsposisies ingeneem en Akkadiese leiers verslaan, insluitende in Isin, Eshnunna en Larsa. Die klein dorp Babilon, wat beide polities en militêr onbelangrik was, is in 1894 v.C. onder Sumu-abum opgehef tot die status van ’n klein onafhanklike stadstaat.
Die Elamiete het Ur eindelik omstreeks 2004 v.C. verower. ’n Tyd later het die Ou Assiriese Ryk (omstreeks 2050-1750 v.C.) die magtigste entiteit in Mesopotamië geword, net voor die opkoms van die Amoritiese koning Hammurabi van Babilon. Selfs Assirië se troon is egter eindelik in 1809 v.C. oorgeneem deur ’n Amoriet: Die laaste twee konings van die Ou Assiriese Ryk, Shamshi-Adad I en Ishme-Dagan, was Amoriete.
Val van die Amoriete
wysigDie Amoritiese tydperk het in Noord-Mesopotamië geëindig met die verowering en verdrywing van die Amoriete en Amoritiesoorheerste Babiloniërs uit Assirië tussen 1740 en 1735 v.C. deur Puzur-Sin en Adasi, en in die verre suide omstreeks 1730 v.C. deur die Seeland-dinastie. Die Amoriete het bly vasklou aan ’n weer eens klein en swak Babilon, tot met die Hetitiese verowering van Babilon (omstreeks 1595 v.C.). Dit het ’n einde gebring aan die Amoritiese teenwoordigheid en nuwe etniese groepe ingebring na Suid-Mesopotamië, veral die Kassiete. Van die 15de eeu v.C. af word die term Amurru gewoonlik gebruik vir die streek noord van Kanaän tot so ver as Kadesj in Noord-Sirië.
Ná hulle verdrywing uit Mesopotamië het die Amoriete van Sirië blykbaar onder die mag van eers die Hetiete en, van die 14de eeu v.C. af, die Middel-Assiriese Ryk (1365-1050) gekom. Dit lyk of hulle tydens die verval van die laat Bronstydperk óf verdring is óf opgeneem is in ’n nuwe vlaag halfnomadiese Wes-Semitiessprekende volke, wat saam as die Ahlamu bekend is. Die Arameërs het die prominantse groep van die Ahlamu geword, en van omstreeks 1200 v.C. af het die Amoriete van die geskiedkundige toneel verdwyn.
Bybelse Amoriete
wysig
Die term "Amoriete" word in die Bybel gebruik om te verwys na sekere bergbewoners wat die land Kanaän bewoon het en in die boek Genesis beskryf word as afstammelinge van Kanaän, die seun van Gam (Gen. 10:16-20). Hulle word as ’n magtige volk beskryf wat "hoog soos seders, sterk soos eike" is (Amos 2:9) wat die grondgebied oos en wes van die Jordaan beset het. Die vers in Amos het tot gevolg dat sekere geleerdes soos Orville J. Nave, wat die Nave's Topical Bible geskryf het, na die Amoriete as "reuse" verwys.[7]
In Deuteronomium word van die Amoritiese koning Og gesê net hy het "destyds nog van die Refaïete oorgebly" (Deut 3:11). Dit lyk of die terme "Amoriet" en "Kanaäniet" afwisselend gebruik word, met laasgenoemde ’n algemener term en eersgenoemde ’n spesifieke komponent onder die Kanaäniete wat die gebied bewoon het.
Dit lyk of die Bybelse Amoriete aanvanklik in die streek gewoon het wat strek van hoogtes wes van die Dooie See (Gen. 14:7, 2 Kron. 20:2) tot by Hebron (Gen. 13:8), insluitende Gilead en Basan (Deut. 3:10), "met insluiting van die oostekant van die Jordaanvallei" (Deut. 4:49), die land van die "twee Amoritiese konings", Sihon en Og (Deut. 31:4). Dit lyk of die Amoriete verbind is met die Jerusalem-streek. Die suidelike hange van die berge van Judea word genoem die "Bergwêreld van die Amoriete" (Deut. 1:7, 19, 20).
Die boek Josua vertel van die vyf konings van die Amoriete wat deur Josua verslaan is (Jos. 10:5-10). Daarna het Josua nog Amoritiese konings verslaan by die Meromwaters (Jos. 11:1-8). Daar word genoem dat daar in die dae van Samuel vrede was tussen hulle en die Israeliete (1 Sam. 7:14).
Verwysings
wysig- ↑ "Amorite (people)". Encyclopædia Britannica online. Encyclopædia Britannica Inc. Besoek op 30 November 2012.
- ↑ Issar, Arie S.; Zohar, Mattanyah (2013). "Dark Age, Renaissance, and Decay". Climate Change: Environment and History of the Near East (PDF). Springer Science and Business Media. p. 148.
- ↑ ibd, Mattanyah Zohar, "Climate Change Environment" 2007, p. 178
- ↑ Giorgio Bucellati, "Ebla and the Amorites", Eblaitica 3 (1992):83-104.
- ↑ William H. Stiebing Jr. Ancient Near Eastern History And Culture Longman: New York, 2003: 79
- ↑ E. Chiera, Sumerian Epics and Myths, Chicago, 1934, Nos.58 and 112.
- ↑ Nave's Topical Bible: Amorites, Nave, Orville J., Besoek op 2013-03-14
Bibliografie
wysig- E. Chiera, Sumerian Epics and Myths, Chicago, 1934, No's. 58 en 112;
- E. Chiera, Sumerian Texts of Varied Contents, Chicago, 1934, No.3.;
- G. Roux, Ancient Iraq, Londen, 1980.
Skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Amoriete.
Hierdie artikel is in sy geheel of gedeeltelik uit die Engelse Wikipedia vertaal.
