Brugakkedis

Die brugakkedis of toeatara (Sphenodon punctatus) is die enigste oorlewende soort van ʼn reptielorde wat al 200 miljoen jaar oud is. Teenswoordig word die brugakkedis nog net op ʼn twintigtal eilandjies in Nieu-Seeland aangetref. Wat sy bou betref, verskil die brugakkedis aansienlik van ander reptiele. ʼn Aantal van sy afwykende eienskappe word ook by amfibieë aangetref. Dikwels woon hulle in die gate wat die stormvoëls grawe. Die brugakkedis leef van ʼn groot verskeidenheid kleiner diertjies en soms ook van die gasheervoëls se kuikens. Brugakkedisse word vandag baie bedreig deur diere soos katte, wesels en rotte wat uit Europa ingevoer is. Die eerste gegewens oor die bestaan van die brugakkedis het Anderson, ʼn metgesel van die Engelse ontdekkingsreisiger James Cook, in Europa oorvertel. So het Anderson byvoorbeeld vertel van monsters wat 2.5 m lank was, mense aangeval en opgevreet het, en waarvoor die inwoners van Nieu-Seeland ʼn ontsettende vrees gehad het. In werklikheid is die maksimum lengte vir die wyfie sowat 50 cm en vir die mannetjie 60 cm.

Brugakkedis
Brugakkedis in Waikanae NZ
Wetenskaplike klassifikasie
Koninkryk:	Animalia
Filum:	Chordata
Subfilum:	Vertebrata
Klas:	Reptilia Laurenti, 1768
Orde:	Rhynchocephalia (Sphenodontia)
Familie:	Sphenodontidae
Genus:	Sphenodon
Binomiale naam
Sphenodon punctatus Gray (1842)

Herkoms en bou

Aanvanklik het die wetenskaplikes geglo dat hulle ʼn nuwe soort akkedis ontdek het, maar dit het later geblyk dat die brugakkedis ʼn verteenwoordiger is van die Rhynchocephalia, ʼn reptielorde wat sy eerste verskyning reeds in die Trias (die oudste aardtydperk van die Mesosoïese hooftydperk), ongeveer 200 miljoen jaar gelede, gemaak het. Hierdie orde het uit die orde Thecondontia ontwikkel, waaruit onder andere ook die dinosourusse en die krokodille ontstaan het. Behalwe die brugakkedis, is gegewens oor die Rhynchocephalia slegs bekom deur fossielvondste in Europa, Noord-Amerika, Afrika en Asië. Daar bestaan egter geen fossielvondste uit Nieu-Seeland, die natuurlike woongebied van die brugakkedis nie.

Tydens die lang geskiedenis van die Rhynchocephalia het daar min veranderinge in hul anatomiese bou voorgekom. Die brugakkedis onderskei hom dan ook van alle ander lewende reptiele deur ʼn aantal uiters primitiewe eienskappe. In die eerste plek is die skedel aan weerskante omring deur twee volledige beenopeninge, ʼn kenmerk wat verder uitsluitend by krokodille aangetref word. By die egte akkedisse is die onderste skedelopeninge nie begrens deur die beenboog of – brug, wat aan die brugakkedis sy naam gegee het, nie.

Ander skeletkenmerke is die snawelvormige bokaak, die haakvormige uitsteeksels aan die bokant van die ribbes en die sogenaamde gastraalskelet (ʼn beenagtige netwerk aan die buikgedeelte van die romp). Die ribuitsteeksels word ook by krokodille en voëls aangetref, en die gastraalskelet kom in ʼn effens ander vorm ook by krokodille en ʼn aantal egte akkedisse voor. Afgesien van die verskil in skeletbou verskil die brugakkedisse nog in vele opsigte van ander reptiele wat betref die spier-en senuweestelsel, die bloedsomloop en ander orgaanstelsel.

Die afwesigheid van 'n kopulasie-orgaan by die mannetjie onderskei byvoorbeeld die soort van alle ander lewende reptiele. Talle kenmerke wat by die brugakkedis aangetref word, kom ook by amfibieë voor. Uitwendig kan ʼn mens maar baie min sien van die vele besondere inwendige anatomie-eienskappe van die brugakkedis. In die breë gesien, lyk die brugakkedis baie soos die koggelmander (familie Agamidae).

Verspreiding en leefwyse

Tans kom die brugakkedis nog net voor op ʼn twintigtal rotsagtige eilandjies in die noordooste van die Noord-eiland en Cookstraat, tussen die Noord- en Suid-eiland van Nieu-Seeland. Uit subfossielvondste blyk dit dat die brugakkedis vroeër ook op die Noord-en Suid-eiland self voorgekom het en blykbaar deur die Maori's geëet is. Die brugakkedis se verdwyning van die eilande af kan toegeskryf word aan die geleidelike verandering van die klimaat, die plantegroei en waarskynlik ook die voëllewe.

Die eilandjies waar hy nog voorkom, word gekenmerk deur laaggroeiende plante wat halofities (soutliewend) is. Die brugakkedis woon dikwels in die gate van stormvoëls, hoewel hulle self goed kan grawe. Of die saamblyery enige voordeel vir die voëls inhou, is te betwyfel, hoewel sommige meen·dat die brugakkedis die gat teen ander indringers verdedig.

Aan die ander kant vreet hy dikwels sy gasheer se kleintjies op, en daar word beweer dat hy selfs sy gasheer se kop sal afbyt as die sommer kop eerste die nes binnekom. Oor die algemeen leef die brugakkedis van insekte, insektelarwes, spinnekoppe, reënwurms, klein akkedissies en vlakwatervissies, wat dikwels nie net sy kos is nie, maar ook vloeistof verskaf.

Op die meeste eilande waar die brugakkedis aangetref word, is daar geen soet water nie. Brugakkedisse kan hulle by verskillende temperature aanpas. In die winter, van Junie tot Augustus, verkeer hulle in 'n winterslaap. Paartyd is waarskynlik in Januarie, en tussen 8 en 15 eiers word gedurende Oktober tot Desember gelê in ʼn gat van ongeveer 13 cm diep, wat deur die wyfie gegrawe word. Daar bestaan geen broeisorg by hierdie diere nie. Die kleintjies bevry hulle na 15 maande met behulp van ʼn eiertand uit die eier. Hulle is dan ongeveer 12 cm lank en die eerste jaar dien die afwisselende donker en ligbruin velkleur as kamoeflering. Daarna kry hulle 'n volwasse kleurpatroon van ligte grysgroen tot donker olyfgroen met ligte stippels.

Brugakkedisse groei uiters stadig. Deur die diere se lengte by herhaling te meet, is vasgestel dat hulle langer as 50 jaar kan aanhou met groei. Die mannetjies word dan ongeveer 60 cm en die wyfies 50 cm lank. Hulle word maklik 100 jaar oud en selfs ouer. Vanaf hulle 20ste jaar is hulle seksueel volwasse.

Die huidige getal brugakkedisse word op 20 000 geskat. Omdat hulle ernstig bedreig word , word hulle nou deur 'n wet beskerm wat bepaal dat daar slegs 6 per jaar vir wetenskaplike navorsing en vir dieretuine gevang mag word.

Bron

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409451 band