Europa
Europa (afgelei van Grieks Εὐρώπη of Eurṓpē) is 'n vasteland wat oor die westelike vyfde van die Eurasiese landmassa strek. Alhoewel dit in geografiese opsig eerder as subkontinent geklassifiseer kan word wat saam met Asië die vasteland van Eurasië vorm, word dit vanweë sy historiese en kulturele ontwikkeling meestal as selfstandige kontinent beskou. Eeue lank was Europa in kulturele en ekonomiese opsig die middelpunt van die wêreld. So het die term Europa naas sy geografiese definisie ook betrekking op kulturele, politieke, ekonomiese, regtelike en ideële aspekte.
| ||||||||||||||||||
- Vir die vierde grootste maan van die planeet Jupiter, sien Europa (maan).
Naam
wysigDie naam Europa strek in sy Griekse vorm Εὐρώπη ver terug. Hier is die term Eurṓpē meestal as 'n samestelling van die Oud-Griekse εὐρύς (eurýs, "wyd") en ὄψ (óps, "sig, gesig") opgevat – dus was Eurṓpē "die (vrou) met die wye sig".
Volgens die Griekse mitologie was Europa die naam van 'n Fenisiese koningsdogter wat deur die god Zeus in die gestalte van 'n stier swemmend na die eiland Kreta ontvoer en daar deur hom verlei is. Sommige etimoloë neem aan dat hierdie naam oorspronklik aan 'n Semitiese taal ontleen en daarna vergrieks is.[1] Dit is moontlik van die Fenisiese erob "donker" of "aand" afgelei.
Geografie
wysig
Europa word deur die Bosporus en die Dardanelle van Klein-Asië geskei en deur die Middellandse See en die Straat van Gibraltar van Afrika. In die weste word dit deur die Atlantiese Oseaan en in die noorde deur die Noordoostelike Yssee begrens. In die suide, weste en noorde strek seearms van die Atlantiese Oseaan diep in die landmassa in en maak van Europa die vasteland met die mees onreëlmatige kuslyn – die hartland word deur talle skiereilande en eilande omring.
In die ooste is daar geen presiese geografiese of geologiese grens tussen Europa en Asië nie. Die "grense van Europa" word dus as gevolg van maatskaplike konvensies bepaal, terwyl 'n geografiese definisie van Europa steeds willekeurig is. So het die Franse filosoof Bernard-Henri Lévy opgemerk dat Europa eerder 'n "gedagte" sou wees as 'n plek.
Die Sweedse offisier en aardrykskundige maar Duitse boorling Philip Johan von Strahlenberg (1676–1747) het die Oeralgebergte en -rivier as die oostelike grens van Europa gedefinieer. Tussen die Kaspiese See en die Swart See loop die grenslyn noord van die Kaukasus-gebergte.
Europa strek oor 'n oppervlakte van sowat 10,5 miljoen vierkante kilometer en is dus die tweede kleinste vasteland ná Australië. Die mees noordelike punt van die Europese vasteland lê op die skiereiland Nordkinn in Noorweë, die mees suidelike is die Punta de Tarifa in Spanje, die mees westelike die Cabo da Roca in Portugal. In noord-suidelike rigting strek die vasteland oor 'n afstand van sowat 3 800 kilometer, in oos-westelike rigting oor sowat 6 000 kilometer, vanaf die Oeralgebergte in Rusland tot by die Atlantiese kus van Portugal.
Topografie
wysigWes-Europa kan rofweg in drie groot landskapsvorme verdeel word: die vlaktes van die noordweste en noorde, die laer bergreekse en die relatief jong hoë bergreeks wat nog gedeeltelik vergletser is en vanuit die Pireneë-bergreeks langs die Frans-Spaanse grens oor die Alpe van Sentraal-Europa tot by die Karpate-bergreeks strek. Hieraan sluit aan: die Pireneë-, Apennyne- en Balkanskiereilande in die suide, Skandinawië, Jutland en die Britse Eilande in die noorde. Oos-Europa is 'n wydgestrekte en amper eenvormige vlakte wat van die Noordelike Yssee tot by die Swart See strek.
Waterliggame
wysig
Die meeste groot Europese riviere het dwarsdeur die jaar genoeg water om as belangrike waterweë en lewensare te dien. Baie van hulle word deur kanale met mekaar verbind. Die meeste Europese mere is in die vroeër vergletserte gebiede van Noord-Europa en aan die voet van die Alpe geleë. Die langste riviere is Wolga (3 531 km), Donau (2 858 km), Dnjepr (2 201 km) en onder meer die Ryn (1 320 km); die grootste mere sluit die Ladogameer (17 700 km²), Onegameer (9 720 km²) en Vänernmeer (5 584 km²) in.
Klimaat
wysig
Vanweë die nou verbinding tussen land en see en die bergreekse wat van wes na oos loop word Europa in klimatiese opsig deur die heersende westelike winde en die matigende invloed van die warm Golfstroom gekenmerk – so trek die vasteland voordeel uit baie gunstige klimaattoestande met 'n gematigde seeklimaat wat dwarsdeur die jaar reënval verseker, soms selfs jaarlikse neerslae van meer as 2 000 millimeter. Die gemiddelde jaarlikse temperatuur in Bordeaux, Suidwes-Frankryk beloop byvoorbeeld 12,8 °C, terwyl Halifax in die Kanadese provinsie Nova Scotia met slegs 6,3 °C merkbaar koeler is – ofskoon dit op dieselfde breedtegraad lê.
Hierdie seeklimaat gaan eers ver in die ooste en suidooste in 'n kontinentale klimaat met groter seisoenale temperatuurskommelinge en somerreën met soms minder as 500 millimeter per jaar oor. Net die gebied suid van die Alpe-bergreeks strek tot in die subtropiese sone met droë somers en winterreën, die sogenaamde Mediterreense klimaat. Die uiterste noorde van Europa het 'n Arktiese klimaat.
Demografie
wysig
In 2017 is die bevolking van Europa deur die Verenigde Nasies rondom 742 miljoen geskat,[5] wat effens meer as een negende van die wêreldbevolking is. Hierdie getal sluit Siberië (ongeveer 38 miljoen mense) in, maar die Europese Turkye (ongeveer 12 miljoen) is uitgesluit.
In die 20ste eeu het Europa byna 'n kwart van die wêreldbevolking gehad.[6] Die bevolking van Europa het in die afgelope eeu gegroei, maar in ander wêrelddele (veral Afrika en Asië) het die bevolking vinniger gegroei.[7] Onder die vastelande het Europa 'n relatiewe hoë bevolkingsdigtheid, tweede net na Asië. Die grootste deel van Europa is in 'n modus van sub-vervangingsvrugbaarheid, wat beteken dat elke nuwe (gebore) generasie minder bevolk word as die ouer.
Volgens taal en historiese ontwikkeling word 95 persent van die bewoners by die Indo-Europese volksgroepe gereken (waarvan 'n derde Germane en Kelte, 'n derde Slawiërs, 'n kwart Romane en kleiner groepe van Grieke, Albanese en Balte), vyf persent is Fins-Oegriese volke.
Ná die laaste kouetydperk het talle volksgroepe hulle in Europa gevestig en oor die eeue met mekaar vermeng. Die Christelike beskawing (met Rooms-Katolieke, Protestante en Ortodokse) vorm die basis vir die oorgrote meerderheid van Europese kulture.
Europa is 'n dig bevolkte en verstedelikte vasteland. Sy nywerheidsgebiede word deur 'n baie hoë bevolkingsdigtheid van tussen 250 en meer as 1 000 inwoners per km² gekenmerk, veral dele van die Verenigde Koninkryk, Noord-Frankryk en Duitsland, Nederland, Noord-België, Noord-Italië, Opper-Silesië in Suidwes-Pole en dele van Oekraïne. Daarenteen is die bergstreke, Noord- en Oos-Europa met soms minder as 10 inwoners per km² yl bevolk. Die digbevolkste land in Europa (en in die wêreld) is die mikrostaat Monaco.
Politiek
wysigDie politieke kaart van Europa is aansienlik afgelei van die herorganisasie van Europa na die Napoleontiese Oorloë in 1815. Die heersende vorm van regering in Europa is parlementêre demokrasie, in die meeste gevalle in die vorm van 'n republiek. In 1815 was die heersende vorm van regering nog steeds die monargie. Europa se oorblywende elf monargieë (behalwe die mikrostaat van Vatikaanstad) is grondwetlike monargieë.
Europese integrasie is die proses van politieke, wettige, ekonomiese (en in sommige gevalle sosiale en kulturele) integrasie van Europese lande, aangesien dit voortgesit word deur die magte wat die Raad van Europa geborg het sedert die einde van die Tweede Wêreldoorlog.
Die Europese Unie is, sedert sy stigting in 1993, die fokus van ekonomiese integrasie op die kontinent. Meer onlangs is die Eurasiese Ekonomiese Unie tot stand gebring as 'n eweknie wat uit voormalige Sowjetstate bestaan.
27 Europese lande is lede van die politiek-ekonomiese Europese Unie, 26 van die grensvrye Schengen-gebied en 19 van die monetêre unie Eurosone. Onder die kleiner Europese organisasies is die Nordiese Raad, Benelux, die Baltiese Vergadering en die Visegrád-groep.
Ekonomie
wysig
In die 19de eeu het Europa danksy die nywerheidsomwenteling, wat sy aanvang in Engeland geneem en later oor die hele vasteland uitgebrei het, die leidende rol in die wêreldekonomie gespeel. Ná die Tweede Wêreldoorlog het Europa se ekonomiese struktuur as gevolg van die vasteland se verdeling in markekonomieë (in Wes-Europa) en sosialistiese plan-ekonomieë (in Oos-Europa) ingrypend verander. Hierdie verdeling is eers met die politieke omwenteling van 1989/90 geleidelik oorkom.
'n Verskeidenheid instellings en organisasies, soos die Europese Vryehandelsone EFTA en die Europese Ekonomiese Gemeenskap EEG (die huidige Europese Unie) bygedra tot Europa se vinnige ekonomiese groei wat in baie dele van die kontinent tot in die 1970's en 1980's voortgeduur het. Kenmerkend vir Europa se ekonomie is die sterk handelsbande met ander wêrelddele.
Die Europese landbousektor is grotendeels gemeganiseer en produseer groot oorskotte. Belangrike agrariese produkte van Europa sluit graan, aartappels, suikerbeet en voerplante asook bees-, vark- en skaapvleis. Italië en Frankryk is ook op wêreldvlak die beduidendste wynprodusente.
Europa het 'n wye verskeidenheid natuurlike hulpbronne, alhoewel die ontginning tans stagneer of afneem. So word weens die sterk vraag na ru-olie en aardgas minder steenkool ontgin. Daar is belangrike voorkomste van bruinkool, ystererts, kalisoute en metale. Groter olievelde word in die Noordsee, in Rusland en Roemenië aangetref, terwyl aardgas veral in 'n aantal Wes-Europese lande ontgin word.
Europa is die tweede grootste nywerheidsmag ter wêreld ná Noord-Amerika. Sy nywerhede het aanvanklik veral in gebiede met beduidende natuurlike hulpbronne ontwikkel – hierdie streke is tot vandag die mees digbevolkte dele van die vasteland. Ander belangrike industriële sentrums het in seehawens, groot handelstede en ander nedersettings langs handelsroetes ontwikkel. Hier word onder meer verwerkende nywerhede, tekstiel- en metaalfabrieke, masjienbou, elektriese-, papier- en voedselnywerhede asook drukkerye aangetref. Die vervaardiging van plastiek en elektroniese goedere toon sterk groei.
Ru-olie, aardgas en kernkrag voorsien in die stygende vraag na energie. Hernubare energiebronne soos wind- en sonkrag speel 'n steeds belangriker rol, terwyl waterkrag veral in die Alpelande, in Skandinawië, in Oekraïne en Rusland aangewend word.
Rasionalisering en die verskuiwing van werksgeleenthede na ekonomieë met laer kostestrukture het in dele van Europa tot grootskaalse deïndustrialisasie en die groei van tersiêre bedrywe gelei wat produksie-georiënteer (navorsing, besigheidsadvies, advertensiebedryf en ander) of verbruikers-georiënteer (opleiding, vryetydsaktiwiteite en vermaak) kan wees.
Met die Verdrag van Maastricht het in 1999 aanvanklik twaalf lidstate van die Europese Unie saamgesluit om 'n monetêre unie te vorm. Vanaf 1 Januarie 2002 is Euro-banknote en -muntstukke ingevoer. Die Europese geldeenheid is tans die wettige betaalmiddel in 16 EU-lidlande en ses ander Europese state.
Lande van Europa
wysig- Hoofartikel: Lys van Europese lande.
| ██ Noord-Europa ██ Wes-Europa ██ Oos-Europa ██ Asiatiese gedeelte van Rusland ██ Suid-Europa ██ Lande van Wes-Asië met gedeeltelike gebied in Suid-Europa: Turkye ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande | ██ Lande van Wes-Asië met gedeeltelike gebied in Oos-Europa: Georgië en Azerbeidjan ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande ██ Lande van Sentraal-Asië met gedeeltelike gebied in Oos-Europa: Kasakstan ██ Asiatiese gedeeltes van hierdie lande |
| ██ Noord-Europa ██ Wes-Europa ██ Sentraal-Europa ██ Suid-Europa | ██ Suidoos-Europa ██ Suidwes-Europa ██ Oos-Europa |
| Naam van streek en gebied, met vlag [9] | Oppervlak (km²) |
Bevolking[10] | Jaar | Bevolkingsdigtheid (per km²) |
Hoofstad |
|---|---|---|---|---|---|
| Noord-Europa | |||||
 Åland (Finland)
|
1 580 | 28 666 | 2013 | 18 | Mariehamn |
 Denemarke
|
42 923 | 5 707 251 | 2016 | 133 | Kopenhagen |
 Estland
|
45 339 | 1 311 759 | 2016 | 28 | Tallinn |
 Faroëreilande (Denemarke)
|
1 399 | 49 709 | 2013 | 36 | Tórshavn |
 Finland
|
338 424 | 5 486 125 | 2015 | 18 | Helsinki |
 Letland
|
64 589 | 1 973 700 | 2014 | 34 | Riga |
 Litaue
|
65 300 | 2 884 840 | 2016 | 45 | Vilnius |
 Noorweë
|
385 178 | 5 214 900 | 2016 | 16 | Oslo |
 Swede
|
450 295 | 9 851 017 | 2015 | 22 | Stockholm |
 Ysland
|
102 775 | 329 100 | 2015 | 3 | Reykjavik |
| Oos-Europa | |||||
 Armenië
|
29 743 | 3 018 854 | 2011 | 102 | Jerewan |
 Azerbeidjan
|
86 600 | 9 624 900 | 2015 | 106 | Bakoe |
 Georgië
|
69 420 | 3 729 500 | 2015 | 54 | Tbilisi |
 Kasakstan
|
2 724 900 | 17 563 300 | 2015 | 6 | Astana |
 Roemenië
|
238 391 | 20 121 641 | 2011 | 84,4 | Boekarest |
 Moldowa
|
33 846 | 2 913 281 | 2014 | 105 | Chişinău |
 Oekraïne
|
603 500 | 44 429 471 | 2015 | 74 | Kiëf |
 Rusland
|
17 098 242 | 144 192 450 | 2015 | 8 | Moskou |
 Belarus
|
207 595 | 9 498 700 | 2016 | 46 | Minsk |
| Sentraal-Europa | |||||
 Duitsland
|
357 168 | 81 459 000 | 2015 | 227 | Berlyn |
 Hongarye
|
93 030 | 9 855 571 | 2015 | 107 | Boedapest |
 Liechtenstein
|
160 | 37 340 | 2014 | 227 | Vaduz |
 Oostenryk
|
83 879 | 8 662 588 | 2015 | 101 | Wene |
 Pole
|
312 679 | 38 483 957 | 2014 | 123 | Warskou |
 Slowakye
|
49 035 | 5 415 949 | 2013 | 111 | Bratislava |
 Slowenië
|
20 273 | 2 063 077 | 2015 | 102 | Ljubljana |
 Switserland
|
41 285 | 8 211 700 | 2014 | 198 | Bern (de facto) |
 Tsjeggië
|
78 866 | 10 541 466 | 2015 | 134 | Praag |
| Suid-Europa | |||||
 Albanië
|
28 748 | 2 821 977 | 2010 | 111 | Tirana |
 Andorra
|
468 | 84 082 | 2010 | 180 | Andorra la Vella |
 Bosnië en Herzegowina
|
51 129 | 4 613 414 | 2010 | 90 | Sarajevo |
 Bulgarye
|
110 994 | 7 364 570 | 2010 | 77 | Sofia |
 Gibraltar (Verenigde Koninkryk)
|
6,8 | 29 431 | 2010 | 4 328 | Gibraltar |
 Griekeland
|
131 990 | 11 295 002 | 2010 | 85 | Athene |
 Italië
|
301 338 | 60 418 711 | 2010 | 201 | Rome |
 Kosovo
|
10 908 | 1 859 203 | 2010 | 170 | Pristina |
 Kroasië
|
56 594 | 4 489 409 | 2010 | 81 | Zagreb |
 Noord-Masedonië
|
25 713 | 2 114 550 | 2010 | 82 | Skopje |
 Malta
|
316 | 412 966 | 2010 | 1 307 | Valletta |
 Montenegro
|
13 812 | 672 181 | 2010 | 50 | Podgorica |
 Portugal
|
92 090 | 11 317 192 | 2010 | 114 | Lissabon |
 San Marino
|
61 | 31 716 | 2010 | 501 | San Marino |
 Serwië
|
77 474 | 7 120 666 | 2010 | 102 | Belgrado |
 Spanje
|
504 030 | 46 030 109 | 2010 | 93 | Madrid |
 Turkye
|
783 562 | 78 741 053 | 2010 | 102 | Ankara |
 Vatikaanstad
|
0,44 | 826 | 2010 | 1 877 | Vatikaanstad |
| Wes-Europa | |||||
 België
|
30 528 | 11 190 845 | 2015 | 364 | Brussel |
 Man (eiland)
|
572 | 84 497 | 2011 | 148 | Douglas |
 Frankryk
|
643 801 | 66 644 000 | 2016 | 116 | Parys |
 Guernsey
|
78 | 65 849 | 2014 | 844 | Saint Peter Port |
 Ierland
|
70 273 | 4 635 400 | 2015 | 65 | Dublin |
 Jersey
|
118 | 99 500 | 2014 | 819 | Saint Helier |
 Luxemburg
|
2 586 | 562 958 | 2015 | 194 | Luxemburg-stad |
 Nederland
|
41 543 | 16 971 452 | 2015 | 18 | Amsterdam |
 Verenigde Koninkryk
|
242 495 | 64 716 000 | 2015 | 256 | Londen |
| Europa Totaal | 10 180 000 | 742 452 000 | 2013 | 213 | |
Sien ook
wysigVerwysings
wysig- ↑ www.etymonline.com: Europa
- ↑ Li, Leslie (16 April 1989). "A Land of a Thousand Lakes". The New York Times (in Engels). Besoek op 29 Desember 2021.
- ↑ Statistieke van Finland
- ↑ CIA.gov Geargiveer 27 Mei 2016 op Wayback Machine CIA population growth rankings, CIA World Factbook
- ↑ https://population.un.org/wpp/
- ↑ Groei van Wêreldbevolking, 1950–2050. Population Reference Bureau. Geargiveer 22 Julie 2013 op Wayback Machine
- ↑ "World Population Prospects: The 2006 Revision Population Database". UN — Department of Economic and Social Affairs. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 7 Januarie 2010. Besoek op 10 Junie 2008.
- ↑ "Standard Country or Area Codes for Statistical Use" (in Engels). Millenniumindicators.un.org. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 17 April 2020. Besoek op 25 Augustus 2012.
- ↑ Europese Kontinent/Kaart van Europa
- ↑ (en) USCensusBureau:Countries and Areas Ranked by Population: 2009 Geargiveer 13 Oktober 2013 op Wayback Machine
Eksterne skakels
wysig
Wikimedia Commons het meer media in die kategorie Europa.
Wikiwoordeboek het 'n inskrywing vir Europa.
