Geologiese breuke

Spanning in die aardkors lei daartoe dat gesteentes langs bepaalde vlakke van mekaar losbreek - dit staan bekend as Geologiese breuke. Gesteenteblokke wat so ontstaan, beweeg meestal ten opsigte van mekaar om die spanning te verlig. Die rigting waarin die blokke beweeg, word bepaal deur die spanning (druk- of rekspanning). In breë trekke kan drie breukgroepe by verskuiwings onderskei word:

die blokke kan van mekaar af wegbeweeg,
teen mekaar opdruk of
sydelings teen mekaar skuif.

Topografiese verandering word dikwels so veroorsaak. As daar geen duidelike verskuiwing langs breukvlakke voorkom nie, bly dit steeds die gevolg van spanning, meestal rekspanning as gevolg van die uitdroging of afkoeling van gesteentes in die aardkors.

Definisie van 'n breuk

Breuke is 'n tektoniese verskynsel waarby 'n vervorming van gesteentes ontstaan en 'n diskontinuïteit veroorsaak word. Twee mineraaldeeltjies wat in 'n gesteente teen mekaar gelê het, word byvoorbeeld deur 'n breukvlak van mekaar geskei. Dit is die basiese verskil tussen breuke en plooiing. By plooiing vind vervorming plaas deurdat deeltjies langs mekaar beweeg maar nie van mekaar geskei word nie. Wanneer 'n breuk as gevolg van rekking veroorsaak deur interne (endogene) prosesse, in die aardkors ontstaan en waar daar geen ware verskuiwing van die gesteentewande ten opsigte van mekaar plaasvind nie, word dit 'n diaklaas genoem. Gewoonweg word daarna verwys as 'n haarspleet of 'n fyn bars.

'n Bars kan egter ook ontstaan sonder endogene werking. Uitdroging en afkoeling laat gesteentes krimp en veroorsaak byvoorbeeld krimpskeure in uitgedroogde klei of in basaltsuile wanneer die basaltiese lawa stol.

Breuke met verskuiwing

In die meeste gevalle word aardkorsspanning ontlaai deurdat gesteentes wel ten opsigte van mekaar verskuif. Die verskuiwing gaan gepaard met skokgolwe, wat as aardbewings ervaar word. Die resultaat is dat twee of meer gesteenteblokke langs die breukvlak, in dié geval ook 'n verskuiwingsvlak genoem, verplaas word. Aan die oppervlak (ook op 'n geologiese kaart) is die breuk sigbaar as 'n Iyn of 'n lang, smal versteurde gebied (breuksone).

Tydens die beweging word gesteentes deur wrywing in hoekige stukke gebreek wat bekend staan as breuk- of verskuiwingsbreksie. Soms veroorsaak uitermate hoë druk, meestal by oorskuiwings, fyn gekorrelde gesteentes genoem miloniet. As gevolg van die skuureffek van die bewegende blokke word die wande gepoleer, waardeur 'n wryfvlak of wryfspieël ontstaan. Hierop is dikwels krapmerke sigbaar wat die laaste bewegingsrigting van die blokke aandui.

Die bewegingsrigting en die stand van die breukvlak bepaal die aard van die breuk. Die breukvlak kan horisontaal, vertikaal of skuins staan. Laasgenoemde is die algemeenste breuk, en die eerste twee eintlik uitsonderlike verskynsels.

Dit is selde moontlik om te bepaal watter blok beweeg het en breuke te kan klassifiseer, word aanvaar dat die laagliggendste blok altyd in rus was. Hiervolgens word drie hooftipes onderskei:

Afskuiwing

Hier skuif die een blok as 't ware van 'n ander af en die breukvlak lê dan in die rigting van die afgeskuifde blok. Die horisontale ruimte wat deur die twee blokke ingeneem word, vergroot as gevolg van die beweging en is duidelik die gevolg van trekspanning. Daar word onderskei tussen 'n suiwer afskuiwing waar beweging net langs die helling af plaasvind, en 'n gewone afskuiwing, waar die beweging ook sywaarts geskied.

Opskuiwing

Een blok word teen 'n ander opgedruk en die breuk is die gevolg van drukspanning. Hier word ook onderskei tussen 'n suiwer opskuiwing en 'n gewone opskuiwing. As die breukvlak minder as 45° oorhel, word dit 'n oorskuiwing genoem, omdat die horisontale komponent groter as die vertikale is. By 'n groot oorskuiwing oor 'n lang afstand, waar die breukvlak min of meer horisontaallê, staan die boliggende blok bekend as 'n dekblad.

Geologiese breuk by Goldsee

Die dekblad is dikwels verplooi en die breuk word daarom 'n plooibreuk genoem. Deur erosie word die onderliggende gesteentes van 'n dekblad dikwels ontbloot en 'n mens praat dan van 'n dekbladvenster of 'n tektoniese venster.

Horisontale verskuiwing en horisontale transversale verskuiwing

Die beweging van die blokke is hierby horisontaallangs mekaar verby. Daar word onderskei tussen 'n verskuiwing na links (waar die teenoorstaande blok na links beweeg) of 'n beweging na regs (die teenoorstaande blok beweeg na regs). Die breuklyn staan gewoonlik steil en die breuk kan aktief bly, waardeur 'n totale verskuiwing van meer as 100 km kan ontstaan. Die San Andreas-breuk, wat in 1906 'n groot aardbewing in San Francisco veroorsaak het en nog aktief is, is seker die bekendste voorbeeld van dié soort breuk.

Terminologie

'n Breuk het oor 'n ondergrondse steenkoollaag gevorm wat in China aan die brand geslaan het

Die beweging wat twee gesteenteblokke aan weerskante van 'n breukvlak ten opsigte van mekaar gemaak het, kan aan die hand van 'n beperkte aantal groothede volledig beskryf word:

Die totale verplasing langs 'n breukvlak. Dit word die ware glip genoem, of kortweg 'n glip.
Die vertikale komponent van die glip. Dit is die vertikale sprong of vertikale glip.
Die komponent van die glip loodreg op die gelaagdheid. Dit word die stratigrafiese sprong genoem.
Die horisontale komponent van die glip. Dit is die horisontale glip.
Die verplasing langs die Iyn wat die breukvlak met die aardoppervlak maak. Dit staan bekend as die strekkingsglip.

As gevolg van 'n afskuiwing ontstaan 'n sone waarin sekere lae ontbreek wat wel in die naasliggende gebied aanwesig is. Die breedte van hierdie sone is die horisontale gaping.

Ewewydig met die gelaagdheid gemeet, word dit die stratigrafiese gaping genoem. By 'n opskuiwing word 'n dubbele skuiwingseffek veroorsaak deurdat daar ook 'n horisontale oorskuiwing of dekking plaasvind.

Invloed op die landskap

Breukbewegings kan in digbewoonde gebiede groot skade aanrig. Blywender invloede hiervan is egter die topografiese verandering.

Horisontale verskuiwings het dikwels 'n betreklik geringe uitwerking hierop, soos byvoorbeeld wanneer 'n gedeelte van 'n rivier se loop sywaarts verplaas word. Op- of afskuiwings veroorsaak egter groot reliëfverskille en by 'n steil breukvlak kan 'n gebied - geskei deur 'n skerp lyn - tientale meters opgehef word ten opsigte van die ander kant van die breuk. Veral water-afvoerstesels word hierdeur drasties beïnvloed. In gebiede waar rekspanning voorkom, kan talle hoë gebied (horst) en 'n lae gebied (slenk) ontstaan. Die slenk in die Rynvallei is 'n bekende voorbeeld.

Hans Cloos (1885-1951) het in eksperimente rekspanning op klei toegepas en geïllustreer hoe 'n slenkdal ontstaan. Hierby het terselfdertyd ook 'n bekende natuurverskynsel na vore gekom, naamlik dat sintetiese breuke (kleiner breuke met dieselfde helling as die groot breuk) en antitetiese breuke (breuke met 'n teenstaande helling) as gevolg van die rekspanning gevorm word.

'n Slenkdal kan reusagtige afmetings aanneem en die bekendste voorbeeld is die Groot Skeurvallei in Oos-Afrika, wat oor 'n afstand van meer as 6000 km strek. Hierdie slenkdale vorm sones waar nuwe splitsing plaasvind, waardeur die uiteendrywing van groot landmassas veroorsaak kan word.

Verwantskap met plooiing

Breuke is die gevolg van kragte in die aardkors. Omdat die kragte of spanning baiekeer lank dieselfde bly, vorm daar geleidelik breukstelsels in bepaalde rigtings. Dieselfde kragte gee aanleiding tot plooiing en daar is 'n duidelike verwantskap tussen die rigting van en die tipe breuke en plooiing wat gevorm word. 'n Voorbeeld hiervan is plooiverskuiwings wat tot dekbladvorming lei.

Die dekbladteorie het ontstaan na aanleiding van die verskynsel wat in die Alpe aangetref word. In 1846 het Arnold Escher von der Linth (1807 -1872) ontdek dat dik lae gesteentes op die verkeerde plek lê. Die oudste gesteentes het bo-op die jongste gesteentes gelê en dié hele struktuur weer bo-op betreklik jong gesteentes. Hy het aanvaar dat die verskynsel die gevolg was van 'n massiewe oorskuiwing waarby plooiing (wat later gedeeltelik gebreek het) oor 'n afstand van meer as 10 km oor 'n oorskuiwingsvlak geforseer is. Een van Von der Linth se leerlinge Albert Haim (1849-1937), het dieselfde afleiding gemaak en die teorie die eerste keer in 1878 gepubliseer. Een van die groot raaisels wat nie deur die teorie verklaar is nie, was die grootte van die oorskuiwing. Om dit te verklaar, is aangeneem dat daar tegelyk twee oorskuiwings in teenoorgestelde rigtings plaasgevind het. Die Franse geoloog Marcel Bertrand (1847-1907) het egter die stelling verwerp en in 1948 verklaar dat daar nie sprake van teenoorgestelde bewegings was nie, maar dat die massiewe gesteentelae tientalle kilometer ver in dieselfde rigting verplaas is. Na heelwat polemiek is dié teorie in 1903 algemeen aanvaar.

Bronnelys

Wêreldspektrum, Volume 4, bl.29-31, ISBN 0908409451

Eksterne skakels

http://www.diepos.co.za/articles/news/19963/2013-07-05/aardbewing-skud-thabazimbi-omgewing?&p890=15^{[dooie skakel]}