Herakles

Herakles (Grieks: Ἡρακλῆς; "Hera" + "kleos" = "glorie van Hera" of "glorieryk deur Hera"; oorspronklike naam Alkaios, Ἀλκαῖος, of Alkeides, Ἀλκείδης') was 'n goddelike held en die seun van Zeus en Alkmene. Hy was die grootste van die Griekse helde, ’n toonbeeld van manlikheid, die voorvader van koninklike clans wat hulleself Herakleidai genoem het en die kampioenvegter van die Olimpiese orde teen chtoniese (onderwêreldse) monsters.

Herakles
Griekse god
’n Romeinse marmerbeeld van Herakles, beter bekend as Hercules, Nasionale Argeolgiese Museum, Napels, Italië.
Naam	Herakles
God van	krag, helde, sport, atlete, gesondheid, landbou, vrugbaarheid, handel, woorde en goddelike beskermer van die mensdom
Blyplek	Die berg Olimpus
Simbool	Nemeïese leeu, boog en pyle
Vrou	Hebe
Ouers	Zeus en Alkmene
Broers, susters	Ares, Atena, Apollo, Artemis, Afrodite, Dionisos, Hebe, Hermes, Helena van Troje, Hefaistos, Perseus, Minos, Ifikles, die Muses, die Grasieë
Kinders	Alexiares en Aniketus, Telefus, Hullus, Tlepolemus
Romeinse eweknie	Hercules

In die Romeinse mitologie en die moderne Westerse wêreld is hy bekend as Herkules of Hercules. Die Romeine het die Griekse weergawe van sy werk en lewe feitlik onveranderd oorgeneem.

Buitengewone krag, moed, vindingrykheid en seksuele vaardigheid met beide mans en vroue was van sy hoedanighede. Hoewel hy nie so slim soos Odusseus of Nestor was nie, het hy wel sy brein gebruik in gevalle waar sy krag nie voldoende was nie, soos toe hy vir koning Augias van Elis gewerk het, met die reus Antaios gestoei het of die god Atlas oorreed het om die hemelruim terug te neem op sy eie skouers. Saam met Hermes was hy die beskermheer van antieke Griekse gimnasiums. Sy simbole was die leeuvel en knuppel.

Oorsprong en karakter

Baie gewilde stories is oor Herakles se lewe vertel, waarvan die bekendste seker Die Twaalf Take van Herakles is. Aleksandrynse digters van die Hellenistiese era het ’n hoogs poëtiese en dramatiese atmosfeer aan sy mitologie verleen.

Herakles was die grootste van die chtoniese helde, maar anders as met ander Griekse helde, het hy geen aangewese graf gehad nie. Hy was beide ’n god en ’n held; op dieselfde fees sou eers hulde aan hom as held gebring word, met ’n chtoniese drankoffer, en dan as god, op ’n altaar: hy was dus die naaste aan ’n Griekse halfgod.

Mite

Geboorte

’n Groot faktor in die bekende tragedies wat Herakles kenmerk, was die godin Hera, die vrou van Zeus, se haat jeens hom. ’n Volledige oorsig oor Herakles is nodig om te verstaan hoekom sy hom so geteister het, al het Zeus talle ander buite-egtelike kinders gehad. Herakles is gebore uit ’n verhouding tussen Zeus en Alkmene, ’n sterflike vrou. Zeus het by haar geslaap nadat hy hom as haar man, Amfitrion, vermom het wat kamtig vroeg terug was van ’n oorlog.

Amfitrion het wel later dieselfde nag teruggekeer, en Alkmene het terselfdertyd swanger geraak met sy seun (’n geval waar ’n vrou ’n tweeling het wat deur twee verskillende pa's verwek is). Herakles se bestaan was dus ’n bewys van minstens een van Zeus se buite-egtelike verhoudings, en Hera het dikwels wraakplanne gesmee teen Zeus se kinders by ander vroue. Herakles se sterflike tweelingbroer, die seun van Amfitrion, was Ifikles, vader van Herakles se strydwadrywer Iolaus.

Die aand waarop die tweeling Herakles en Ifikles gebore sou word, het Hera, wat van haar man se owerspel geweet het, Zeus oorreed om ’n eed af te lê dat die kind wat daardie aand eerste vir die Huis van Perseus gebore word, koning sou word. Herakles én Euristeus was afstammelinge van Perseus.

Pas nadat Zeus die eed afgelê het, het Hera haar na Alkmene se huis gehaas en Herakles se geboorte vertraag deur Ilitia, die godin van geboortes, te dwing om kruisbeen te sit met haar klere geknoop, en Herakles so in die baarmoeder vas te vang. Terselfdertyd het sy veroorsaak dat Euristeus vroeggebore word om so koning te word pleks van Herakles. Sy sou Herakles se geboorte permanent vertraag het as Alkmene se diensmeisie nie vir Ilitia gejok het deur vir haar te sê dat Alkmene reeds gekraam het nie. Die godin het so geskrik dat sy opgespring het van verbasing, en so het die knope in haar klere losgekom en Herakles en Ifikles is gebore.

Die seun se ouers het hom aanvanklik Alkaios of Alkides genoem; hulle het hom eers later Herakles hernoem in ’n poging om Hera te paai. ’n Paar maande ná sy geboorte het Hera twee adders gestuur om Herakles dood te maak terwyl hy in sy wiegie lê. Herakles het ’n slang in elke hand verwurg en is deur sy oppasser gevind waar hy met die lewelose reptiele speel asof hulle speelgoed was.

Jeug

Nadat Herakles sy musiekonderwyser met ’n lier vermoor het, het sy aanneempa (Amfitrion) hom gestuur om beeste op ’n berg op te pas. Later het hy in Thebe met koning Kreon se dogter, Megara, getrou. In ’n aanval van waansin wat deur Hera veroorsaak is, het hy sy kinders by Megara vermoor. Nadat hy besef het wat hy gedoen het, het hy na die orakel van Delphi gevlug. Hy het dit nie geweet nie, maar die orakel is deur Hera beïnvloed. Die orakel het hom beveel om tien jaar vir koning Euristeus te gaan werk en enige taak uit te voer wat aan hom gegee word. Euristeus het vir Herakles tien take gegee, maar ná die tyd gesê Herakles het gekul. Hy het toe nog twee take bygevoeg, en dit was die Twaalf Take van Herakles.

Die Twaalf Take van Herakles

Herakles en die Nemeïese leeu, omstreeks 500 v.C. (Athene).

’n Romeinse beeld van Herkules met ’n appel van die Hesperides.

Nadat Hera hom waansinnig gemaak het, het Herakles sy kinders by sy vrou, Megara, vermoor. Om te boet vir dié daad moes hy tien take uitvoer wat bedink is deur sy aartsvyand, Euristeus, wat in sy plek koning geword het. As hy geslaag het, sou sy sondes vergewe word en sou hy onsterflik gemaak word. Herakles het die take uitgevoer, maar Euristeus het twee take nie erken nie omdat Herakles sou gekul het. Hy het toe nog twee take bedink en dit het die somtotaal van die take op twaalf te staan gebring.

Nie alle skrywers gee dieselfde volgorde nie, maar Apollodorus (2.5.1-2.5.12) gee dié volgorde:

1. Om die Nemeïese leeu dood te maak.
2. Om die Hidra van Lerna te vernietig.
3. Om die hert van Keruneia te vang.
4. Om die Erimantiese vark te vang.
5. Om die Augiasstalle skoon te maak.
6. Om die Stimfaliese voëls dood te maak.
7. Om die Kretaanse bul te vang.
8. Om die merries van Diomedes bymekaar te maak.
9. Om Hippolite se gordel te steel.
10. Om die beeste van Geriones op te pas.
11. Om goue appels by die Hesperides te gaan haal.
12. Om Kerberos te vang.

Verdere avonture

Nadat hy die twaalf take voltooi het, het Herakles die Argonoute gehelp in ’n soektog na die Goue Vlies. Hulle het heldinne gered, Troje verower en die gode teen die Gigante help veg. Hy het ook verlief geraak op prinses Iole van Oechalië. Koning Euritus het sy dogter belowe aan enigiemand wat sy seuns in ’n boogskietkompetisie klop. Herakles het gewen, maar die koning het sy woord verbreek. Herakles se toenaderings is verwerp deur die koning en sy seuns, buiten een, Ifitus. Herakles het die koning en sy seuns (buiten Ifitus) doodgemaak en Iole ontvoer. Ifitus het Herakles se beste vriend geword.

Weer eens het Hera hom waansinnig gemaak en hy het Ifitus oor die stadsmuur na sy dood gegooi. Herakles het weer boete gedoen deur drie jaar te werk – dié keer vir koningin Omfale van Lidië.

Hilas

Terwyl hy in die wildernis geloop het, is Herakles aangeval. Hy het die aanvallers se koning doodgemaak en nadat die ander oorgegee het, het hulle hom prins Hilas aangebied. Die jong man het Herakles se wapendraer en minnaar geword.

Jare later het Herakles en Hilas by die bemanning van die Argo aangesluit. As Argonoute het hulle net ’n deel van die reis meegemaak. In Misië is Hilas deur ’n nimf ontvoer. Die hartseer Herakles het hom lank gesoek, maar Hilas het verlief geraak op die nimfe en het nooit weer teruggekom nie. In ander weergawes het hy eenvoudig verdrink. Maar die Argo het sonder hulle voortgeseil.

Die redding van Prometeus

Hesiodus en Aischulos vertel albei dat Herakles die arend wat Prometeus se lewer elke dag geëet het, doodgeskiet het (dit was Zeus se straf aan Prometeus omdat hy vuur van die gode gesteel en dit vir die mens gegee het). Herakles het die Titaan van sy kettings en marteling bevry.

Laomedon van Troje

Voor die Trojaanse Oorlog het Poseidon ’n seemonster gestuur om Troje aan te val. Die verhaal word vertel in die Ilias (7.451-453, 20.145-148, 21.442-457) en ook in Apollodorus se Biblioteke (2.5.9). Laomedon wou sy dogter Hesione offer om Poseidon te paai. Herakles het net toe daar aangekom en het ingestem om die monster dood te maak as Laomedon vir hom die perde gee wat hy as geskenk van Zeus ontvang het nadat Zeus Ganimedes ontvoer het. Laomedon het ingestem. Herakles het die monster doodgemaak, maar Laomedon het sy woord verbreek.

Herakles en sy volgelinge het Troje daarna aangeval. Hulle het al Laomedon se seuns doodgemaak, buiten Podarkes, wat Priamos herdoop is. Hy het sy eie lewe gered deur vir Herakles ’n goue sluier te gee wat Hesione gemaak het.

Vroue

Herakles was vier keer getroud. Sy eerste vrou was Megara, wie se kinders hy in sy waansin vermoor het. Sy tweede vrou was Omfale, die Lidiese koningin vir wie hy as slaaf moes werk. Sy derde huwelik was met Deianira, vir wie hy teen die riviergod Achelous moes veg. Ná sy dood het hy met Hebe getrou.

Eromenoi

Herakles en Iolaus, met Eros tussen hulle, 4de eeu v.C.

As simbool van sy vegter- en manwees het Herakles ook verskeie eromenoi (jong manlike geliefdes) gehad.

Plutarch beweer in sy Erotikos dat Herakles se eromenoi ontelbaar was. Die een wat die nouste met Herakles verbind is, was die Thebaanse Iolaus. Hul verhaal, ’n inisiasiemite wat vermoedelik van antieke oorsprong is, bevat baie van die elemente van die Griekse seunsliefde-leerlingskap waarin die ouer vegter die onderwyser is en die jonger een sy helper in gevegte. So was Iolaus Herakles se strydwadrywer en wapendraer. As bewys van hoe naby hulle aan mekaar was, het Iolaus ook Herakles se altaar met hom gedeel. Anders as met ander helde en gode, wat elk sy eie altaar gehad het, kon offerandes aan Herakles en Iolaus op dieselfde altaar gebring word.

Ook in ooreenstemming met die inisiasieverhouding, het Herakles op die ou einde vir sy leerling ’n vrou gegee, wat die begin van sy volwasse lewe simboliseer. Iolaus se rituele funksies is in ooreenstemming met sy verhouding met Herakles. Hy was die beskermer van manlike liefde — volgens Plutarch het manlike paartjies selfs in sy tyd nog na Iolaus se graf in Thebe gegaan om trou aan die held en aan mekaar te beloof.

Een van Herakles se bekendste liefdesverhoudings, dikwels in antieke en moderne kuns uitgebeeld, is met Hilas. Hoewel dit jonger mites is (uit omstreeks die 3de eeu) as dié van hom en Iolaus, is dit ook ’n goeie voorbeeld van die inisiasieproses van ’n jong man: opvoeding deur middel van diens aan ’n vegter, met eindelik vordering tot die volwasse lewe en ’n huwelik.

Kinders

Telefus is die seun van Herakles en Auge. Hillus is die seun van Herakles en Deianeira of Melite. Die seuns van Herakles en Hebe is Alexiares en Aniketus. Daar is ook in sommige mites ’n verwysing na ’n episode waar Herakles ’n halfslangvrou, Echidna, ontmoet en swanger maak; haar kinders, bekend as die Drakontidai, was die voorouers van die Huis van Kadmus.

Dood

Die dood van Herkules, deur Francisco de Zurbarán.

Herakles se dood word beskryf in Ovidius se Metamorfoses, Boek IX. Kort ná sy troue met Deianira moes hulle ’n rivier oorsteek. ’n Sentour met die naam Nessus het aangebied om Deianira oor die rivier te help, maar het haar probeer verkrag.

Die woedende Herakles het die sentour van oorkant die rivier met ’n pyl geskiet wat in die giftige bloed van die Hidra van Lerna gedoop is. Die sterwende Nessus het uit wraak vir Deianira gesê sy moet sy bloed en gestorte semen bymekaarmaak, en as sy Herakles ooit wou verhoed om verhoudings met ander vroue te hê, moes sy dit aan sy klere smeer. Nessus het geweet sy bloed is besmet met die giftige bloed van die Hidra, en dat dit sou brand deur die vel van enigiemand wat daaraan raak.

Later, toe Deianira vermoed dat Herakles verlief was op Iole, het sy ’n kleed in die mengsel gedoop. Toe Herakles dit aantrek, het dit in sy lyf ingebrand. Toe hy dit probeer uittrek, het hy die vlees van sy bene afgeruk. Herakles wou sterf en het gevra dat ’n brandstapel vir hom gebou word om sy lyding te beëindig. Ná sy dood het die gode hom in ’n onsterflike verander, of alternatiewelik het die vuur die sterflike deel van die halfgod weggebrand en het net die god oorgebly. Omdat sy sterflike deel verbrand het, kon hy ’n volle god word en by sy pa en die ander Olimpiese gode op die berg Olimpus aansluit.

Trivia

• Die Nederlandse sokkerspan Heracles Almelo is na Herakles genoem.

Ander bronne

• Theoi Projects: Heracles
• Timeless Myths – Heracles
• Griekse mitologiese skakel
• Burkert, Walter, (1977) 1985. Greek Religion (Harvard University Press).
• Kerenyi, Karl (1959). The Heroes of the Greeks. New York/Londen: Thames and Hudson.
• Hierdie artikel is merendeels vertaal uit die Engelse Wikipedia