Keramiek

Keramiek is 'n versamelnaam vir alle voorwerpe wat uit klei gevorm en na droging aan 'n hoë temperatuur blootgestel word sodat 'n reaksie in tree wat nie onmerkbaar is nie. Die klei wat gebruik word, besit die eienskap dat dit deur die byvoeging van 'n bietjie water breibaar word, en deur die byvoeging van meer water in klein deeltjies opbreek en vloeibaar word. Die hardheid, poreusheid, kleur en toepassingsmoontlikhede van keramiek hang af van die samestelling van die kleisoort, die hoogte van die temperatuur waarby dit gebak word en die baktyd daarvan.

Een of meer lae glasuur wat by 'n hoë temperatuur smelt en aan die klei heg, kan op die voorwerp aangebring word. Die voorwerp se oppervlak kry hierdeur 'n ander kleur en word waterdig. Reeds in prehistoriese tye is voorwerpe uit klei vervaardig, meestal gebruiksvoorwerpe soos potte. In die verskillende kulture is verskillende metodes ontwikkel om die klei te vorm en te versier.

'n Vaas wat uit die 1800's dateer

Prehistoriese tyd tot Oudheid

Die belangrikste grondstof vir die vervaardiging van keramiese produkte is klei, wat hoofsaaklik uit alkalisilikate bestaan. Klei word in die meeste lande aangetref en daar is reeds in die prehistoriese tyd vasgestel dat die eienskappe van die klei verander wanneer dit in die son, 'n oop vuur of 'n oond gebak word.

Die voorwerp word hard, is nie meer oplosbaar nie en is derhalwe duursamer. Die keramiek uit die prehistoriese tyd van die verskillende kulture (in Mesopotamië en Egipte tot ca. 3000 v.C., maar in Europa tot die koms van die Romeine) het heelwat bygedra tot die kennis wat vandag oor die verskillende kulture bestaan: die soort samelewing, die peil van tegniese ontwikkeling, ensovoorts. In die Nabye Ooste is keramiekvoorwerpe gevind wat uit ca. 6000 tot 5000 v.C. dateer.

Dit bestaan uit huishoudelike artikels soos potte en komme, en voorwerpe in die vorm van mense en diere wat by godsdienstige en magiese seremonies gebruik is. Die voorwerpe is met die hand gevorm. In Mesopotamië is potte gevind wat dateer uit ca. 3000 v.C. en waarop horisontale strepe voorkom, wat duidelik op die gebruik van 'n draaiskyf en pottebakkerswiel dui. Die eerste draaiskywe was moontlik ʼn stuk hout wat deur 'n helper in die rondte gedraai is. Later het draaiskywe van klip wat om 'n as gedraai het, in gebruik gekom.

Oonde is reeds omstreeks 4000 v.C. in Persië en in Mesopotamië gebou waarin die kleivoorwerpe gebak is. Temperature van tot ca. 450-700 °C is hierin bereik. ʼn Kleiproduk wat by ca. 1 050 °C gebak is, word erdewerk genoem. Die gebakte klei (skerf) bly dan poreus. Die oppervlak van erdewerk word waterdig gemaak deur dit met 'n lagie slib te bedek en dan te poleer. Teen ongeveer 3000 v.C. het die Egiptenare 'n soort glasuur begin gebruik wat die oppervlak waterdig gemaak het.

Glasuur

Glasuur bestaan uit glasvormende stowwe, byvoorbeeld kwarts, wat by 'n hoe temperatuur smelt en na afkoeling baie hard word. Deur die toevoeging van oksides kan verskillende kleure glasuur gemaak word. Die glasuur heg aan die klei en maak die oppervlak glad en glansig, en ondeurdringbaar vir gasse en vloeistowwe. Die vroegste Egiptiese glasuur het 'n blougroen kleur gehad. In die meeste prehistoriese kulture was die gebruik van glasuur onbekend.

Die Wan Li styl

Voorwerpe (potte, vase en beeldjies) is versier deur patrone in die klei te kerf of te stempel, of deur dit met 'n sliblaag waarby kleurstof gevoeg is, te beskilder. In Noord-Europa word verskillende kulture volgens die vorm van hul keramiese produkte onderskei: die sogenaamde bekerkulture (2700-1700 v.C.). Daar is byvoorbeeld die tregterbeker-, die standvoetbeker- en die klokbekerkultuur. Gedurende die Bronstyd het die verassing van dooies geleidelik in gebruik begin kom en daarmee saam die vervaardiging van urns of Iykbusse (vaas van erdewerk waarin die as van die oorledene bewaar word).

Sekere strominge kan aan die vorm en versiering daarvan uitgeken word. Die urns wat gedurende die Ystertydperk vervaardig is, is met grafiet beskilder of het ingekerfde geometriese patrone gehad. Die sogenaamde Marne-keramiek is sedert ca. 450 v.C. gemaak: dit is erdewerk met skerp profiele wat deur die vorm van bronsvoorwerpe van daardie tyd beïnvloed is. Die prehistoriese keramiek van Indië het veral bestaan uit voorwerpe wat in die Indusvallei gevind is (tot ca. 2000 v.C.). In China het die prehistorie ca. 1500 v.C. geëindig, terwyl dit in sommige gebiede in Afrika en Amerika tot in die moderne tyd geduur het. AI hierdie keramiek vertoon vanweë die beperkte tegniese hulpmiddels wat beskikbaar was, 'n sekere ooreenkoms.

Europa

In die oostelike Middellandse Seegebied is keramiek van die 4e millennium v.C. af vervaardig. Klei wat plaaslik beskikbaar was, is gebruik, en die bestanddele, die temperatuur waarby dit gebak is (erdewerk nooit hoer as ca. 1 050 °C nie), asook die metode wat gebruik is, het die erdewerk se verskillende kleure bepaal. In die Minoïese beskawing, wat sedert 4000 v.C. op Kreta en die omringende eilande geheers het, is aanvanklik swart keramiek wat uit rolle klei opgebou is, vervaardig.

Spanje se ekonomie steun op die verkope van keramiekware

Later (ca. 3000 v.C.) het die sogenaamde snawelkanne in gebruik gekom. Dit het 'n ligte kleur gehad, en donker patrone is met 'n sliblaag wat 'n kleurstof bevat het, daarop aangebring. Omstreeks 1800 v.C. het die draaiskyf in die Minoïese en die Miceense (op die vasteland van Griekeland) kulture in gebruik gekom. Tiperend vir die Kretensiese en Miceense erdewerk is die versierings en motiewe wat aan die plante- en diereryk ontleen is, veral visse.

Omstreeks 1000 v.C. het daar 'n einde aan hierdie beskawings gekom. Daarna het 'n nuwe styl in die Griekse wêreld en veral op Petoponnesos begin ontwikkel. Dit is die geometriese styI genoem en het tussen die 10e en 8e eeu v.C. ontstaan. Gebruikserdewerk en beeldjies is van 'n klei gemaak wat tydens die bakproses van liggeel tot rooibruin verkleur het (die hoeveelheid yster in die klei het die kleur bepaal). Voordat dit gebak is, is dit met 'n sliblaag in ligte en donker kleure versier.

Die patrone wat in die versiering gebruik is, het uit geometriese motiewe bestaan: spirale, meanders, saagtandrande, ensovoorts. Die meeste versierings is op die buik van die pot aangebring. Baie groot vase kon nie in een stuk op die draaiskyf gemaak word nie, en moes uit verskillende dele opgebou word wat met slib aanmekaargevoeg is. Hierdie voeë is aan die binnekant van sulke vase sigbaar. Van die 8e eeu v.C. af was die Griekse vasteland in noue voeling met Egipte, Mesopotamië, Sirië en Fenicië, wat 'n groot invloed op die keramiek van Griekeland uitgeoefen het.

In Oos-Griekeland is dieremotiewe wat 'n verwantskap met die meer oostelik geleë gebiede toon, dikwels as versierings gebruik. Die keramiek van Korinthe en Attika was hul belangrikste en gewildste uitvoerartikel. Vase is al hoe meer versier met tonele in die sogenaamde swart- en rooifiguurstyl, wat hul hoogtepunt in die 5e eeu v.C. bereik het. Die swartfiguurstyl word soos volg uitgevoer: Nadat die vaas klaar gedraai en dit 'n tyd lank gelaat is om te droog (dit moet nie heeltemal droog word nie), word die versiering met 'n sliblaag, 'n kleisuspensie en 'n hulpkleur met wit pigment daarop aangebring. Fyner besonderhede word nou met 'n skerp voorwerp hierop ingegrif.

Wanneer die vaas heeltemal droog is, begin die bakproses. Eers word die oond oksiderend verhit, dit wil se suurstof word in die oond ingelaat. Dit bring mee dat die vaas en die sliblaag rooi word. Nou word die oond weer reduserend verhit (suurstof word onttrek) en die vaas en die sliblaag word swart. Vervolgens word suurstof weer ingelaat. Die kleb van die vaas neem dit op en word rooi, maar die sliblaag wat te dig van struktuur en ondeurdringbaar geword het vir suurstof, bly swart. Die dele wat wit pigment bevat, bly tydens die bakproses wit. Soms is ʼn lagie oker na die bakproses aangebring om die rooi kleur te intensiveer. By die rooifiguurstyl word die figure in die sliblaag behou.

Enkele variante van hierdie tegnieke is ook gebruik, soos byvoorbeeld waar figure op 'n wit onderlaag aangebring is, of waarversierings in reliëf gedoen is. Op 'n aantal vase, potte en borde is die makerstekens te sien van die kunstenaar wat die vaas gevorm het en ook die van die skilder. Sedert die 4e eeu v.C. is daar begin om deur middel van perspektief dieptedimensie in die voorstellings te bring. Die gehalte van die keramiek het daarna begin afneem.

Sardana Keramiek teëls

Ook in die pottebakkersentrums in Suid-Italië was die produkte in die 4e eeu nie meer van dieselfde gehalte as die Attiese keramiek van vroeër nie. Tydens die Hellenistiese tydperk (van die 3e eeu v.C. af) is die erdewerk oor die algemeen met reliëfs versier, en was dit gebruiklik om die hele vaas swart te kleur. Die Etruskers was bekend om hulle Bucchero-erdewerk: die vorms is op die draaiskyf gemaak en die versiering het uit ingestempelde patrone bestaan: die hele oppervlak is egalig met slib gekleur, meestal swart.

En het 'n besondere hoë glansafwerking gehad. In die Romeinse Ryk is gebruiksvoorwerpe van terrasigillata vervaardig: keramiek van klei wat tydens die bakproses rooi verkleur, besonder dun uitgewerk kan word maar tog baie hard is, en bedek is met 'n glansende rooi of soms swart sliblaag. Versierings was ingestempel. Hierdie erdewerk is in bykans al die provinsies van die Romeinse Ryk gevind. Ook na die val van die Ryk is terrasigillata nog vir 'n lang tyd in die lande rondom die Middellandse See vervaardig.

Van die 9e eeu af

Tot ongeveer die 9e eeu n.C. was daar min verandering in die Europese keramiek. ʼn Groot oplewing in die kuns is teweeggebring toe die gebruik van glasuur via die lslamitiese lande en Bisantium bekend geword het. Glasuur bestaan uit glasvormende bestanddele (byvoorbeeld kwarts en veldspaat), oksides, wat bepalend is vir die kleur, en vloeimiddels. 'n Vloeibare lagie "rou" glasuur word op die droë klei (of nadat die voorwerp een keer gebak is) aangebring en smelt in die oond daarop vas.

Met afkoeling stol die glasuur tot 'n glasagtige laag wat deursigtig of gekleurd kan wees. Sowel gebruiksvoorwerpe as teëls is met Oosterse motiewe geglasuur. Gedurende die 11e eeu is daar begin met die toepassing van die graffito-tegniek, wat uit Persië afkomstig was. Klei wat tydens die bakproses rooi verkleur, is met ʼn laag wit slib bedek en die figure is dan daarop uitgegrif sodat die rooi onderlaag sigbaar was. 'n Laag geel of groen deursigtige glasuur is vervolgens oor die onderlaag aangebring. Hierdie tegniek is veral in Suid-Europa toegepas. In die Noord-Europese lande en in Engeland is tot die 16e eeu veral gebruiksvoorwerpe en teëls in baie eenvoudige vorms vervaardig en dan met 'n lagie deursigtige loodglasuur bedek. Die versiering het uit eenvoudige patrone bestaan wat ingestempel of met glasuur aangebring is.

By die gebruikserdewerk is meestal net die binnekant van die pot met glasuur bedek. In die 12e eeu is 'n metode in Duitsland ontwikkel wat dit moontlik gemaak het om die temperatuur in die bakoond tot ongeveer 1100-1300 °C te verhoog. Keramiek wat so verkry word, is' baie harder as erdewerk en word proto-Steinzeug (proto-steenwerk) genoem, 'n voorloper van grès, wat teen ongeveer 1400 ontstaan het. By hierdie hoë temperatuur "smelt" die kleideeltjies as 't ware ineen en word die skerf so dig dat dit heeltemal ondeurdringbaar is. Meestal word grès, wat 'n blougrys of bruin kleur het, bedek met 'n "glasuur" wat ontstaan deur sout in die brandende oond te strooi. 'n Dun lagie slaan dan op die voorwerpe neer.

'n Baie spesifieke vorm vir grès is die jakobakan, wat 'n lang uitgerekte vorm en 'n ringvormige oor het. Na ca. 1400 is dit veral in die Rynland vervaardig. Teenswoordige voorbeelde van grès is die Keulse potte en die bekende Bolskruike. 'n Proses waaruit majolika (of faïence) ontstaan het, is in die 11e eeu in Italië ontwikkel. Majolika is erdewerk waarop eers 'n ondeursigtige glasuur van tinokside aangebring word wat gedurende die bakproses wit verkleur. Hieroor kom ʼn laag glasuur met metaalokside wat die verskillende kleure gee, en die voorwerp word dan weer gebak. Tinglasuur was toe reeds in Persië en in die lande in die oostelike Middellandse Seegebied gebruiklik. Vanweë verbintenisse met die Islam is hierdie tegniek vroeër reeds in Spanje toegepas en erdewerk is reeds van die 9e eeu af met die sogenaamde glansglasuur vervaardig. Glansglasuur word verkry deur metaalokside en swael in die glasuur te verwerk.

Nadat dit gebak is, het die oppervlak 'n metaalglans. Baie gebruiks- en siervoorwerpe asook teëls van lustererdewerk is van Spanje af na die ander Europese lande uitgevoer. Versierings en ornamente wat hierop aangebring is, was Moors-Spaans en ook soms Romaans en Goties. In die 15e eeu was Noord- en Sentraal-Italië die kunssentrum van keramiekprodukte. In plekke soos Faenza, Urbino, Orvieto, Sienna en Florence is majolika van besondere gehalte vervaardig, en die versierings het al hoe kleurvoller geword. Aan die einde van die 15e eeu is daar deur handelsverbintenisse met Chinese porselein kennis gemaak. Porselein is keramiek wat by 'n baie hoë temperatuur gebak word (1200-1500 ·C), die skerf is dig gesinter ("gesmelt") en glasagtig, wit en deurskynend.

Besonder fyn en dun voorwerpe kan van porselein gemaak word. Porseleinaarde (ook kaolien genoem) is 'n noodsaaklike bestanddeel. Hoewel die Europeërs nog nie in staat was om porselein te vervaardig nie, het hulle die versierings wat gewoonlik daarop aangebring is, op hulle erdewerk nageboots. Die erdewerk van die familie Della Robbia (Florence, 15e eeu) het ʼn besondere plek ingeneem in die keramiekkuur. In terra-cotta, erdewerk met 'n rooi kleur, het die lede van die familie reliëfs en beeldjies (meestal madonnas, heiliges, ensovoorts) vervaardig. Hulle het die beeldjies met skerp helder kleure geglasuur, veral blou, geel, rooi en wit. Die oppervlak het 'n hoë glans gehad. ln die 16e eeu het die skerp kleure minder gewild geword en het die klem meer op lig/donker geval.

Bristol Delft bord, Bristol, England

Die vorm van die voorwerpe, vase, flesse en borde het meer aandag gekry, en die versiering was sekondêr. Soms is versierings heeltemal weggelaat en is die voorwerp in net een kleur geglasuur. Baie van die Italiaanse majolika is na Frankryk uitgevoer en is daar nageboots. In St. Porchaire is Hendrik II - majolika gemaak (1530-1570). Hierdie erdewerk is met reliëf, wat agterna aangebring is, en dekorasies in verskillende kleure versier. Die belangrikste kunstenaar wat volgens hierdie styI gewerk het, was Bernard Palissy (ca. 1510-1589/90). In die 16e eeu is erdewerk en grès in Duitsland met reliëfwerk, gestempelde ornamente en ingekraste (ingegrifde) Iyne versier. Vanuit Keulen het grès oor die hele Europa versprei. In die 17e eeu het Delft 'n belangrike keramieksentrum geword.

Chinese porselein is hier in erdewerk nageboots. Delftse erdewerk is soos volg gemaak: die vorm van die voorwerp is verkry deur dit op ʼn draaiskyf te maak of deur klei met water vloeibaar te maak (gietslib), en dit in gipsvorms (malle) te giet sodat 'n lagie teen die binnekante van die vorm agterbly en later ʼn baie dun wand vorm. 'n Vorm kan talle kere gebruik word, sodat reekse van dieselfde voorwerp gemaak kan word. Nadat dit die eerste keer gebak is, word die voorwerp in tinglasuur gedompel of die glasuur word daaroor gegiet. Hierdie glasuur is ondeursigtig wit nadat dit gebak is. Voordat die tinglasuur gebak word, word die versiering egter eers met 'n ander glasuur, wat blou word (of 'n ander kleur kry) nadat dit gebak is, daarop aangebring.

Die voorstelling word (na 'n voorbeeld) in vryhand met glasuur op die voorwerp geverf. Soms word 'n patroonpapier (soort sjabloon) met gaatjies oor die voorwerp gelê, en poeier wat op die onderlaag sigbaar bly, word daaroor gestrooi. Die patroon, kan dan maklik nagetrek word. Na hierdie beskildering word die hele voorwerp bedek met 'n deursigtige laag glasuur, die coperta (of kwaart), en dan weer gebak. Enkele kleure (byvoorbeeld rooi) kan die hoë temperatuur (tot 1 050˚ C) nie weerstaan nie. Wanneer sulke kleure dus gebruik word, word die voorwerp- nadat dit die tweede maal gebak is - daarmee beskilder (opglasuur). Dit word oor die coperta aangewend en die voorwerp word dan die derde maal gebak (by ongeveer700 ˚C).

Die laaste proses word "moffel" genoem. Hierdie Delftse tegniek is ook in ander stede toegepas, en teen ca. 1570 het die Delftse erdewerk kwaai mededinging uit Duitsland, Frankryk en Engeland gekry. Die Duitser Johann Friedrich Böttger (1682- 1719) was die eerste Europeër wat die samestelling van porselein bepaal het toe hy in 1709 ontdek het dat kaolien 'n noodsaaklike bestanddeel is. In 1710 is die eerste porseleinfabriek in Meissen opgerig en hierdie fabriek bestaan steeds.

Aanvanklik is Japanse voorbeelde nagevolg en voorwerpe is later in die Rococo-styl versier. Benewens serviese is talle beeldjies wat in verskillende kleure geglasuur is, vervaardig. In die 18e eeu is daar ook in Frankryk begin met die vervaardiging van porselein. Van 1722 af was veral die sèvresporselein baie belangrik. Die versiering daarvan het meestal uit klassistiese motiewe bestaan In Engeland het 'n wit, harde porselein ontstaan (oondtemperatuur ca. 1 000-1300 °C) wat omstreeks 1759 vir die eerste keer deur Josiah Wedgwood (1730-1795) vervaardig is. Die versiering is direk op die skerf aangebring en dan met ʼn deursigtige glasuur bedek. Porselein is egter al vroeër, van ca. 1744 af, in Staffordshire vervaardig. Onder invloed van die art nouveau het daar aan die einde van die 19e eeu 'n nuwe belangstelling in keramiek gekom. Oor die hele Europa was siervase en borde met versierings van slingerende plantmotiewe, tiperend vir die art nouveau, baie gewild. ln 1919 het 'n groep kunstenaars egter in Weimar na vore gekom vir wie die funksie van die artikel by die vormgewing die belangrikste was. Oorbodigheid, dit wil sê versierings wat geen funksionele bydrae tot die vormgewing gemaak het nie, moes vermy word. Na 1945 het veral die Skandinawiese lande op die voorgrond getree met die vervaardiging van gebruikskeramiek met strak, moderne vormgewing. In die 20e eeu het verskillende beeldende kunstenaars met keramiek geëksperimenteer, onder andere Pablo Picasso (1881-1973), veral ten opsigte van die vorm en glasuur van voorwerpe wat geen gebruiksfunksie het nie. Baie keramiekwerke staan vandag digby die beeldhoukuns. In Suid-Afrika is daar talle geboue wat binne en ook buite met groot keramiekpanele versier is.

Buite Europa

Egipte

Die ou Egiptenare het vroeg reeds 'n metode ontwikkel om erdewerk. te glasuur. Uit die tydperk van die eerste dinastieë (ca. 3200-2700 v.C.) is erdewerkfiguurtjies, vase en teëls gevind wat bedek is met 'n soort glasuur wat turkoois of groen van kleur is. Daar is baie van koperoksides gebruik gemaak. Die figuurtjies is as geskenk aan die oorledenes gegee, en die gebruik het tot in die Romeinse tyd bly voortbestaan. In die tyd van die Nuwe Ryk (ca. 1550-1100 v.C.) was alle erde-werkartikels met blommotiewe in ʼn gestileerde vorm versier. Wat die glasuur betref, het turkoois en groen die gewildste kleure gebly.

Islamitiese gebiede

'n Hoë peil is met die maak van keramiek in die Islamitiese lande van die Midde-Ooste gehandhaaf. Van keramiekartikels wat voor die 14e eeu v.C. vervaardig is, het relatief min bewaar gebly, en wel om twee redes: die erdewerk is by 'n lae temperatuur gebak en was daarom baie bros en maklik breekbaar, en die gebruik om grafgeskenke met die dooies saam te gee, het nie in die Islam bestaan nie. Die gevolg was dat min ongeskonde voorwerpe gevind is. In die vroeë tydperk, tydens die bewind van die Omajjaden (661-750), was Damaskus die belangrikste sentrum waar keramiek vervaardig is in 'n styI wat elemente bevat het van die vroeëre Assiriese keramiek en die van Griekeland.

Daarna (9e-10e eeu) het Bagdad, Kaïro en Samarkand van groter belang geword. Omstreeks 800 is Tang-erdewerk vanuit China na Bagdad ingevoer en in navolging daarvan het hulle geprobeer om 'n fyner soort erdewerk te maak. Die voorwerp se vorm was minder belangrik; die klem het op versiering met glasuur geval. Motiewe wat gebruik is, was die van blomme en blare, geometriese patrone en rande met gestileerde Arabiese skrif. Dit was net in Persië gebruiklik om ook mens- en dieremotiewe gestileerd af te beeld. In die 9e eeu is die toepassing van tinglasuur herontdek. Hoewel dit in Mesopotamië baie gebruik is, het dit van ongeveer 1200 v.C. af in onbruik geraak.

'n Egiptiese vaas wat uit die 1800's dateer.

Tinglasuur het die voordeel gehad dat die kleur van die klei met 'n ondeursigtige wit laag bedek kon word, waarop die versierings dan in kleur aangebring is. Die onderlaag en die pigment van die beskildering het in die oond op die klei vasgebak. Dit was net nodig om die voorwerp een keer te bak. Vanuit die Midde-Ooste het hierdie tegniek via Noord-Afrika na Spanje en die res van Europa versprei. Dit was vir die ontwikkeling van die Europese keramiek van groot belang. Die Islamitiese pottebakkers het in die 8e-9e eeu ook die tegniek van glansglasuur ontwikkel: op 'n voorwerp wat reeds geglasuur en gebak is, word nog 'n lagie glasuur van metaaloksides aangebring. Dit word by 'n lae temperatuur op die oppervlak gefikseer en gee 'n metaalagtige glans daaraan.

Die keramiek uit die 11e-13e eeu (baie daarvan is in Noord-Persië gevind) het meestal 'n deursigtige glasuur gehad. Na die Mongole die Midde-Ooste in die 13e eeu binnegeval het, het die vervaardiging van keramiek baie agteruitgegaan. In die 15e eeu was daar egter weer ʼn oplewing, maar die invloed van die Chinese porselein was duidelik sigbaar. In die 13e eeu is daar in die Turkse Anatolië geglasuurde teëIs vir die muurbedekking van moskeë vervaardig. Na 1 200 het die produksie daar egter agteruitgegaan, terwyl die Osmaanse plek Iznik (ou benaming: Nicea) na ongeveer 1450 'n belangrike sentrum vir keramiek geword het. Borde en teëls is daar in groot getalle geproduseer. Dit is ʼn versiering wat veral deur die Chinese Ming-porselein beïnvloed is. Gedurende die 17e eeu het die Iznik-erdewerk minder belangrik begin word.

Bisantynse Ryk

In Bisantium is daar tot met die val van die stad in 1453 veral twee soorte erdewerk gemaak: voorwerpe met 'n gestempelde reliëf onder 'n deursigtige glasuur- sodat die rooi skerf sigbaar was- en, veral na ca. 1200, voorwerpe met versierings in die graffito-tegniek met motiewe van figure, diere en blare.

China

Die keramiek van China kan in erdewerk, steengoed en porselein onderverdeel word. Aanvanklik is erdewerk gemaak, wat tydens die Han-dinastie (206 v.C.-220 n.C.) en die Tang-dinastie (618-907) hoogtepunte beleef het. Steengoed is veral tydens die Soeng-tydperk (960-1279) vervaardig, terwyl porselein gedurende die Ming-tydperk (1368-1636) van die grootste belang was. In die Weste is lank geprobeer om Chinese keramiek na te boots, en eers teen ca. 1710 is die eerste Europese porselein gemaak.

Afrika

Hoewel keramiek in Afrika reeds lank voor die begin van die Christelike jaartelling bekend was, het dit slegs sporadies opgebloei. Die bekendste is die terra-cottafragmente van die Nok-kultuur uit Nigerië (ca. 500 v.C.- ca. 200 n.C.).

Amerika

Die Amerikaanse erdewerk van die pre-Columbiaanse tydperk varieer van ingewikkelde.versierde stukke tot eenvoudige, onversierde gebruikskeramiek. Omdat die draaiskyf onbekend was, is al die potte met die hand gevorm of deur middel van gietvorms vervaardig. Die Inkas, Mayas en Asteke het hulle eie vorms van keramiek gehad.

Industriële vervaardiging

Die industriële vervaardiging van keramiek bestaan uit die volgende fases:

- Bereiding van grondstowwe.

- Vorming en droging. Hier word drie metodes onderskei: vorming op die draaiskyf (ronde produkte soos bakke en borde), giet (meer ingewikkelde vorms soos wasbakke en toiletbakke), en pers (word veral gebruik by die vervaardiging van teëls).

- Glasuur en bak. Soms word die produk eers geglasuur voordat dit gebak word, en soms is daar 'n afsonderlike bakproses voordat dit geglasuur word. Die baktyd en die baktemperatuur verskil van produk tot produk.

- Sortering en verpakking. Die sortering is veral vir teëls belangrik, omdat daar tussen verskillende gehaltesoorte onderskei word.

Die bereiding van die grondstowwe

Die grondstowwe vir keramiek is klei, porseleinaarde, silwersand en veldspaat. Porseleinaarde, ook bekend as "china clay" of kaolien (kaolien = Chinees), met die formule AI₂O₃2SiO₂2H₂O, is 'n verweerde kleisoort wat veral vir duurder keramiek gebruik word.

Tydens die bakproses word dit, in teenstelling met die ander kleisoorte, suiwer wit. As gevolg van die hoë silikaatgehalte smelt dit maklik. Eers word die grondstowwe gemeng en gemaal. Dit geskied in die koeël- of rolmeulens, waar water gelyktydig bygevoeg word. Die koeëlmeule is 'n staalsilinder wat in die rondte draai en waarin klein harde ronde klippe oormekaar rol en die grondstowwe sodoende fyn maal. Die binnekant van die silinder moet sterk en slytbestand wees, en is daarom met vuursteen uitgevoer. Nadat die mengsel gemaal is, vorm dit 'n dun pap waaruit die groter korrels en ysterdeeltjies deur middel van siwwe en magnete verwyder word.

Vervolgens word die grootste hoeveelheid water in filterperse uit die pap gepers. Die filterkoeke wat uit die perse kom, bevat nietemin nog ongeveer 25% water. Vir die verwerking tot erdewerk moet hierdie vormklei nog in 'n spesiale vakuummasjien tot ʼn homogene massa geknie en gebrei word. Vir die maak van teëls moet die vormklei egter nog droër wees. Dit word op droogbande gedoen en kleipoeier met 'n voggehalte van ongeveer 7% word uiteindelik gevorm.

Vorming op die draaiskyf

Die pottebakkerswiel is 'n ronde plat skyf wat deur middel van 'n voetpedaal of masjinaal aangedryf en in die rondte gedraai word. Ook die gewone pottebakker maak hiervan gebruik om die modelle met die hand te vorm. In die nywerheid word die klei met behulp van spesiale gereedskap gevorm.

In die modelleerafdeling word gietvorms vooraf gemaak. As 'n bak byvoorbeeld vervaardig moet word, word ʼn vorm (ook kaliber genoem) vir die binne- en die buitekant van die bak gemaak. Wanneer die een vorm binne die ander geplaas word, bepaal die ruimte daartussen die dikte van die bak. Op die draaiskyf word 'n laag klei om die binneste vorm gepak. Terwyl dit deur middel van die skyf vinnig in die rondte gedraai word, word die buitenste vorm daarteen vasgedruk. Die bak van sagte klei wat so verkry word, moet eers gedroog word.

Giet

Vir die giet van voorwerpe word klei gebruik waarby heelwat water gevoeg is. Die gietslib of gietpap word in hol gipsvorms gegiet. Dit bestaan uit verskillende dele sodat dit maklik is om uitmekaar te haal wanneer die finale model verwyder moet word. Die gipswande of kante van die vorms absorbeer die water van die slib, wat meebring dat ʼn lagie klei aan die wande neerslaan. As die wande naby mekaar is, word net 'n enkele kleilaag gevorm omdat die neerslag aan mekaar raak.

As daar 'n redelike opening tussen die twee wande is, sal daar ook ʼn spasie tussen die twee kleilae wees. In die eerste geval word van "dubbelwand-giet" gepraat en in die tweede geval van "enkelwand-giet" By die produksie van ‘n wasbak word albei metodes gebruik. Sodra die kleilaag dik genoeg is, word die res van die slib afgegiet, die vorms verwyder en die sagte produk gedroog. Die gipsvorms moet ook weer gedroog word omdat hulle by 'n volgende gietproses nie genoeg water sal kan absorbeer nie. Voordat die produk heeltemal droog is, word dit nog verder bewerk, byvoorbeeld deur die insny van gate en polering.

Pers

Hierdie metode word veral by kelkagtige of plat voorwerpe soos blompotte, bekers en teëIs toegepas. Omdat die klei in hierdie geval min water bevat, sal die produk feitlik niks krimp wanneer dit gebak word nie, en bly dit - as dit byvoorbeeld 'n teel is - mooi plat. Die poeiermeulens (met die kleipoeier) kan in 'n moderne fabriek maklik tot bokant die vultregters van die perse verskuif word. Stofvorming word so uitgeskakel. Die klei word nou in die vorm ingepers. Die styfheid van die klei en 'n bietjie olie in die vorm vergemaklik die uithaal van die voltooide produk.

Glasuur en bak

Die glasuur- en bakproses is nie by alle produkte dieselfde nie. By groot voorwerpe soos wasbakke word glasuurpoeier op die gedroogde vorm aangebring. Die glasuur ('n baie fyngemaalde soort glas) word in 'n dun lagie op die voorwerp gespuit. Hierna word die artikels op waentjies deur tonneloonde vervoer. Die waentjies beweeg langsaam deur die tonnel wat in die middel van die trajek ʼn maksimum-temperatuur van ongeveer 1 250 °C bereik.

Daarna vind daar weer 'n geleidelike afkoeling plaas. Tydens die bakproses smelt die fyn keramiese deeltjies ineen deurdat die maklik smeltbare silikate as hegmiddel dien. Die glasuur smelt tot 'n dun glaslaag op die produk. By die kleiner voorwerpe, soos teëls, potte en serviesgoed, word die voorwerpe eers gebak, daarna versier (verf, stempel), dan geglasuur en daarna weer gebak. Na die eerste bakproses (eerste brand), wat by 850 ˚C tot 1 250 ˚C in 'n tonneloond plaasvind, het die produk nog 'n growwe oppervlak. So 'n baksel word "biscuit" (beskuit) genoem. Na die bakproses word glasuur daarop aangebring en die baksel word weer 'n keer in die tonneloond geplaas (maksimumtemperatuur 1 150 °C; tweede brand).

Wanneer die voorwerpe weer uit die oond kom, is die glasuur vas teen die growwe oppervlak en tot glas gesmelt. Die verhitting in die tonneloond moet so gelykmatig moontlik plaas- vind om inkrimping en barste te voorkom. In die glasuurproses moet die bak van die voorwerpe goed gekontroleer word, want verskillende temperature kan aan die glasuur verskillende tinte gee. Die voorwerpe moet dan ook op so 'n wyse deur die tonneloond beweeg dat dit alkant eweredig verhit word. Die versiering kan sowel voor as na die glasuurproses aangebring word. Onderglasuring is duursamer, maar daar is nie baie verfstowwe wat teen die hoë temperatuur wat in die glasuurproses gebruik word, bestand is nie. Opglasuur (dit wi! Se versiering nadat die voorwerp geglasuur is) word in 'n moffeloond tot sowat 800 °C verwarm sodat die kleur die sagte glasuur kan binnedring.

Sortering

Sortering vind na elke "brand" (bakproses) plaas. Dit is veral by teëls belangrik, omdat verskillende gehaltenorme daarvoor bestaan. Daar word volgens onderlinge kleurverskille, mateafwykings en foute soos barste ensovoorts, gesorteer. By die beste gehalte teëls is daar geen onderlinge kleurverskille, bykans geen mateafwykings en uiterlik geen defekte sigbaar nie. By tweedegraadteëls is die toelaatbare aantal afwykings reeds groter, en by die derde graad is dit die swakste. As 'n teël aan geeneen van die drie norme voldoen nie, word dit afgekeur en beland dit uiteindelik op die afvalhoop. Die afval word egter weer by die bereiding van grondstowwe gebruik.

Suid-Afrika

By alle inboorlingstamme met wie in die vroeë geskiedenis van Suider- Afrika kennis gemaak is, is die een of ander vorm van pottebakkerswerk gevind. Hulle kleipotte was sodanig behandel dat dit as houers vir graan en ander voedsel sowel as bierbekers, waterhouers en drinkpotte kon dien. Hierdie soort potte word vandag nag deur baie van die Swart volke vir huishoudelike gebruik gemaak. Nomadiese volke soos Khoi, Strandlopers en San het ook heelwat pottebakkerswerk gedoen.

Die San se artikels was klein, grot en bros. Die potte en kruike wat deur die Khoi gemaak is, was besonder goed afgewerk, goed gebak en duursaam. In die suidelike dele van Namibië en oor groot dele van die Kaapprovinsie is skerwe gevind wat tot 2 000 jaar terugdateer. By die Hartsrivier in Noord-Kaapland is potskerwe van die Khoi saam met skaap- en beesbene opgegrawe wat na raming 3 000 jaar oud is. Die Khoi erdewerk het, in teenstelling met die van die Swart volke en die San, interessante ontwerpe gehad, byvoorbeeld kruike met ore en selfs tuite, wat sterk met die artikels wat in Oud-Egipte gemaak is, ooreenstem. Dit is 'n raaisel waaroor daar bale teorieë bestaan, maar waarvoor daar nog geen finale antwoorde gevind is nie.

Van die volksplanting in 1652 af was die inwoners van Suid-Afrika besonder keramiekbewus. Talle voorwerpe en serviese is deur die eerste koloniste die land ingebring en deur latere goewerneurs ingevoer. In feitlik elk van die talle museums oor die hele Suid-Afrika is daar vandag waardevolle versamelings van veral Hollandse erdewerk en Engelse en Chinese porselein. Ook in talle private wonings word kosbare keramiekvoorwerpe vandag bewaar.

Nege jaar na sy aankoms het Jan van Riebeeck monsters wit klei vir ontleding na Nederland gestuur, en daar kan aanvaar word (Moodie se verslag oor die lewe aan die Kaap) dat daar in 1665 al enkele Kapenaars was wat pottebakkerswerk gedoen het. Zacharias Wagenaar, wat later goewerneur aan die Kaap geword het, het 'n groot belangstelling in porseleinware gehad. Uit sy dagboek blyk dit dat daar gedurende sy bewind reeds 'n suksesvolle pottebakkery aan die Kaap was.

Op Saterdag, 26 September 1665, het hy soos volg geskryf (in Afrikaans vertaal): Selfs vandag nog word baie potte op die platteland met die hand uit rivierklei gemaak. Daar word geen draaiwiel gebruik nie en die pot word stuk vir stuk met die hand opgebou om die sagte kleiwerk makliker te kan hanteer, word dit op 'n ou potskerf geplaas. Die potte word versier met patrone en soms ook met pigment. Dit word in die kole van 'n hout- of misvuur hard gebak nadat dit eers in die son droog geword het. Moderne pottebakkersmet moderne pottebakkerswiele staan dikwels verstom oor die grootte van die potte wat op hierdie primitiewe manier gemaak kan word en oor die netjiese, simmetriese vorm daarvan. "Vanoggend is verskillende soorte gebakte en geglasuurde erdewerk die eerste keer uit die oond in die nuwe pottebakkery gehaal. Die gehalte daarvan is baie goed en sommige daarvan is vanmiddag op die mark verkoop ...”

In Mei 1666 het hy aan die Here XVII in Holland laat weet dat dit baie goed gaan met die pottebakkery en dat die produkte elke twee of drie weke op die mark verkoop word. Skerwe van erdekookpotte wat sterk ooreenkomste toon met kookpotte wat in die 17e en 18e eeu in Bergen-op-Zoom in Nederland vervaardig is, is aan die begin van 1982 op Stellenbosch opgegrawe. Daar is egter 'n opmerklike verskil ten opsigte van vorm, kleur en vakmanskap.

Hierdie kookpotte, wat binne en buite met loodglasuur behandel is, is moontlik produkte van die pottebakkery wat ten tyde van Zacharias Wagenaar se bewind bestaan het. Die Britse setlaars het ook hulle deel tot die pottebakkersbedryf in Suid-Afrika bygedra. Een van die eerste pottebakkers in Suid-Afrika was James Hancock, wat in 1820 uit Brittanje geemigreer en met ʼn pottebakkery in Salem begin het. Die vraag na sy werk was egter swak, en hy het later 'n bouer in Port Elizabeth geword, waar hy self die stene en dakteëls vir sy bouwerk vervaardig het.

Nog 'n belangrike naam in die keramiekgeskiedenis van Suid-Afrika is die van Thomas Major Cullinan, wat groot ondernemingsgees aan die dag gelê en baie geld bestee het om 'n pottebakkersbedryf op Olifantsfontein naby Pretoria gevestig te kry. Na pogings van bykans 12 jaar moes hy die pottebakkerswerke van die Consolidated Rand Brick Pottery and Lime Co. Ltd. in 1914 noodgedwonge staak. Enkele stukke van Cullinan se produkte is vandag in die Nasionale Kultuurhistoriese en Opelugmuseum in Pretoria te sien. In 1925 het die pottebakkery op Olifantsfontein weer onder die naam Ceramic Studio herleef.

Die mense wat hier die inisiatief geneem het, was Gladys Short, Marjorie Johnstone en Reginald Cullinan, ʼn seun van Thomas Cullinan. Hulle het werk gelewer wat vandag nog van groot kunshistoriese waarde is. Vandag is daar talle pottebakkersateljees en -fabrieke in Suid-Afrika wat werk van besondere gehalte lewer, nie net ten opsigte van porseleinserviese en gebruiksvoorwerpe van erdewerk nie, maar veral ook op die gebied van kunsvoorwerpe en keramiekteëls. Stimulerend vir die bedryf is die belangstelling in keramiekvoorwerpe, veral porseleinware uit die geskiedenis, wat in die jongste jare opgevlam het. Hierin lewer veral die Stellenbosch-Museum 'n groot bydrae deur die opgrawings en navorsingswerk wat deur die museum se argeoloog gedoen word.

Verwysings

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409540 band