Wikipedia

Kwartêre Uitwissing

Periode/
sisteem 		Epog/
serie 		Tydsnede/
etage 		M. jaar
gelede
Kwartêr Holoseen 0–0,0117
Pleistoseen Tarantium 0,0117–0,126
Ionium 0,126–0,781
Kalabrium 0,781–1,806
Gelasium 1,806–2,588
Neogeen Plioseen Piasensium ouer
Die verdeling van die Kwartêr (IKS).

Die term Kwartêre Uitwissing verwys na die uitsterwing van verskeie groot dierespesies tydens die Kwartêre Periode, veral met die oorgang van die Pleistoseen- na die Holoseen-epog. Die uitwissing het nie aan die einde van die Pleistoseen geëindig nie, maar het voortgegaan in die Holoseen, veral op geïsoleerde eilande.

Onder die baie teorieë deur paleontoloë oor wat dit kon veroorsaak het, is natuurlike klimaatsveranderings en die doodmaak van diere deur mense, wat in die Middel-Pleistoseen hul verskyning gemaak en in die Laat Pleistoseen en Holoseen na ander streke gemigreer het. Die verspreiding van siektes word ook as ’n moontlike oorsaak beskou.

Die Pleistoseen-uitwissing

wysig
 
Die landskap in Noord-Spanje (Eurasië) tydens die Laat Pleistoseen.

Die Laat Pleistoseen-uitwissing behels die uitsterwing van baie soogdiere van swaarder as 40 kg. In Noord-Amerika het 33 van 45 genera groot soogdiere uitgesterf, in Suid-Amerika 46 van 58, in Australië 15 van 16, in Europa 7 van 23 en in Afrika suid van die Sahara 2 van 44.

In die Amerikas het al die soogdiere van Suid-Amerikaanse oorsprong wat swaarder as 100 kg geweeg het, uitgesterf – insluitende dié wat noord gemigreer het. In Noord- en Suid-Amerika asook Australië het uitwissings voorgekom op familievlak of hoër.

Daar is veral drie hipoteses oor die oorsake van die Pleistoseen-uitwissing:

  • Die diere is dood weens klimaatsveranderings wat verband hou met die toe- en afname van groot yskappe of -plate.
  • Die diere is deur mense doodgemaak (die "jaghipotese" of "oormatige-uitwissing-hipotese").[1]
  • Die uitwissing van die wolhaarmammoet (om watter rede ook al, miskien deur mense) het die uitgestrekte graslande in berkewoude verander, en daaropvolgende woudbrande het toe die klimaat verander.[2] Ons weet nou die graslande is wel ná die uitsterwing van die mammoete deur berkewoude vervang en dat ’n tydperk van groot brande daarna voorgekom het.[3]

Jaghipotese

wysig
 
Die persentasie soogdiere wat op sekere vastelande uitgesterf het ná die mens se aankoms.

Volgens die jaghipotese het mense groot plantvretende soogdiere gejag totdat hulle heeltemal uitgewis was. As gevolg hiervan het karnivore en aasdiere wat van hulle geleef het, ook uitgesterf weens ’n gebrek aan prooi.[4][5][6] Van die bewyse daarvoor is die fossiele van groot diere wat saam met menslike oorskotte gevind is, met pyle in die lyf en merke wat deur gereedskap gemaak is aan die bene. Daar is ook grottekeninge wat dié jagtogte uitbeeld. Volgens sekere teorieë het dié uitwissing in ’n redelike kort tyd gebeur.

Die noue verband tussen die tye van uitsterwing en tye waarin die mens in sekere streke aangekom het, is verdere bewyse vir die jaghipotese. Groter diere op sekere eilande het nog vir duisende jare voortbestaan ná die verdwyning van hul eweknieë op die vasteland. Reuseluidiere het byvoorbeeld in die Antille oorleef lank ná dié in Noord- en Suid-Amerika. Die latere verdwyning van die eilandspesie stem ooreen met die tydperk waarin die eilande deur mense betrek is. Net so het dwergwolhaarmammoete op Wrangel-eiland naby Siberië en St. Paul-eiland in Alaska duisende jaar langer as dié op die vasteland oorleef.

Die vroegste uitsterwings in Australië word geraam op sowat 50 000 jaar gelede in die tyd toe mense daarheen gemigreer het, lank voor die laaste glasiale maksimum en voor temperatuurstygings. In Tasmanië het groot spesies soos die reusekangaroo baie langer oorleef, waarskynlik omdat die mens daar eers ’n paar duisend jaar later as in Australië aangeland het.[7][8]

Uitsterwing van groot diere in Noord- en Suid-Amerika en Madagaskar het ook tegelykertyd toegeneem – dit is plekke sonder enige gemeenskaplike klimaatstoestande. Die enigste gemeenskaplike faktor was die aankoms van die mens in dié gebiede.[9][10]

Biogeografiese bewyse dui daarop dat gebiede waar die mens sy oorsprong het, tans meer van sy groot Pleistoseense diere oorhet (soos die olifante en renosters van Afrika en Asië) as streke soos Australië, die Amerikas, Madagaskar en Nieu-Seeland waar in dié tyd geen mense was nie. Dit dui daarop dat diere in gebiede waar hulle saam met die mens ontwikkel het, ’n vrees vir hulle ontwikkel het en geleer het om hulle te ontwyk. In gebiede waarheen die mens eers later gemigreer het, was die diere naïef en sonder vrees vir die mens, en dus makliker om te jag.[11][12][13][14]

Argumente teen die jaghipotese

wysig

Die grootste argumente teen die jaghipotese is:

  • Sekere kenners meen dit sou onwaarskynlik gewees het dat die mens sy prooi in so ’n mate sou jag dat dit uitsterf, aangesien hulle die diere nodig gehad het om te oorleef.[15] Sekere ekoloë verwerp dié standpunt omdat die mens die grootste dieetkeuse van enige roofdier het en heeltemal in staat is om ander diere te jag of selfs ander kos soos plante te eet indien nodig. Hulle sou dus nie so bedag daarop gewees het om te sorg dat sekere spesies nie uitsterf nie.
 
Die Noord-Amerikaanse bison, wat oorleef het.
  • Van die diere wat gejag is, soos ’n enkele spesie bison, het nie uitgesterf nie. ’n Mens kan nie redeneer die oorlewende bisons in Noord-Amerika het van Eurasië af gemigreer en was dus gewoond aan menslike jagters nie, want bisons het sowat 240 000 jaar gelede die eerste keer in Amerika hul verskyning gemaak[16][17][18] en daarna in moderne bisons ontwikkel.[19][20] Bisons sou dus aan die einde van die Pleistoseen net so naïef gewees het as ander Noord-Amerikaanse diere.
  • Sommige skrywers meen die kleiner diere van vandag kan nie aan die hand van die jaghipotese verduidelik word nie. Ander glo dit is moontlik omdat mense die grootste diere sou gekies het om te jag; daar is al bewys sommige diere het selfs net in die 20ste eeu kleiner geword weens jagpraktyke.
  • Die Eurasiese uitwissing van groot diere het min of meer saamgeval met dié in Noord-Amerika, hoewel dié diere meer tyd gehad het om by jagters aan te pas. Ander faktore speel egter ook ’n rol: waar die uitsterwing in Noord-Amerika plaasgevind het nadat die mens skielik sy verskyning daar gemaak het, het die uitsterwing in Eurasië geleidelik toegeneem namate die mens al hoe verder noord beweeg het omdat sy tegnologie en vermoë om koue te trotseer verbeter het. Die prosesse waarvolgens die uitwissing plaasgevind het, verskil dus in die twee streke.
  • Eugene S. Hunn, president van die Etnobiologiese Vereniging, wys daarop dat die mens nie talle spesies se uitwissing sou kon bewerkstellig nie omdat die geboortesyfers in jaggemeenskappe te laag was en dit te veel energie sou kos om ’n reusedier te jag en dood te maak. Indien wel, sou ’n enorme hoeveelheid vleis vermors moes gewees het.[21] In relatief moderne tye is dit bekend dat sekere volke, soos die Lakota van Noord-Amerika, net soveel bisons sou jag as wat hulle nodig gehad het, en hulle het feitlik elke deel van die dier se liggaam gebruik, al was daar miljoene bisons.[22] Dit lyk egter of ander norme gegeld het vir jaggemeenskappe wat pas aangekom het op ’n nuwe kontinent met derduisende diere wat maklik gejag kon word. So het die vroeë Maori's byvoorbeeld voor die voet jag gemaak op die moa en dit het gelei tot ’n groot vermorsing van minder gewilde vleissnitte.[11]

Klimaathipotese

wysig

Aan die einde van die 19de en begin van die 20ste eeu, toe wetenskaplikes vir die eerste keer besef het daar was glasiale en interglasiale tye en dat hulle op die een of ander manier verbind kan word met die oorlewing of uitsterwing van sekere diere, het hulle gedink die einde van die Pleistoseense ystyd kan ’n rede wees vir die uitsterwing van groot diere.

 
’n Kunstenaarsvoorstelling van die laaste glasiale tyd op sy maksimum.[23] Daarna het dit al hoe warmer geword, totdat ons ons vandag in 'n interglasiale tyd bevind.

Die mees vanselfsprekende verandering aan die einde van ’n glasiale tyd is die toename in temperatuur. Tussen 15 000 en 10 000 jaar gelede het die wêreldwye gemiddelde temperatuur met 6 °C toegeneem. Daar is aanvanklik geglo dit het die uitwissing veroorsaak. Dit sou groot genoeg druk op soogdiere wat by die koue aangepas het, geplaas het om te vrek. Hul warm pelse, wat hulle in die glasiale tyd teen die koue beskerm het, kon verhoed het dat hulle van oortollige hitte ontslae raak en dan sou hulle van hitte-uitputting doodgegaan het. Die groter soogdiere sou erger getref gewees het weens die kleiner verhouding tussen hul oppervlakgrootte en volume.

Kritici het gemeen daar was verskeie glasiale en interglasiale tye in die evolusiegeskiedenis van baie van die groot diere, en die temperatuurstygings ná die Pleistoseen was nie hoër as met vroeëre interglasiale tye nie. Daarom is dit onwaarskynlik dat diere net ná die laaste glasiale tyd uitgesterf het.[24][25][26][27][28][29] Dit verduidelik ook nie hoekom spesies op eilande soos Wrangel- en St. Paul-eiland langer oorleef het nie, want hul bevolkings sou kleiner gewees het en hulle sou nie na ander, gunstiger gebiede kon trek soos dié op die vasteland nie.

’n Onlangse studie het egter getoon die uiteindelike bevolkingsamestelling van die Pleistoseense groot diere kon aansienlik verskil het van dié van groot diere in die vroeëre interglasiale tye, veral wat betref die oorvloed en geografiese omvang van Pleistoseense bisons aan die einde van die epog.[30] In vroeëre interglasiale tye was bisons nie so volop nie.

Daar is veral bewyse teen die klimaathipotese wat Australië betref. Die klimaat tydens die uitwissing daar (40 000 – 50 000 jaar gelede) was soortgelyk aan dié van vandag, en daar is bewyse die diere was goed aangepas by ’n droë klimaat. Die uitsterwings het ook in ’n baie kort tydperk plaasgevind, wat ooreenstem met die tyd dat mense op die kontinent aangekom het. Die hoofrede vir uitwissing was waarskynlik brande (wat deur die mens veroorsaak is) omdat brande vroeër nie so algemeen was nie. Isotopiese bewyse bestaan dat daar veranderings in die dieet van oorlewende spesies was, wat te doen kon gehad het met die stres wat hulle voor die uitwissing ondervind het.[31][32][33]

Bewyse bestaan ook dat klimaatsveranderings en ’n toenemende seevlak in Suidoos-Asië belangrike faktore was in die uitwissing van verskeie plantvretende spesies, in teenstelling met Europa, Australië en die Amerikas. Veranderings in plantegroei en nuwe toegangsroetes vir mense en soogdiere na voorheen geïsoleerde ekostelsels was nadelig vir sekere diergroepe.[34]

Ontledings van die tande van mastodons uit die Amerikaanse Groot Mere-gebied weerspreek skynbaar ’n klimaathipotese hier. Oor verskeie duisende jare voor hul uitwissing in dié gebied het mastodons ’n afname in ouderdom met volwassewording getoon. Dit is die teenoorgestelde van wat ’n mens sou verwag as hulle stres weens verswakkende omgewingstoestande ervaar het, maar stem ooreen met ’n afname in intraspesie-kompetisie wat veroorsaak sou kon word deur die verkleining van die bevolking deur jagpraktyke.[35]

Kontinentaliteit-hipotese

wysig

Ander wetenskaplikes het voorgestel dat toenemende seisoenverskille – warmer somers en kouer winters, bekend as "kontinentaliteit" – of verwante veranderings in reënval die uitwissing kon veroorsaak het

Daar is bewyse dat die plantegroei verander het van gemengde gras-en-woudlande tot aparte prêries en woude.[26][27][29] Dit kon ’n invloed gehad het op die soort kos wat beskikbaar was. Korter groeiseisoene kon die uitwissing van groot plantvreters en die verkleining van baie ander veroorsaak het. Bisons en ander groot herkouende diere is minder geraak as diere soos perde en olifante omdat diere wat herkou, meer voedingstowwe uit beperkte hoeveelhede hoëveselkos kan onttrek en plantgifstowwe beter kan hanteer.[36][37][38] As die plantegroei meer gespesialiseerd raak, sal plantvreters met ’n kleiner dieetaanpasbaarheid in die algemeen minder in staat wees om in ’n spesifieke gebied die nodige mengsel van plante in te kry om te kan voortbestaan.

Die groter seisoenverskille het gelei tot ’n kleiner en minder voorspelbare reënval, en dit het die beskikbaarheid verminder van plante wat nodig is vir energie en voeding.[39][40][41] Axelrod[42] en Slaughter[43] het voorgestel die verandering in reënval het die tyd verkort wat gunstig was vir voortplanting. Dit kon groter diere weer eens erger getref het omdat hulle langer, meer onbuigsame paringstydperke het – en daarom het baie van hulle kleintjies gekry op ongunstige tye (wanneer daar byvoorbeeld nie genoeg kos, water of skuiling beskikbaar was nie weens veranderings in die groeiseisoen). Kleiner soogdiere het korter lewens-, voortplantings- en dragtigheidsiklusse en kon daarom makliker by die toenemende onvoorspelbaarheid van die klimaat aanpas – as individue én saam as ’n spesie, wat hul voortplantingsmetodes met veranderende toestande kon sinchroniseer.[44]

Argumente teen die kontinentaliteit-hipotese

wysig

Kritici se besware teen dié hipotese sluit in:

  • Groot plantvreters het tydens ander tye van kontinentale klimaat oorleef, soos in die Pleistoseense Siberië, wat ’n meer kontinentale klimaat gehad het en steeds het as die Pleistoseense en moderne Noord-Amerika.[45][46][47]
  • Die diere wat uitgesterf het, moes eintlik floreer het tydens die oorgang van gemengde gras-en-woudlande na aparte prêries en woude, want al het die habitats geskei geraak, het hul belangrikste kos, gras, toegeneem en nie afgeneem nie.[48][47][49] Dit sou veral vir perde en mammoete voordelig gewees het, en tog het hulle uitgesterf. Dié kritiek neem nie die toename in die getalle en geografiese omvang van die bisons aan die einde van die Pleistoseen in ag nie – daar sou groter wedywering vir die kos gewees het as wat in enige vorige interglasiale tye voorgekom het.[30]
 
Equus conversidens, een van die perdespesies wat in Noord-Amerika uitgesterf het.
  • Hoewel perde in die Nuwe Wêreld uitgesterf het, het die Spanjaarde hulle in die 16de eeu suksesvol teruggebring in ’n moderne, interglasiale klimaat. Vandag is daar wilde perde wat in dieselfde omgewings oorleef. Hulle kry genoeg kos, onttrek genoeg voedingstowwe daaruit en plant suksesvol voort. Sulke kritiek ignoreer egter die feit dat hedendaagse perde nie met reuseluidiere, mammoete, mastodons, kamele, lamas en bisons hoef mee te ding vir voedselbronne nie.
  • Groot soogdiere sou seisoenaal of permanent kon migreer het na gebiede met gunstiger temperature en reënval en waar daar beter toestande vir voortplanting was.[50] Moderne Afrika-olifante migreer byvoorbeeld tydens periodes van droogte na plekke met genoeg water.[51]
  • Groot diere stoor meer vet as kleiner diere[52] en dit sou hulle in staat moes gestel het om op te maak vir groot wisselings in seisoene en die beskikbaarheid van kos.

Die uitwissing van groot diere kon gelei het tot die verdwyning van die mammoetsteppe. Alaska het deesdae grond met min voedingstowwe en sal nie mammoete, bisons en perde kan onderhou nie. Dit kan wees dat die gebrek aan groot plantvreters om die ysgrond op te breek, die koue grond tot gevolg het wat die oorlewing van groot plantvreters onmoontlik maak. In die Noordpoolgebiede, waar groot vragmotors die ysgrond vandag opbreek, kan grasse en uiteenlopende flora en fauna oorleef.[53][54]

'n Kombinasie van die jag- en klimaathipotese

wysig

Sommige geleerdes meen nie die jag- of die klimaathipotese kan die uitwissing van groot diere heeltemal verduidelik nie. Die twee hipoteses sluit mekaar nie uit nie. Daar kon ’n kombinasie van faktore gewees het, soos dat die aantal diere reeds weens klimaatsveranderings afgeneem het en dit dus vir mense makliker was om ’n groot uitwissing onder die reeds sterwende soogdierbevolkings te veroorsaak.

Siektehipotese

wysig

Die siektehipotese skryf die uitwissing van groot soogdiere in die Laat Pleistoseen toe aan indirekte invloede van die mens wat na nuwe gebiede gemigreer het.[55][56][57] Daarvolgens het die mens en mak diere (soos hoenders en honde) skadelike siektes oorgedra aan kwesbare bevolkings plaaslike soogdiere. Die groter diere is swaarder getref omdat kleiner spesies talryker was en korter dragtigheidsperiodes gehad het. Volgens die hipotese was mense die oorsaak omdat vroeëre migrasies van soogdiere na Noord-Amerika nie uitwissings veroorsaak het nie.[55]

Siektes wat deur mense veroorsaak is, was verantwoordelik vir uitwissings in die onlangse verlede, soos die oordrag van voëlmalaria na Hawaii.

Kritiek teen die siektehipotese

wysig
  • As siektes ’n oorsaak van die uitwissing was, is daar verskeie kriteria waaraan dit sou moes voldoen. Eerstens sou die patogeen ’n stabiele draer moes wees; dit beteken dit sou moes kon oorleef in ’n omgewing waar daar geen vatbare gasheer beskikbaar was om aan te steek nie. Tweedens sou die tempo van aansteking hoog moes wees, so hoog dat dit feitlik alle individue van alle ouderdomme en albei geslagte moes kon aansteek. Derdens sou dit uiters dodelik moes wees, met ’n sterftempo van ongeveer 50–75%. Laastens sou dit die vermoë moes hê om verskeie spesies aan te tas, maar nie vir die mens ’n ernstige bedreiging in te hou nie. Mense kon aangesteek word, maar nie in so ’n mate dat dit ’n endemie veroorsaak het nie.
  • Een voorstel was dat patogene deur migrerende mense oorgedra is via makgemaakte honde wat hulle met hulle saamgebring het.[58] Dit kan egter nie verskeie groot uitwissings verduidelik nie, soos in Australië en Noord-Amerika. Honde het eers sowat 35 000 jaar ná die eerste mense en 30 000 jaar nadat die uitwissing van groot diere verby was, hul verskyning in Australië gemaak.
  • In teenstelling daarmee het talle spesies – onder meer wolwe, mammoete, kamele en perde – voortdurend in die afgelope 100 000 jaar tussen Asië en Noord-Amerika gemigreer. Dit beteken dat in die geval van Amerika die diere immuun sou moes gebly het teen siektes ondanks dié migrasie.
  • In die algemeen beskou, moet ’n siekte baie dodelik wees om alle individue in ’n genus of spesie uit te wis. Selfs ’n dodelike siekte soos die Wes-Nyl-virus sal waarskynlik nie so ’n uitwissing veroorsaak nie.[59]
  • So ’n siekte sou baie selektief moes gewees het. Dit sou wolwe soos Canis dirus of bokke soos Oreamnos harringtoni moes uitgewis het, maar nie verwante spesies soos Canis lupus en Oreamnos americanus nie. Dit sou loopvoëls moes kon uitwis, maar nie naby verwante vlieënde voëls nie. Terselfdertyd sou dit oor klades heen moes uitgewis het, soos voëls, buideldiere en Krokodilagties. Geen siekte met so ’n breë omvang van dodelike infeksies is bekend nie, en nog minder een wat naby verwante spesies in ’n klade onaangeraak sou laat.

Uitwissings in spesifieke streke

wysig

Afrika en Asië

wysig

Dié streek se diere het die Kwartêre Uitwissing grootliks vrygespring. Afrika en Suidoos-Asië is die enigste streke wat vandag aardsoogdiere het wat meer as 1 000 kg weeg. ’n Paar groot diere het egter in die vroeë, middel- en laat Pleistoseen hier verdwyn sonder dat hulle deur ander soortgelyke spesies vervang is. Klimaatsveranderings is die mees waarskynlike oorsaak daarvan in Suidoos-Asië.[60]

 
Die Chalicotheriidae-familie het in die vroeë Pleistoseen verdwyn.

Groot diere wat in die Pleistoseen in Afrika en Asië verdwyn het, sluit in:

  • Giraffidae, insluitende Sivatherium
  • ’n Wolfspesie, Xenocyon lycaonoides
  • ’n Paar spesies vlakvarke soos Metridiochoerus
  • Chalicotheriidae
  • Deinotherium, Anancus en Mammuthus subplanifrons, verwante van die olifant
  • Hippopotamus gorgops, ’n groot seekoei
  • Valse sabeltandkatte soos Dinofelis
  • Reusebeer, Agriotherium
  • Afrika-beer, Agriotherium africanum
  • Sabeltandkatte soos Megantereon en Homotherium
  • Reusetapir, Megatapirus
  • Reuse-aap, Gigantopithecus
  • Reusehiëna, Pachycrocuta

Groot diere wat in dele van Afrika en Asië verdwyn het, is:

  • Reuselanghoringbuffel, Pelorovis
  • Reusehartebees, Megalotragus
  • Elephas recki, ’n olifantspesie
  • Loxodonta adaurora, ’n spesie Afrika-olifant

Australië en Nieu-Guinee

wysig
 
Diprotodon het sowat 50 000 jaar gelede uitgesterf.

Die skielike vlaag uitwissings het in dié streek vroeër plaasgevind as in die Amerikas. Die meeste bewyse vir die oorsaak dui op die aankoms van die mens, vermoedelik net minder as 50 000 jaar gelede, maar daar is verskille oor die presiese tydperk. Die Australiese uitwissing sluit in:

  • Diprotodon, ’n reuseverwant van die buidelmuis
  • Zygomaturus, ’n buideldraende renoster
  • Hulitherium, ’n groot buideldraende herbivoor
  • Phascolonus, reusebuidelmuis
  • Palorchestes azael, ’n buideldraende tapir
  • Macropus titan, ’n reusekangaroo
  • Procoptodon goliah, ’n reusekangaroo
  • Sthenurus, ’n reusekangaroo
  • Simosthenurus, ’n reusekangaroo
  • Protemnodon, ’n reusekangaroo
  • Propleopus oscillans, ’n allesvretende kangaroo
  • Wonambi, ’n vyf tot ses meter lange wurgslang
  • Thylacoleo carnifex, ’n buideldraende karnivoor so groot soos ’n leeuwyfie
  • Megalania prisca, die reuse-akkedis
  • Quinkana, ’n vyf tot ses meter lange aard-roofkrokodil
  • Dromornithidae, ’n hele familie reusevoëls

Noord-Eurasië

wysig
 
Die wolhaarmammoet het sowat 12 000 jaar gelede uitgesterf – buiten ’n dwergsubspesie op Wrangel-eiland naby Siberië en St. Paul-eiland in Alaska, waar die mens eers heelwat later aangekom het.

(80 000 – 4 000 jaar gelede)

  • Wolhaarmammoet, Mammuthus primigenius
  • Wolhaarrenoster, Coelodonta antiquitatis
  • Ierse elk, Megaloceros giganteus
  • Kromtandkat, Homotherium – ’n soort sabeltandkat
  • Reuse-ysbeer, Ursus maritimus tyrannus
  • Grotleeu, Panthera leo spelaea
  • Grotbeer, Ursus spelaeus
  • Grothiëna, Crocuta crocuta spelaea
  • Steppewisent, Bison priscus
  • Olifante, Palaeoloxodon
  • Elasmotherium sibiricum, ’n reuserenoster
  • Stephanorhinus kirchbergensis, ’n renoster
  • Europese seekoei, Hippopotamus antiquus
  • Etruskiese beer, ’n voorganger van die grot- en bruinbeer (het tot 11 000 jaar gelede aan die kus van die Middellandse See oorleef
  • Neanderdallers (Homo neanderthalensis), wat tot sowat 24 000 jaar gelede op die Iberiese Skiereiland oorleef het.[61]

Noord-Amerika

wysig

In die laaste 60 000 jaar, insluitende die einde van die laaste glasiale tyd, het sowat 33 genera groot soogdiere in Noord-Amerika uitgesterf. Van hulle kan 15 genera se uitsterwing verbind word met ’n kort periode van 11 500 tot 10 000 radiokoolstofjare gelede, kort ná die aankoms van die Clovis-volk op die kontinent. Die tydperke waarin die meeste ander uitsterwings plaasgevind het, is minder bekend, hoewel sommige beslis buite dié periode plaasgevind het .[62] In vergelyking hiermee het net sowat ses klein soogdiere in dié tyd verdwyn. Van die groot soogdiere wat uitgesterf het, is:

 
Die grootte van die kortgesigbeer, Arctodus simus, in vergelyking met dié van ’n mens.
  • Verskeie perdespesies, soos Equus simplicidens, E. conversidens, E. scotti, E. francisci en E. lambei
  • Kaliforniese tapirs Tapirus californicus en T. merriami
  • Nog ’n tapir, T. veroensis
  • Westerse kameel Camelops hesternus
  • Noord-Amerikaanse llama, Hemiauchenia
  • Twee genera takbokke van die familie Cervidae
  • Cervalces scotti, ’n soort elk
  • Antieke bison, Bison antiquus
  • Reusebison, Bison latifrons
  • Reusebewer, twee spesies van Castoroides
  • Steppebok, Saiga tatarica
  • Teratornithidae, ’n familie reusevoëls
  • Die reuseluidiere Eremotherium, Nothrotheriops, Megalonyx en Paramylodon
  • Kortgesigbeer, Arctodus simus
  • Florida-grotbeer, Tremarctos floridanus
  • Sabeltandkat, Smilodon fatalis
  • Reuse-ysbeer, Ursus maritimus tyrannus
  • Amerikaanse leeu, Panthera leo atrox
  • Amerikaanse jagluiperd, Miracinonyx (nie ’n ware jagluiperd nie)
  • Reusewolf, Canis dirus
  • Mammoet, Mammuthus – verskeie spesies

Suid-Amerika

wysig
 
’n Voorstelling van die reuseluidier.

Suid-Amerika was miljoene jare lank afgeslote as ’n kontinent-eiland en het ’n groot verskeidenheid soogdiere gehad wat nêrens anders voorgekom het nie. Baie van hulle het egter uitgesterf tydens die Groot Amerikaanse Fauna-uitruiling sowat 3 miljoen jaar gelede. Dié wat die uitwisseling oorleef het, sluit in die reuseluidier, Glyptodontidae, Pampatheriidae en Notoungulata. In die Pleistoseen het Suid-Amerika grootliks ysvry gebly behalwe in die Andes, en die groot diere is nie juis geraak nie. Aan die begin van die Holoseen het al die groot diere uitgesterf, terwyl kleiner spesies oorleef het. Van dié wat uitgesterf het, sluit in:

  • Sabeltandkatte Smilodon fatalis en S. populator
  • Kortgesigbeer, Arctotherium
  • Reuseluidiere van drie families
  • Glyptodontidae
  • Pampatheriidae
  • Hippidion
  • Perd, Equus
  • Toxodon
  • Macrauchenia, llama-agtige diere
  • Cuvieronius
  • Stegomastodon, olifantagtige diere

Latere uitwissings

wysig

Mediterreense eilande

wysig
  • Dwergseekoeie van Siprus, Kreta, Malta en Sisilië
  • Grotbok (Myotragus balearicus) van Majorka en Minorka
  • Dwergolifante van Siprus, Sisilië, Malta en ander eilande
  • Reuseswaan (Cygnus falconeri) van Malta
  • Majorkaanse reusebosstertmuis
  • Sardiniese pika van Sardinië en Korsika

Nieu-Seeland

wysig
  • Moa, reuseloopvoëls – 10 spesies
  • Haast-arend, Harpagornis moorei
  • Aptornis, reuseloopvoëls – 2 spesies
  • Finsch-eend, ’n groot loopeend

Stille Oseaan, insluitende Hawaii

wysig
 
’n Voorstelling van twee spesies moa-nalo's.

Onlangse navorsing, wat geskoei is op argeologiese en paleontologiese uitgrawings op 70 verskillende eilande, het getoon verskeie spesies het uitgesterf namate die mens oor die Stille Oseaan getrek het. Dit het 30 000 jaar gelede in die Bismarckargipel en Solomoneilande begin (Steadman & Martin 2003). Daar word tans geraam 2 000 voëlspesies van die Stille Oseaan het uitgesterf sedert die aankoms van die mens (Steadman 1995). Onder die uitgestorwe diere is:

Madagaskar

wysig

Vanaf die aankoms van die mens op die eiland sowat 2 000 jaar gelede het feitlik alle groot soogdiere uitgesterf, onder meer:

  • Agt of meer spesies olifantvoëls, reuseloopvoëls van die genera Aepyornis en Mullerornis
  • 17 lemurspesies
  • Reuseskilpad
  • Voay, ’n dwergkrokodil
  • Malgassiese seekoei – drie spesies
  • Plesiorycteropus, ’n aardvarkagtige soogdier – twee spesies
  • Reuse-fretkat, Cryptoprocta spelea
  • Malgassiese kroonarend, Stephanoaetus mahery

Indiese Oseaan

wysig

Van sowat 500 jaar gelede af, toe mense op die eilande van die Indiese Oseaan aangekom het, het verskeie spesies uitgesterf, onder meer:

Karibiese See

wysig
  • Reuseboomrotte
  • Kubaanse fluithaas
  • Brotomys, ’n soort knaagdier
  • Kubaanse reuse-uil

Verwysings

wysig
  1. ↑ Updating Martin's global extinction model. Richard Gillespie. Quaternary Science Reviews. Volume 27, Issues 27–28, Desember 2008, ble. 2522–2529. Ice Age Refugia and Quaternary Extinctions: An Issue of Quaternary Evolutionary Palaeoecology.
  2. ↑ Donald K. Grayson, David J. Meltzer. 2002. Clovis Hunting and Large Mammal Extinction: A Critical Review of the Evidence. Journal of World Prehistory. Desember 2002, Volume 16, Uitg. 4, ble. 313-359. http://link.springer.com/article/10.1023/A:1022912030020
  3. ↑ Geophysical Research Letters, Vol. 37, L15703, Biophysical feedbacks between the Pleistocene megafauna extinction and climate: The first human-induced global warming? Christopher E. Doughty, Adam Wolf en Christopher B. Field.
  4. ↑ Martin P. S. (1963). The last 10,000 years: A fossil pollen record of the American Southwest. Tucson, AZ: Univ. Ariz. Press. ISBN 0-8165-1759-2.
  5. ↑ Martin P. S. (1967). "Prehistoric overkill". In Martin, P.S.; Wright, H.E. (reds.). Pleistocene extinctions: The search for a cause. New Haven: Yale Univ. Press. ISBN 0-300-00755-8.
  6. ↑ Martin P. S. (1989). "Prehistoric overkill: A global model". In Martin, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 354–404. ISBN 0-8165-1100-4.
  7. ↑ Diamond J (2008). "Palaeontology: The last giant kangaroo". Nature. 454 (7206): 835–6. Bibcode:2008Natur.454..835D. doi:10.1038/454835a. PMID 18704074.
  8. ↑ Turneya CSM, Flannery TF, Roberts RG, Reid C, Fifield LK, Higham TFG, Jacobs Z, Kemp N, Colhoun EA, Kalin RM, Ogle N (26 Augustus 2008). "Late-surviving megafauna in Tasmania, Australia, implicate human involvement in their extinction". Proc. Natl. Acad. Sci. U.S.A. 105 (34): 12150–3. Bibcode:2008PNAS..10512150T. doi:10.1073/pnas.0801360105. PMC 2527880. PMID 18719103.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  9. ↑ Martin, P. S. (2005). Twilight of the Mammoths: Ice Age Extinctions and the Rewilding of America. University of California Press. ISBN 0-520-23141-4.
  10. ↑ Burney, D. A.; Flannery, T. F. (Julie 2005). "Fifty millennia of catastrophic extinctions after human contact" (PDF). Trends in Ecology & Evolution. Elsevier. 20 (7): 395–401. doi:10.1016/j.tree.2005.04.022. PMID 16701402. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 10 Junie 2010. Besoek op 7 Junie 2015.
  11. ↑ 11,0 11,1 Flannery, Tim (16 Oktober 2002). The future eaters: an ecological history of the Australasian lands and people. New York: Grove/Atlantic, Inc. ISBN 0-8021-3943-4. OCLC 32745413.
  12. ↑ Diamond, J. (1984). "Historic extinctions: a Rosetta stone for understanding prehistoric extinctions". In Martin, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 824–62. ISBN 0-8165-1100-4.
  13. ↑ Diamond, J. (1997). Guns, germs, and steel; the fates of human societies. New York: Norton. ISBN 0-393-31755-2.
  14. ↑ Alroy, J. (2001). "A multispecies overkill simulation of the end-Pleistocene megafaunal mass extinction" (PDF). Science. 292 (5523): 1893–6. Bibcode:2001Sci...292.1893A. doi:10.1126/science.1059342. PMID 11397940. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 15 November 2019. Besoek op 7 Junie 2015.
  15. ↑ May, R. M. (2001). Stability and complexity in model ecosystems. Princeton: Princeton Univ. Press. ISBN 0-691-08861-6.
  16. ↑ Bell, C.J. (2004). "The Blancan, Irvingtonian, and Rancholabrean mammal ages". In Woodburne, M.O. (red.). Late Cretaceous and Cenozoic Mammals of North America: Biostratigraphy and Geochronology. New York: Columbia Univ. Press. pp. 232–314. ISBN 0-231-13040-6.
  17. ↑ Scott, E., Cox, S.M. (2008). "Late Pleistocene distribution of Bison (Mammalia; Artiodactyla) in the Mojave Desert of Southern California and Nevada". In Wang, X.; Barnes, L.G. (reds.). Geology and Vertebrate Paleontology of Western and Southern North America. Los Angeles: Natural History Museum of Los Angeles County. pp. 359–382.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  18. ↑ Sanders, A.E., R.E. Weems, and L.B. Albright III (2009). "Formalization of the mid-Pleistocene "Ten Mile Hill beds" in South Carolina with evidence for placement of the Irvingtonian–Rancholabrean boundary". In Albright III, L.B. (red.). Papers on Geology, Vertebrate Paleontology, and Biostratigraphy in Honor of Michael O. Woodburne. Flagstaff: Museum of Northern Arizona. pp. 369–375.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  19. ↑ Shapiro, B. (2004). "Rise and Fall of the Beringian Steppe Bison". Science. 306 (5701): 1561–1565. Bibcode:2004Sci...306.1561S. doi:10.1126/science.1101074. PMID 15567864.
  20. ↑ Wilsom, M.C., L.V. Hills, en B. Shapiro (2008). "Late Pleistocene northward-dispersing Bison antiquus from the Bighill Creek Formation, Gallelli Gravel Pit, Alberta, Canada, and the fate of Bison occidentalis". Canadian Journal of Earth Sciences. 45 (7): 827–859. Bibcode:2008CaJES..45..827W. doi:10.1139/E08-027.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  21. ↑ Nadasdy, Paul (2006). "Transcending the Debate over the Ecologically Noble Indian: Indigenous Peoples and Environmentalism". Ethnohistory. 52 (2).
  22. ↑ Svenson, Sally. "Bison Geargiveer 13 September 2008 op Wayback Machine." South Dakota Department of Game, Fish and Parks, 1995.
  23. ↑ Crowley, Thomas J. (1995). "Ice age terrestrial carbon changes revisited". Global Biogeochemical Cycles. 9 (3): 377–389. doi:10.1029/95GB01107. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 1 November 2012. Besoek op 9 Junie 2015.
  24. ↑ Andersen, S. T (1973). "The differential pollen productivity of trees and its significance for the interpretation of a pollen diagram from a forested region". Quaternary plant ecology: the 14thsymposium of the British Ecological society, University of Cambridge, 28–30 March 1972, Oxford: Blackwell Scientific. 
  25. ↑ Ashworth, C.A. (1980). "Environmental implications of a beetle assemblage from the Gervais formation (Early Wisconsinian?), Minnesota". Quat. Res. 13 (2): 200–12. Bibcode:1980QuRes..13..200A. doi:10.1016/0033-5894(80)90029-0.
  26. ↑ 26,0 26,1 Birks, H.H. (1973). "Modern macrofossil assemblages in lake sediments in Minnesota". Quaternary plant ecology: the 14thsymposium of the British Ecological Society, University of Cambridge, 28–30 March 1972, Oxford: Blackwell Scientific. 
  27. ↑ 27,0 27,1 Birks, H.J.B., Birks, H.H. (1980). Quaternary paleoecology. Baltimore: Univ. Park Press. ISBN 1-930665-56-3.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  28. ↑ Bradley, R. S. (1985). Quaternary Paleoclimatology: Methods of Paleoclimatic Reconstruction. Winchester, MA: Allen & Unwin. ISBN 0-04-551068-7.
  29. ↑ 29,0 29,1 Davis, M. B. (1976). "Pleistocene biogeography of temperate deciduous forests". Geoscience and man: Ecology of the Pleistocene. Vol. 13. Baton Rouge: School of Geoscience, Louisiana State Univ.
  30. ↑ 30,0 30,1 Scott, E. (2010). "Extinctions, scenarios, and assumptions: Changes in latest Pleistocene large herbivore abundance and distribution in western North America". Quat. Int. 217: 225. Bibcode:2010QuInt.217..225S. doi:10.1016/j.quaint.2009.11.003.
  31. ↑ "Thylacoleo — The Beast of the Nullarbor". Willis, Paul; Bryce, Clay; Searle, Mike. Catalyst (Australian Broadcasting Commission). 17 Augustus 2006. Transcript. 
  32. ↑ Prideaux, GJ; Long, JA; Ayliffe, LK (Januarie 2007). "An arid-adapted middle Pleistocene vertebrate fauna from south-central Australia". Nature. 445 (7126): 422–5. Bibcode:2007Natur.445..422P. doi:10.1038/nature05471. PMID 17251978.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  33. ↑ Roberts, RG; Flannery, TF; Ayliffe, LK (Junie 2001). "New ages for the last Australian megafauna: continent-wide extinction about 46,000 years ago". Science. 292 (5523): 1888–92. Bibcode:2001Sci...292.1888R. doi:10.1126/science.1060264. PMID 11397939.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  34. ↑ Louys, Julien; Curnoe, D.; Tong, H. (2007). "Characteristics of Pleistocene megafauna extinctions in Southeast Asia". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 243 (1–2): 152–173. doi:10.1016/j.palaeo.2006.07.011.
  35. ↑ Fisher, Daniel C. (2009). "Paleobiology and Extinction of Proboscideans in the Great Lakes Region of North America". In Haynes, Gary (red.). American Megafaunal Extinctions at the End of the Pleistocene. Springer. pp. 55–75. doi:10.1007/978-1-4020-8793-6_4. ISBN 978-1-4020-8792-9. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 5 Desember 2012. Besoek op 7 Junie 2015.
  36. ↑ Guthrie, R. D. (1988). Frozen Fauna of the Mammoth Steppe: The Story of Blue Babe. University Of Chicago Press. ISBN 0-226-31122-8.
  37. ↑ Guthrie, R. D. (1989). "Mosaics, allochemics, and nutrients: an ecological theory of Late Pleistocene megafaunal extinctions". In Martin,, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 259–99. ISBN 0-8165-1100-4.{{cite book}}: AS1-onderhoud: ekstra leestekens (link)
  38. ↑ Hoppe, P.P. (1978). "Rumen fermentation in African ruminants". Proceedings of the 13th Annual Congress of Game Biologists. 
  39. ↑ Bryson, R.A., Baerreis, D.A., Wendland, W.M. (1970). "The character of late-glacial and post-glacial climatic changes". In Dort jr., W.; Jones jr., J.K. (reds.). Pleistocene and recent environments of the central Great Plains. Lawrence: Univ. Press Kan. ISBN 0-7006-0063-9. Univ. Kan. Spec. Pub. 3.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  40. ↑ Graham, R.W., Lundelius, E.L. (1989). "Coevolutionary disequilibrium and Pleistocene extinctions". In Martin, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 354–404. ISBN 0-8165-1100-4.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  41. ↑ King, J.E., Saunders, J.J. (1989). "Environmental insularity and the extinction of the American mastodont". In Martin, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 354–404. ISBN 0-8165-1100-4.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  42. ↑ Axelrod, D. I. (1967). "Quaternary extinctions of large mammals". University of California Publications in Geological Sciences. 74: 1–42. ASIN B0006BX8LG.
  43. ↑ Slaughter, B. H. (1967). "Animal ranges as a clue to late-Pleistocene extinction". In Martin, P.S.; Wright, H.E. (reds.). Pleistocene extinctions: The search for a cause. New Haven: Yale Univ. Press. ISBN 0-300-00755-8.
  44. ↑ Kilti, R. A. (1988). "Seasonality, gestation time, and large mammal extinctions". In Martin, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 354–404. ISBN 0-8165-1100-4.
  45. ↑ Flereov, C.C. (1967). "On the origin of the mammalian fauna of Canada". In Hopkins, D.M. (red.). The Bering Land Bridge. Palo Alto: Stanford Univ. Press. pp. 271–80. ISBN 0-8047-0272-1.
  46. ↑ Frenzel, B. (1968). "The Pleistocene vegetation of northern Eurasia". Science. 161 (3842): 637–49. Bibcode:1968Sci...161..637F. doi:10.1126/science.161.3842.637. PMID 17801456.
  47. ↑ 47,0 47,1 McDonald, J. (1989). "The reordered North American selection regime and late Quaternary megafaunal extinctions". In Martin,, P.S.; Klein, R.G. (reds.). Quaternary extinctions: A prehistoric revolution. Tucson, AZ: Univ. Arizona Press. pp. 354–404. ISBN 0-8165-1100-4.{{cite book}}: AS1-onderhoud: ekstra leestekens (link)
  48. ↑ Birks, H.J.B., West, R.G. (1973). "{{{title}}}". Quaternary plant ecology: the 14th symposium of the British Ecological society, University of Cambridge, 28–30 March 1972, Oxford: Blackwell Scientific. 
  49. ↑ McDonald, J. (1981). North American Bison: Their classification and evolution. Berkeley: Univ. Calif. Press. ISBN 0-520-04002-3.
  50. ↑ Pennycuick, C.J. (1979). "Energy costs of locomotion and the concept of "Foraging radius"". In Sinclair, A.R.E.; Norton-Griffiths, M. (reds.). Serengetti: Dynamics of an Ecosystem. Chicago: Univ. Chicago Press. pp. 164–85. ISBN 0-226-76029-4.
  51. ↑ Wing, L.D., Buss, I.O. (1970). "Elephants and Forests". Wildl. Mong. (19).{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  52. ↑ Owen-Smith, R.N. (1992). Megaherbivores: The influence of very large body size on ecology. Cambridge studies in ecology. Cambridge: Cambridge Univ. Press. ISBN 0-521-42637-5.
  53. ↑ Kershaw, G.P. (1984). "Tundra plant communities of the Mackenzie mountains, Northwest Territories; floristic characteristics of long term surface disturbances". In Olson, R.; Hastings, R.; Geddes, F. (reds.). Northern Ecology and Resource Management: Memorial Essays honoring Don Gill. Edmonton, Canada: Univ. Alberta Press. pp. 239–311. ISBN 0-88864-047-1.
  54. ↑ Webber, P.J.; Miller, P.C.; Chapin, F.S. III; MacCown, B.H. (1980). "The vegetation: pattern and succession". In Brown, J.; Miller, P.C.; Tieszen, L.L.; Bunnell, F.L. (reds.). An Arctic ecosystem: the coastal tundra at Barrow, Alaska. US/IBP Synthesis. Stroudsburg, PA: Dowden Hutchinson & Ross. pp. 186–219. 12.
  55. ↑ 55,0 55,1 MacFee, R.D.E. & Marx, P.A. (1997). "Humans, hyperdisease and first-contact extinctions". In Goodman, S.; Patterson, B.D. (reds.). Natural Change and Human Impact in Madagascar. Washington D.C.: Smithsonian Press. pp. 169–217. ISBN 1-56098-683-2.{{cite book}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  56. ↑ MacFee, R.D.E. & Marx, P.A. (1998). "Lightning Strikes Twice: Blitzkrieg, Hyperdisease, and Global Explanations of the Late Quaternary Catastrophic Extinctions". American Museum of Natural History. Geargiveer vanaf die oorspronklike op 25 Februarie 2021. Besoek op 6 Junie 2015.{{cite web}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  57. ↑ (1997) "The 40,000-year Plague: Humans, Hyperdisease, and First-Contact Extinctions". Natural Change and Human Impact in Madagascar: 169–217, Washington, D.C.: Smithsonian Institution Press. 
  58. ↑ Fiedel, S (2005). "Man's best friend: mammoth's worst enemy?". World Archaeology. 37: 11–35. doi:10.1080/0043824042000329540.
  59. ↑ Lyons, K, Smith, F.A., Wagner, P.J., White, E.P., and Brown, J.,H. (2004). "Was a 'hyperdisease' responsible for the late Pleistocene megafaunal extinction?" (PDF). Ecology. 7: 859–68. doi:10.1111/j.1461-0248.2004.00643.x. Geargiveer vanaf die oorspronklike (PDF) op 17 Junie 2011. Besoek op 7 Junie 2015.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  60. ↑ Julien Louys, Darren Curnoe, Haowen Tong. (2007). "Characteristics of Pleistocene megafauna extinctions in Southeast Asia". Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology. 243: 152–173. doi:10.1016/j.palaeo.2006.07.011.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)
  61. ↑ Rincon, Paul (13 September 2006). "Neanderthals' 'last rock refuge'". BBC News (in Engels). Geargiveer vanaf die oorspronklike op 2 September 2017. Besoek op 11 Oktober 2009.
  62. ↑ Anthony D. Barnosky, Paul L. Koch, Robert S. Feranec, Scott L. Wing, Alan B. Shabel (2004). "Assessing the Causes of Late Pleistocene Extinctions on the Continents". Science. 306 (5693): 70–75. Bibcode:2004Sci...306...70B. doi:10.1126/science.1101476. PMID 15459379.{{cite journal}}: AS1-onderhoud: meer as een naam (link)

Eksterne skakels

wysig
Proterosoïkum Fanerosoïese Eon
  Neoproterosoïkum   Paleosoïese Era Mesosoïese Era Kainosoïese Era
Ediacarium Kambrium Ordovisium Siluur Devoon Karboon Perm Trias Jura Kryt Paleogeen Neogeen Kwartêr
Ontsluit van "https://af.wikipedia.org/w/index.php?title=Kwartêre_Uitwissing&oldid=2592894"
  NODES
Idea 2
idea 2
todo 10