Slaginstrument

Perkussie is volgens die HAT slaginstrumente wat deel van ’n orkes of kleiner musiekgroep vorm. Die WAT beskryf perkussie verder as die klank wat deur die slaginstrumente voortgebring word, gewoonlik energiek en met ’n bogemiddelde ouditiewe impak, veral dié wat voortgebring word wanneer twee voorwerpe teen mekaar gestamp word.

Diverse slaginstrumente.

Die slagsinstrumente word gewoonlik op ’n kleiner verhoog langs die kontrabasse opgestel, of aan die teenoorgestelde kant langs die Franse horings. In ’n groot orkes op ’n groot verhoog sal dit die laaste linie agter die koperblasers vorm.

Daar word in die geneeskunde ook van perkussie gepraat wanneer daar na beklopping verwys word, soos wanneer fisioterapeute slym op die bors behandel en hulle posturale dreinering en perkussie toepas.

Gedurende die 18e eeu is daar gewoonlik slegs van pouke (keteltromme, timpani) gebruik gemaak, maar mettertyd is daar ʼn groter verskeidenheid van slaginstrumente bygevoeg (dit word vandag afsonderlik in die orkespartituur genoteer).

Vandag tree poukespelers byvoorbeeld ook as soliste op en 'n hele paar werke is spesiaal vir slaginstrumente gekomponeer. Die slaginstrumente van die Westerse orkes is min of meer almal verbeterde vorme van nie-Europese instrumente. Slaginstrumente word in 2 groepe ingedeel, naamlik die met ʼn bepaalde toonhoogte (wat gestem word) en dikwels as melodiese instrument gebruik word, en die met 'n onbepaalde toonhoogte, wat ʼn ritmiese of kleurfunksie het.

Die klankbron van slaginstrumente is ook tweërlei van aard en kan idiofonies wees, dit wil sê die klank word deur die hele klankliggaam voortgebring (byvoorbeeld die triangel of " driehoekie"), of membranofonies, dit wil sê die trillings van 'n gespanne vel is die eintlike geluidsbron.

Slaginstrumente met 'n bepaalde toonhoogte

Die pouk is die belangrikste slaginstrument met 'n vaste stemming. Dit het 'n ketelvormige koper-klankliggaam, en 'n vel (gewoonlik kalfsleer, maar soms ook kunsleer) is oor die oop bokant gespan. Pouke word bespeel met stokke waarvan die koppe met verskillende materiale (meestal vilt) oorgetrek is om die verskillende trimbres te verkry. Die pouk het veral gedurende die kruistogte in Europa bekend geword en was aanvanklik sterk op die lees van die Asiatiese pouk geskoei.

In die tweede helfte van die 16e eeu het die instrument sy halfronde vorm verkry, en gedurende die 18e eeu is dit vir die eerste keer in die orkes gebruik. In die tyd is dit hoofsaaklik vir harmoniese ondersteuning gebruik en omdat daar nouliks van modulasies sprake was, was 2 pouke (tonika en dominant) voldoende. Sedert Beethoven het die pouk ʼn groter rol in die orkes begin speel en het die stemmeganisme ook verbeter. (Pouke is geweldig gevoelig vir temperatuur en vogtigheidsverskille, en vroeër moes die poukenis die instrumente voortdurend tydens uitvoerings stem.)

Aanvanklik is die "vel" van die pouk met toue gespan. Later is 'n skroefmeganisme hiervoor gebruik en nog later slegs een sentrale skroef. In die 2e helfte van die 19e eeu is die pedaalpouk ontwikkel, waarvan die skroefmeganisme deur 'n pedaal bedien is. Sedertdien kan pouke binne die omvang van 'n kwint (5e) of 'n sekst (6e) gestem word, en die pedaal het ook glissandi (glytone) moontlik gemaak. In die moderne orkes word daar gewoonlik tussen 2 en 5 pouke, wat deur een speler bespeel word, gebruik, maar 4 paarsgewys gestemde pouke, byvoorbeeld 2 G-en 2 C-pouke, kom die algemeenste voor.

'n Bekende houtslaginstrument wat sedert die 18e eeu en veral in die 20e eeu dikwels in orkeste gebruik word, is die xilofoon. Dit bestaan uit 'n dubbele ry houtstafies, 'n diatoniese ry en 'n ry met chromatiese tussentone, wat op 'n onderstel vas is. Tussen die stafies is isolators van vilt of strooi. Dit word met 2 of meer stokke bespeel, en omdat die stafies nie 'n naklank het nie, is tremolo ʼn tipiese speelwyse waarop die toon verleng kan word.

Die Glockenspiel (klokkespel) bestaan uit 2 rye metaalstafies en word met hamertjies met rubberkoppe bespeel. Dit is in die 18e eeu in die orkes ingevoer en 'n voorbeeld van die vroeë gebruik daarvan word in Händel se oratorium Saul (1738) aangetref. Die instrument is later van 'n toetsbord (klawers) voorsien. In 1886 het Mustel die celesta gebou, wat van buite baie soos 'n harmonium lyk. Die stafies was van staal en het op houtresonators gerus.

Dit het 'n deursigtige klank en van die eerste werke waarin die celesta gebruik is, is die Neutkrakersuite van Tsjaikofski en wel in "Die dans van die suikerfeetjie". Die vibrafoon is in 1907 in die VSA gebou. Onder die instrument se metaalstafies hang metaalbuise waarin die klanktrillings voortgesit word, wat die karakteristieke vibrerende klank gee. Die trillinge kan gewysig word deur die lug vinniger of stadiger deur die buise te stuur (deur middel van 'n elektriese meganisme).

Die vibrafoon word veral in ligte musiek gebruik. Die litofoon (met klipstafies of -plaatjies) is al baie vroeg in die Chinees-Indonesiese kultuur gebruik. Dit is eers deur Carl Orff (geb. 1895) in Westerse musiek gebruik, maar het min navolging gevind. Die sogenaamde "steeldrums" is van Trinidad afkomstig en word meestal in Amerikaanse "show" musiek gebruik. Simbale bestaan uit 2 konkawe koperskywe wat teen mekaar geslaan word. Die ghong is 'n ronde bronsplaat met 'n opstaande rand en 'n verdikking in die middel.

Slaginstrumente met 'n onbepaalde toonhoogte

Slaginstrumente wat nie gestem word nie, vervul gewoonlik net 'n suiwer ritmiese funksie, of sorg vir 'n bepaalde klankkleureffek. Die bekendste is die tamboere, wat 'n silindriese vorm het en aan een of albei kante met vel le oorspan is. In die orkes word die kleintrom of militêre tamboer (2 velle, metaalkas), die roertrom (ietwat groter, 2- vellig, houtkas) en die groottrom (-tamboer) of Turkse trom (1- of 2- vellig, basinstrument) gebruik.

Die Turkse trom is deur Mozart in sy opera Die Entführung aus dem Serail ("Die ontvoering uit die harem") gebruik om 'n Oosterse atmosfeer te verkry. Die snaartrom lyk soos die bastrom, maar het ʼn baie kleiner deursnee, ongeveer 400 mm.

Dit word met 2 houtstokke bespeel, meestal vir vinnige en wisselende ritmes. Oor die onderste tromvel, waarop nie geslaan word nie, is snare gespan wat meetril wanneer die instrument bespeel word en 'n deurdringende rateltoon gee. Die tamboeryn (skelletrom) is ʼn eenvellige trom met klingelo aan die kant. Die instrument word met die hand geslaan of geskud. Dit het as ʼn tipiese sigeunermusiekinstrument bekend geword.

Die triangel (driehoek) is 'n driehoekige staalstaaf waarop met ʼn metaalstafie geslaan word. Dit is saam met simbale gedurende die 18e eeu ingevoer Kastanjette is 'n geliefde Spaanse instrument wat veral vir die begeleiding van dansers gebruik word. Dit bestaan uit 2 houtklappers wat aan die vingers geheg word. Kastanjette word gewoonlik gebruik om 'n Spaanse atmosfeer te suggereer. Die tamtam is 'n soort ghong (meestal groter) sonder 'n opstaanrand.

Soorte musikale perkussie

Slaginstrumente of perkussie word op die basis van klankvoortbrenging in verskillende groepe verdeel.

Xilofoon

Idiofoon

Die geluid word deur 'n materiaal met natuurlike klankrykheid veroorsaak word, met ander woorde 'n vastestof wat in hoorbare trillings gebring kan word. (bv. xilofoon – hout, driehoek – metaal.)

Membranofoon

Klein tromme

Die geluid word deur 'n vel of membraan veroorsaak. (bv. timpani, klein trom)

Chordofoon

Viool

Die geluid word voortgebring deur 'n snaar in beweging te bring. (bv. klavier, kitaar en viool.)

Nie-melodiese slagwerk

• Snaartrom: “Snare” onderlangs vibreer en lewer ’n roffelklank wanneer die perkament aan die bokant geslaan word.
• Simbale: Ronde geelkoperskywe wat teen mekaar geslaan word of met ’n stokkie getik word wanneer dit horisontaal opgestel is.
• Tamboeryn: 'n Houthoepel met metaalskyfies om die rand en ’n perkament oor die middel.
• Driehoek: ’n Driehoekige metaalstaaf wat met ’n kort metaalstafie getik word. ’n Driehoek van goeie gehalte het ’n besonder deurdringende klank.
• Kastanjette, houtblokke, sweep en talle meer word sporadies vir sekere effekte gebruik.

Timpani

Melodiese slaginstrumente

• Xilofoon: Chromatiese houtstawe (soos klaviernote) wat met stokkies geslaan word.
• Glockenspiel: Chromatiese metaalstawe wat met stokkies geslaan word.
• Buisklokke: Hangende metaalbuise van verskillende toonhoogtes wat met hamers getik word.
• Timpani: Ook genoem keteltromme of pouke. Dit is groot koperkomme wat met perkament oorgetrek is en op sekere toonhoogtes gestem word. In kleiner orkeste word meestal drie timpani van verskillende groottes gebruik, maar in groter orkeste tot vyf. Pare stokke met koppe van verskillende materiale word gebruik om dowwer of skerper klanke voort te bring wanneer op die perkament geslaan word. Baie werke het ’n partituur vir die timpani, maar nie vir die groot verskeidenheid ander slaginstrumente nie, waarvan die belangrikste hier genoem word.

Bronne

• Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 197 - 200
• Handwoordeboek van die Afrikaanse Taal (6de uitgawe), soos by https://viva-afrikaans.org/portale/woordeboekportaal op 5 Junie 2019 besigtig
• https://www.roodekrans.net/sites/default/files/Gr.%203%20Assesseringstaak%20-%20Perkussie-instrument..pdf:
• Woordeboek van die Afrikaanse Taal, soos by https://viva-afrikaans.org/portale/woordeboekportaal op 5 Junie 2019 besigtig

Eksterne skakels

• (nl) Slagwerkwereld.com: Nederlandstalige webwerf oor slaginstrumente met kunternaarprofiele, daaglikse nuus, video's en aanlyn lesse.
• (en) Drummerszone.com: Engelstalige webwerf oor slaginstrumente.