Clara Stockmeyer

Dialäkt: Züritüütsch

D Clara Maria Stockmeyer (* 19. Juni 1884 z Ormalinge; † 21. Mai 1967 z Züri) isch e Gërmanischtin gsyy, wo dryyssg Jaar lang am Schwyyzerischen Idiotikon gschaffet hät und drüberusen as aktyyvs Mitgliid i de religiöös-soziaale Biwegig und i de Schwyyzer Frauebiwegig gwürkt hät.

Iri Chindhäit und Uusbildig

D Clara Stockmeyer isch as sächsti Tochter vom Pfarer Immanuel Stockmeyer (1842–1893) und der Emilie giboorenen Oehri (1848–1923) uf d Wält choo; im Stadtbasler Staatsarchyyv lyyt es Gidicht zur Tauffi vo synere Tochter. Si hät zeerscht d Primaarschuel z Ormalinge bsuecht, aber nach em früene Tood vom Vatter – d Clara isch eerscht nüüni gsyy –, isch di verwitwet Mueter uf Basel i s Huus «am Mühleberg» züglet. S Mäitli isch vo doo a i di Frei Evangeelisch Volchsschuel ggange, drufabe für es Pänsionsjaar uf Morges i s Wadtland zoge und dänn a di Pëdagoogisch Abtäilig vo de Basler Töchtereschuel ggange, s hüttig «Gymnasium Leonhard»; die hät si mit em Leererinenäxaamen abgschlosse. Nachanen isch si für zwäi Jaar as Huusleereri uf Schottland, wo si di drüü Chind vomene Profässer underwise hät.

Wo si zruggchoo isch, hät si Müe ghaa, e Stell z finde, wo si glückli woorde wëër – si hät gmërkt, dass si mit chlyyne Chind äigetli nöd eso vil chan aafaa. Si isch drum a d Uniwërsitëët Basel, zeerscht emaal as Hööreri; 1913 hät si bschlosse, richtig z studiere, hät d Matuur naagholt, sich im 15i laa immatrikuliere und dänn modërni Spraache – Tüütsch, Französisch und Änglisch – gstudiert. Promowiert hät si im 19i mit der Aarbet «Soziale Probleme im Drama des Sturmes und Dranges».

Nachanen isch si zwäi Jaar lang as Vikaarin a de Basler Mäitlisekundaarschuel tëëtig gsyy, bis si 1921 die Stell wäge staatliche Spaarmaassnaame verloore hät. S Erzieigsdepartemänt hät ere defüür aber e Stell i der Uniwërsitëëtsbiblioteek ggëë, wo men en Zäntraalkateloog vo alne Basler Biblioteeke zämegstelt hät. Ab em 24i hät si dänn zäme mit em Basler Volchskundprofässer Eduard Hoffmann-Krayer an ere volchskundliche Bibliografyy gschaffet.

Ires Schaffe

S Idiotikon

A s Schwyyzerisch Idiotikon isch d Clara Stockmeyer 1925 choo, und zwar mit Empfelige vom Eduard Hoffmann-Krayer, em Basler Volchskundprofässer, und vom Ernst Tappolet, em Basler Romanischtikprofässer und Mitbigründer vom Glossaire des patois de la Suisse romande. Uf Züri z zie, isch ere drum nöd eso schwëër aachoo, wil si scho zwoo Schwöschtere – d Luise verhüraateti Matthieu und d Esther verhüraateti Kober – z Züri ghaa hät, und si hät esoo au chönen e gueti Tante zun Chind vo de Luise syy. Am Idiotikon hät me si gfröit, das me wider öpper us de weschtliche Tüütschschwyyz im Büro ghaa hät; ander us de Weschthelfti wie der Eduard Hoffmann-Krayer, de Felix Balsiger, de Hermann Blattner, de Johann Uelrich Hubschmid und de Werner Hodler sind all nu churz am Idiotikon plibe. Di eerscht Frau isch si aber nöd gsyy, Redaktoorine sind vor ire scho d Elise Wipf und d Nani Äscher gsyy, aber au die sind glyy wider furt. D Stockmeyer isch dänn nöd lang di äinzig Frau plibe; vier Jaar spööter, 1929, isch au d Ida Suter dezuegstoosse.

Am Wöörterbuech hät si zeerscht emaal sele de Scheffredakter Albert Baachmen entlaschte, wo näbed sym Poschten am Idiotikon na Profässer a der Uniwërsitëët Züri gsyy isch, und d Korektuure bsorge, was vorane de Walter Clauss – wo iez in Redaktoorestand gwächslet isch – gmachet ghaa hät. Paralell dezue hät si na Voorläsigen i tüütscher Linguischtik a der Uni Züri bsuecht. Ab 1928 isch si vo irem Scheff zur Redakzioonsaarbet byzoge woorde: Si hät tërffen Artikel voorbiräiten oder uusformuliere. Nach em Tood vom Baachme, 1934, hät si alewyl sälbschständiger tërffe redigiere, ganz bsunders ab 1937, wo der Eugen Dieth hät müese s Idiotikon verlaa und sich ganz uf syyni Stell a der Uniwërsitëët konzäntriere, wil d Subwänzioone für s Wöörterbuech alewyyl wyyter gchürzt woorde sind und men in nüme lenger hät chöne zale. Im Band X hät d Stockmeyer iri Artikel na fascht all zäme mit em nöie faktische Scheffredakter Otto Gröger gschribe oder aber de Gröger hät si äifach mitzäichnet, ab em spaate Band X und nachane in Bänd XI und XII aber hät si dän eläige zäichnet. De Gröger hät em «Läitenden Uusschuss» scho 1934 voorgläit, me seli d Näme vo de Stockmeyer und irer Koleegin Suter doch au uf em Titelblatt vo den Äinzelliferigen und de Bänd bringe, si läischtid ja vollgültigi Aarbet. Der Uusschuss hät das Aaliggen aber zrugggwise – die beede Fraue hetted us ere söttigen explizite Nänig na es Rächt uf e besseri Aastelig chönen abläite! Eerscht 1937, wo de Dieth ggangen und esoo wider echly Gält frei woorden isch, sind d Stockmeyer und d Suter as regulëëri Redaktoorinen anerchänt woorde.

Groossi Woortfamilie (aso Grundwoort plus Zämesetzigen und Abläitige), wo si sälber abghandlet hät, sind öppe die vo Stūchen, Stëft/Stift, stīgen, stëlen, Stil, Stolz, Stamm, Stimm (mit stimmen), stumm, (un)gestüem, stān, stūnen, Stund, Stǖr (mit stǖren), stërben, Stĩzen, Stotz (mit stotzig), Stutz (mit stützen), Strūss (mit strūssen), Strĩt (mit strīten), strutten/strütten, Strauw, Streuw (mit streuwen), strǟzen, Tǖchel, Tuech, gedigen, dezue na i der Eerschti Bad-Stuben und Stubeten und gäge s Ändi d Zämesetzigen und d Abläitige, aber nöd s Simplex vo Tǖfel.

D Stockmeyer isch au nach de Pänsionierig 1955 em Idiotikon verbunde pliben und hät wyyter Korektuure gläse. Ire Platz i de Redakzioon hät de Peter Dalcher übernaa.

D Volchskund

D Clara Stockmeyer isch syt irer Stuudiezyyt a de Volchskund intressiert gsyy. Vo irer Zämenaarbet mit em Hoffmann-Krayer isch scho obe d Reed gsyy. Und s isch au ekäs Wunder, hät si am Idiotikon, chuum isch si deete gsyy, di grooss Sammlig «Die Kinderlieder der deutschen Schweiz» vo de Gertrud Züricher exzërpiert.

Zäme mit irer Fründin Adèle Stoecklin (1876–1960) – die isch di eerscht Gërmanischtin a der Uni Basel gsyy – hät si zwüschet 1919 und 1942 mindischtens sächsmaal d Sumerfërie i verschidene Täil vo de Schwyyz verbraacht, und im Muetetaal, im Ämitaal, i verschidene Bündner Döörffer, i de Gäged vo Zermatt und im Kanton Glaris händ die beede hunderti vo Lieder uufzäichnet. D Stoecklin hät daadebyy de Täggscht, d Stockmeyer d Melodyy uufgschribe. Publiziert woorden isch das Materiaal nie, es lyyt aber bis hütt, süüberli archiwiert, im Schwyyzerische Volchsliedarchyyv z Basel.

S Walserdoorff Rima

Brief vom Giulio Axerio für d Clara Stockmeyer, wo uf Rima hät wele, zum deet Uufnaame vom Tialäkt mache (Archiv vom Schwyzerischen Idiotikon)

D Stockmeyer hät si scho früe für s chlyy Walserdoorff Rima (Arrimmu) zhinderscht im Sermenzatal im Piemont intressiert. Imene tüütsch gschribene Brief vom «Albergo Tagliaferro» z Rima, datiert vom 20. Oktoober 1927, underschribe vomene Giulio Axerio und adressiert an Bresidänt vom Schwyyzerischen Alpeclub, ghäisst s, s Fröläin Stockmeyer sell doch säge, wie vil si well zale und wänn si well choo; vilicht segs im Winter am gäbigschte, wil dänn d Lüüt ali zäme segid und mee Zyyt zum Prichte hegid, suscht aber chönn si au im Juli choo, wänn s Hotel äinewääg offe sig. Si isch dänn mindeschtens na es zwäits Maal z Rima gsyy, dasmaal im «Albergo Alpino»; wänn daas gsyy isch, cha me nümen usefinde.

De Tialäkt vo dëm Doorff, s Arimmertyytsch, isch scho doozmaal am Uusstëërbe gsyy, und wil au das Doorff eso isoliert und nu gäge di piemonteesischspraachig Naachberschaft offen isch, isch au d Mundart zimli schwirig und gspässig. Wurum d Stockmeyer grad uf Rima choo isch, wäiss me hütt nüme; i dëm Faal händ iri spraachlichen und volchskundlichen Inträssen aber sicher zämegwürkt. Vilicht isch si ja vo de Pricht vom Bëërner Emil Balmer motiwiert woorde, wo ab 1923 z Rima Spraachprooben und Lieder gsamlet hät. Im Archyyv vom Idiotikon sind ämel na vil Uufzäichnigen us Rima vorhande, wo vo ire stamed. Es sind zum äinte Notize zum Woortschatz, zur Woortbüügig und zur Luutleer und zum andere vil Gidicht und Liedli (gwüss sind vil vo dëne oder vilicht sogar ali vom Mundartdichter Pietro Axerio verfasst). Mängs isch aber verloore ggange; das gseet men us de zaalryychen Äinzelexzërpt, wo d Stockmeyer Syytezaale vo Böge drufgschribe hät, wo me von ene hütt nüme wäiss, wo s sind. – En Täil vo dëne Sache sind i Idiotikon-Artikel yygflosse; d Gidicht as ganzi aber sind, wie d Volchslieder, wo d Stockmeyer mit de Stoecklin zämen uufzäichnet hät (daadezue obe), offebar nie publiziert woorde.

D Stockmeyer hät sich au suscht mit de Walser abggëë. Soo isch si bin Voorbiräitige für d Uufnaame für s Fonogrammarchyv vo der Uniwërsitëët Züri debyy gsyy, wo dänn de Wilhälm Doegen vom Berlyyner Luutarchyyv 1929 z Domodossola für fascht all Süüdwalsergmäinde duregfüert hät.

Wyyteri spraachlichi Uufzäichnige hät si au vo Mälchsee Frutt ob Chäärns häipraacht und für ires Giburtsoort Ormalinge zämegestelt, aber imene vil, vil chlyneren Umfang.

Ires gsellschaftlich Engagement

D Clara Stockmeyer, vätterlicher- wie müeterlichersyyts us guetem Stadtbasler Huus, isch imene konserwatyyve Miliöö uufgwachse. I de Nullerjaar hät si sich aber under em Yyfluss vom Basler Möischterpfarer Leonhard Ragaz, em Gründer vo de religiöös-soziaale Biwegig, aafaa für soziaale Fraagen intressiere. D Verbindig vo chrischtlichem Glauben und soziaaler Gsinig isch vo doo a d Grundlaag vo irem Läbe gsyy. Si hät im Voorstand vo de «Freunde des Aufbaus» mitgwürkt, aso dëm Veräin, wo d Wuchezyytig vo de «Neue religiös-soziale Vereinigung» useggëë hät, und au i de Veräinigung «Arbeit und Bildung». Dezue isch si na im Voorstand vo de Chrischtlich-jüdischen Aarbetsgmäinschaft gsyy.

Au politisch isch si aktyyv gsyy, nämli as Bresidäntin vom «Zürcher Verein für das Frauenstimmrecht» und drüberusen as gschaffigs Mitgliid vo de «Frauenliga für Frieden und Freiheit» und de Veräinigung «Frau und Demokratie». Au im «Verband der Akademikerinnen» hät si mittaa. Me tërf nöd vergässe, das im Kanton Züri s Frauestimmrächt eerscht 1970 und uf Bundesebeni eerscht 1971 yygfüert woorden isch – wo d Stockmeyer scho gstoorbe gsy isch.

Ire Charakter

De Ernst Tappolet schryybt i syneren Empfelig vo 1925 z Hande vom Albert Baachme, d Clara Stockmeyer sei hööchinteligänt, kritisch, zueverlëëssig, voler Hiigaab, fyynfüülig, waarhaftig, heg e gueti Chinderstube, aber au e linkischs Uufträtte, und si seg z wenig chindlich und nayyv, zum e Leereri gëë. Z Basel seg si «berüchtigt für ihre herbe Verstandesmässigkeit und ihren Mangel an den Gaben des Gemüts».

Ire Läbesaabig hät si im Pfläghäim Dolderburg am Züribëërg verbraacht, wo si nach schwëërem Lyyde gstoorben isch. De Pfarer Trautvetter hät 1967 bi irer Abtankig gsäit, si heg ryychi Gaabe vom Gäischt und vom Hëërz ghaa, heg gëërn tienet, heg en chraftvole Charakter ghaa, heg iri Überzüügige muetig, aber sachlich und bischäide verfochte, heg si für Waret, Mäntschlichkäit und glöibigi Hoffnig yygsetzt, seg i irem Familiechräis tüüff verwurzlet gsyy und heg si dur e groossi Tröii uuszäichnet. Au im Idiotikon-Pricht über s Jaar 1967, wo si gstoorben isch, wird si as «eine tüchtige und treue Mitarbeiterin, als frohmütige und hilfsbereite Kollegin» gschilderet.

Iri Publikazioone

• Artikel im Schwyyzerischen Idiotikon, Bänd X, XI und XII (Byyspiil sind oben im Täggscht uufgfüert).
• Soziale Probleme im Drama des Sturmes und Dranges. Eine literaturhistorische Studie. Dissertazioon Uni Züri. Geibel, Leipzig 1920; Diesterweg, Frankfurt am Main 1922; Naatruck Gerstenberg, Hildesheim 1974.

Quäle

• P. Trautvetter: Clara Stockmeyer. I: Der Aufbau, 1. Juni 1967, S. 1.
• Elisabeth Flüeler: Die ersten Studentinnen an der Universität Basel. I: Basler Zeitschrift für Geschichte und Altertumskunde 90, 1990, S. 155–192.
• Christine Burckhardt-Seebass: Von Bürgersitten und Trachten. Töchter Helvetiens auf ethnologischen Pfaden. I: Maß nehmen, Maß halten. Frauen im Fach Volkskunde. Useggëë vo der Elsbeth Wallnöfer. Böhlau, Wien/Köln/Weimar 2008, S. 164–183.
• Christine Burckhardt-Seebass: Spuren weiblicher Volkskunde. Ein Beitrag zur schweizerischen Fachgeschichte des frühen 20. Jahrhunderts. I: Schweizerisches Archiv für Volkskunde 87, 1991, S. 209–224.
• Walter Haas: Das Wörterbuch der schweizerdeutschen Sprache. Versuch über eine nationale Institution. Useggëë vo de Redakzioon vom Schwyyzertüütsche Wöörterbuech. Huber, Frauefäld 1981.
• Verschideni Jaarespricht vom Schwyyzerischen Idiotikon, bsunders die über d Jaar 1925, 1934, 1937, 1955 und 1967.
• Archiwaalien und Materiaal vom Schwyyzerischen Idiotikon.

Weblink

• Publikatione vo und über Clara Stockmeyer im Katalog Helveticat vo dr Schwiizerische Nationalbibliothek