Galater

D Galater (altgriech. Γαλάται, Galátai) sind e keltischi Volksgruppe gsii, wo us de drai Stämm de Tolistoboger (lat. Tolistobogii; agr. Τολιστοβόγιοι, Tolistobógioi), de Tektosager (lat. Tectosages; agr. Τεκτόσαγες, Tektósages) und de Trokmer (lat. Trocmi; agr. Τρόκμοι, Trókmoi) bistande het. Si hend in Anatolie i de hütige Türkai glebt. I de Bible isch de Brief a d Galater vom Paulus a da Volch grichtet.

di römisch Provinz Galatia

Politischi Organisation

D Galater sind i drai Stemm glideret gsii: Tolistobogier, Tektosage und Trokmer. Jede Stamm isch i vier Gruppe glideret gsii, wo vomene Tetrarch regiert woren isch. Jedem vo dene zwölf Tetrarche isch en Priester und en Feldheer understande und underem Feldheer sind nomol zwee Bifelshaber gsii. De Gsamtroot vo de Galater het us 300 Mane bistande, wo im gmainsame Versammligsplatz Drynemeton (Δρυνέμετον) taget hend. De Name bidütetet »Hailige Aichehain«. Spöter sinds numeno drai Tetrarche gsii, för jede Stamm ann, und im End hets numeno ann Herrscher gge, wo sich witter Tetrarch gennt het, aber au König.

Gschicht

en Galater wo sich und sini Frau tötet, nochdem de Attalos I. vo Pergamon d Galater bisigt het

Im Joor 279 v. Chr. sind Kelte in Balkan iigfalle und hend under anderem Delphi plünderet. Ane 278 het de Nikomedes I., König vo Bithynie (280–255/3 v. Chr.), si as Söldner iiglade. Drufabe sind Tolistobogier underem Leonnorius (Λεωννώριος, Lonorius) und Trokmer underem Lutarius (lat. Lutarius; agr. Λουτούριος, Loutoúrios) öber de Hellespont (Marmaramaeer) und i Chliiasie iigfalle, im ganze 20 Tuusig Lüt, d Hälfti devoo Chrieger. Si hend em Nikomedes gholfe, sich gege sin Brüeder z bhopte. Nochdem de Nikomedes si usem Dienst entloo het, hend si afange umplündere: d Trokmer hend am Hellespont wüest tue, und d Tolistobogier in Äolie und Ionie, wobi si ane 277 de Tempel vom Apollon z Didyma (bi Milet) plünderet hend. En dritte Stamm, d Tektosage hend im Piet vo de Phryger umegheert.

De Seleukidekönig Antiochos I. (281-261) isch aber geg si aatrete und het si im Joor 275 i de »Elifanteschlacht« bisigt und ene festi Wonsitz zuetailt. D Tolistoboger sind im Chern vom alte phrygische Riich agsidlet wore, mit de alte Stedt Pessinus und Gordion, d Tektosage um Ankyra (hüt: Ankara) und Trokmer westlich devo um Tavium, i de Schlaufe vom Fluss Halys (hüt: Kızılırmak). Da Land isch sit denn Galatia (Γαλατία) gnennt wore. Demit d Galater nüme umechrieget, het de Antiochos II. (261-246) e »Keltestüür« (Γαλατικά, Galatiká) erloo, wo a de Galater uszallt woren isch. Doch de Attalos I. vo Pergamon (241–197 v. Chr.) het die Zalige verwaigeret und d Galater militärisch bedrängt, bis si ufghört hend, s Riich vo Pergamon z öberfale.

Denn isch langi Zitt Rue gsii, doch ane 196 v. Chr. het d Stadt Lampsakos d Römer um Hilf bette gege d Tolistoboger. 5500 Galater hend sich denn mitem Seleukid Antiochos III. (223-187) zämetue und d Römer bichämpft. Die hend e grosses Heer mobilisiert und sind ane 189 gege d Galater zoge und hend die i d Flucht gschlage. D Tolistoboger hend sich ufem Berg Olympos bi Pessinus verschanzt, d Tektosage und d Trokmer aber ufem Berg Magaba bi Ankyra. D Römer sind aber siigriich blibe und hend 40 Tuusig Gfangni gmacht und die i ali Welt verchauft. D Chiomara (Χιομάρα), d Frau vom Tetrarch Ortiago, het sich debi heldehaft selber bifrait. Die verblibene Galater sind ines Bündnis mit Rom trete. Drai Joor spööter het de Ortiago (lat. Ortiago; agr. ᾿Ορτιάγων, Ortiágōn) versuecht allainige Herrscher öber d Galater z werde, isch aber vom Eumenes II. vo Pergamon (197–159 v. Chr.) bisigt wore. Doch d Römer hend de Eumenes nöd möge und d Galater, as Fründ vo de Römer, hend die Glegehait gnutzt und sind underem Solovettius is Riich vo Pergamon iigfale. Ane 166 hend den d Römer d Galater as autonom erchlärt, under de Bedingig, si bliibet im aigne Land.

Nochdem d Römer ane 129 s Riich vo Pergamon zu de römische Provinz Asia gmacht hend, het de Mithridates VI. vo Pontos (132-63 v. Chr.) d Galater underworfe. Well die aber Schwirigkaite gmacht hend, het de Mithridates im Joor 86 ali galatischi Adlige ermorde loo, ussert drai Tetrarche und en hübsche Jüngling, aber scho e Joor spöter het er uf Galatie verzichtet. Ab jetz hend wider d Römer i di galatischi Politik afange driirede.

Ann vo de drai Tetrarche wo öberlebt gha hend, isch de Deiotaros (86-40 v. Chr.; lat. Deiotarus; agr. Δηιοτάρος, Dēiotáros) gsii, Tetrarch vo de Tolistoboger. Er het versuecht allainige galatische Herrscher z werde und het drum sini zwoo Töchtere a de andere beede Tetrarche verhürootet, em Brogitaros (lat. Brogitarus; agr. Βρογιτάρος, Brogitáros), Tetrarch vo de Trokmer und em Kastor Tarkondarios (agr. Κάστωρ Ταρκονδάριος), Tetrarch vo de Tektosage. Da het nünt broocht, und so het er ane 52 v. Chr. sin Schwigersoo Brogitaros verschwinde loo und het so au d Herrschaft öber d Trokmer öbercho. Doch de Julius Cäsar het en nöd möge, und im d Trokmer weggnoo und em Mithridates (agr. Μιθριδάτης ο Περγαμήνος, Mithridátēs hó Pergamēnos), en Neff vom Brogitaros, ggee. Nochdem de Cäsar ermordet woren isch, het de Deiotaros sich as Werch gmacht und sin ander Schwigersoo, de Kastor Tarkondarios umbrocht, und mit im grad ono sini Tochter, wo jo mit dem verhürootet gsii isch. De Mithridates isch scho ane 46 umcho und so isch de Deiotaros ane 44 v. Chr. allainige Herrscher vo de Galater wore, aber scho vier Joor drufabe gstorbe. Do sin Soo, de Deiotaros Philopator, scho sit ane 43 tod gsii isch, het sin Enkel Kastor II. (40-36 v. Chr.) d Herrschaft öbernoo. Noch em isch de Amyntas (36-25 v. Chr.) galatische König wore. Nochem Tod vom Amyntas im Joor 25 v. Chr. hend den d Römer s Land is Riich iigornnet. De Umfang vo de römisch Provinz Galatia isch immer wider gänderet wore; d Hoptstadt isch Ancyra (hüt: Ankara) gsi. D Galater hend no lang Aigehaite vo irer Kultur bibhalte, natüürli miteme starche hellenistische Iischlag.

Wertschaft

Galatie het e ugünstigs Klima, mit haisse trochne Sümmer und lange chalte und schneeriiche Winter. Die fruchtbare Flussnidrige und wiite Steppe mit de würzige Chrütter sind gaginet för Biinezucht und vor alem au för Schoofherde, wo Flaisch, Milch und fiini Wule gee hend, wäred de Mist as Haizmaterial dient het. Ölbömm hend Olive und Öl gliferet, wäred d Lüüs vo de Kermesaiche (galatisch: ὕς, hys) zu rotem Farbstoff verarbaitet wore sind. A Edelstai het s Land Opal und Rauchtopas gliferet. En üsserst wichtige Erwerb isch aber immer de Chriegsdienst gsii, und i jedem Chrieg i de Geged hend Galater as Söldner mitgmacht. Hets kan Chrieg gee, hends plünderet oder da adroot und denn Tribut iigforderet. Zudem hend d Galater Macht öber di üsserst wichtigi Kultstadt Pessinus ghaa.

Religioo

D Galater hend offesichtlich schnell die fremde chliiasiatische Kult öbernoo, allne voraa de pessinuntischi Kult vo de Kybele und em Attis und de Tetrarch Brogitaros het sich d Priesterschaft vo Pessinus för tüürs Geld erchauft. Di galatischi Königi Kamma (Κάμμα) isch e Priesteri vo de Artemis gsii, wo vo de Galater vor allne Gotthaite am maiste verert wore sai. In Tavium, em Hoptort vo de Trokmer isch e grossi Statue vom Zeus vereert wore. Er werd i zwoo Inschrifte us de nöchi vo Ankara mit em keltische Name Zeus Bussurigios (Βουσσουριγίος) gnennt. Antiki Schriftsteller brichtet, as d Galater Gfangni gopfert hend, wa vo de Archäologii bistätigt werd, mit Mensche zäme sind au Ross, Rinder und Hünd gopferet wore. Au as ane 189 v. Chr. Galater ganz blutt i d Schlacht zoge sind, isch en alt bizügte gallische Bruuch gsii. Wa d Grabbrüüch aagoot, so hend s scho früe die anatolische Sitte öbernoo.

Sprooch

S Galatische isch e Keltischi Sprooch gsii, doch sind kai galatischi Text öberliferet, nume e paar Glosse und Näme vo Persone, Stämm und Ortschafte zaiget, ass s Galatische en Gallische Tielekt gsii isch. Da sait au de Hieronymos (347-419): »D Galater hend nebetem Griechische, wo alli im Oste rede tüend, iri aigni Sprooch, recht äänli a dere vo de Treverer.«. Da Zitat zaigt, ass s Gallische im 5. Jh.n. Chr. nöd nu z Gallie sondern ono bi de Galater gredt woren isch.

Bidütig vo e paar Näme: Deiotaros »Göttliche Stier«; Brogitaros »Landesstier«; Sinorix »Alte König«; Eporedorix »Rosswagekönig«; Eposognatos »Rossvertraute«: Artiknos »Bärling«. Under de Ortsnäme sind typisch keltisch: Ecobriga, den Drynemeton »Hailige Aichehain« und Vindia (Οὐινδία) »Wiissi«.

Büecher

• Wolfgang Meid: Die Kelten; Reclam 2007. ISBN 978-3-15-017053-3
• Philip Freeman: The Galatian Language«; New York 2001. ISBN 0-7734-7480-3.