Neohethitischi Staate

Di neohethitische Staate sind e Raie vo Stadtstaate gsii, wo z Syrie und im südöstliche Chliiasie nochem Zämebruch vom hethitische Groossriich um 1180 v. Chr. bis is 7. Jh. v. Chr. bistande hend. Si sind ais nochem andere vo de Assyrer underworffe wore und as Provinze is Assyrische Riich iiglideret wore.

e schlechti Charte vo de neohethitische Länder i de früene Isezitt

Name

D Bizaichnig vo dene Staate isch nöd greglet, nebet „neohethitisch“ werd au „spoothethitisch“, „syrohethitisch“ oder au „luwisch“ bruucht. Ali Näme sind birechtigt, aber irgedwie au uugnau.

Nochem Untergang vom bronzezittliche Hethiterriich isch de Name vo de Hethiter erhalte blibe. So nenet d Assyrer i de Isezitt s Land Ḫattu, wo offebar Syrie, oder e Tail dodevoo bizaichnet. Vermuetli isches en allgimaini Bizaichnig för di neohethitische Länder gsii. Im Alte Testament werds Land Ḥet gnennt und Biwonner Ḥittîm, wa i de tütsche Bible mit „Hethiter“ öbersetzt werd. De Name isch denn vo de Forschig uf di bronzezittliche Hethiter öbertrait wore, nochdem sich zaigt hett, dass die eres Land Hatti gnennt hend. Villmee sind aber i de Bible d Neohethiter gmaint. Im Buech Josua 1,4 versprecht Gott im Volch Israel s ganzi Land Ḥet vom Libanon bis zom Euphrat, wa guet zo de Laag vo neohethitische Staate passt.

Gschicht

Chriegszene us Zincirli, 9. Jh. v. Chr.

Di neohethitische Staate hend s Erb vom Hethitische Riich aatrette, wo nöd, wie i de früenrige Forschig vertrette woren isch, zunderainisch verschwunden isch. Di iihaimisch Kultur und politischi Organisation isch i dene Piet uufrecht erhalte blibe und hett ooni Bruch di regionaale Entwicklige mitmacht. Vili neohethitischi König hend sogär di alte hethitische Königsnäme, wie Suppiluliuma, Tudhaliya oder Muwattalli, trait. Z Karkamis hett offesichtlich bis spöötistens geg 900 v. Chr. e Sittezwiig vo de bronzezittliche hethitische Königsfamili gherrscht. Uuffälig allai isch de Wechsel vo de Schrift und vo de offizielle Sprooch. Im bronzezittliche Hethitische Riich isch da s Hethitische gsii, wo i de Kailschrift gschribe wooren isch, i de neohethitische Staate isch da s verwandti Luwische gsii, wo i de luwische Hieroglypheschrift gschribe woren isch.

Um 1180 v. Chr. wo s Hethitische Riich zämebrochen isch, het z Karkamis de Kuzzi-Tessub as Vizekönig gherrscht. Er hett denn de Titel Groosskönig öbernoo, wo bis denn d König vo de Stammlinie gfüert hend. De Groosskönig het vermuetli öber e grössers Piet gherrscht, öber Karkamis und Malida, aber o anderi Länder. D Förste vo de anzelne Stadtstaate hend sich König oder Landherr gnennt. Under dem isch denn no de Flussherr gstande.

D Assyrer, wo nodisno eres Riich vergrösseret hend, hend sit em 11. Jh.v. Chr. immer wider neohethitischi Städt aagriife, bis im 7. Jh. v. Chr. ali Staate underworffe gsi sind. E Paar Länder sind aber scho vorene vo de Aramäer bsetzt wore. Die Staate wo i Zentralanatolie glege sind, sind im End vom 8. Jh. v. Chr. vom König Mita vo Muški aagriffe wore, da isch de König, wo i de griechische Saage als de phrygisch König Midas bikannt isch. Im 7. Jh. v. Chr. sind d Kimmerier i Chliiasie iigfalle und hend di nördliche neohethitische Staate bidrängt.

Wääred z Syrie di neohethitisch-luwischi Kultur assimiliert und untergangen isch, het si im süüdliche Chliiasie bis i d Antiki witterglebt, isch aber immer stärcher Hellenisiert wore.

Sprooch und Schrift

e hieroglypheluwischi Inschrift vom König Yarri vo Karkamis

Di offiziell Inschrift vo de neohethitische Staate isch s Hieroglypheluwische gsii, en indogermanischi Sprooch, wo mit em Hethitische verwandt isch. E Bsunderhait vom Luwische isch, as die urindogermanische Palatal no as /z/ erhalte sind, z. B. zart- „Herz“, aber hethitisch kard-. Im Gegesatz zo de Satem-Sprooche kennt s Luwische kai Palatalisierig vom alte /k/. Typisch isch de Rhotazismus vo intervokaischem /d/, wo hüüffig zomene /r/, seltniger au zomene /l/ were cha. E noiji Entwicklig i de Grammatik isch s genitivische Adjektiv, e bsundrigi Form, wo bildet werd, indem an Stamm vom Substantiv d Endig -assa/i- aghängt werd, sini Funktion isch die vom Genitiv, s flektiert aber wienes Adjektiv, z. B. tibassa Tarhunza „Himmels-Tarhunza“.

Di neohethitische König sind recht schriibfroidig gsii, wobi d Schriiber mit de luwische Hieroglyphe gspillt hend. Do die Schrift recht bildlich isch, hend si mengisch spontan e nois Zaiche gschaffe, wo denn wie imene Bilderrätsel erroote were mue. Nöd selte isch d Person, wo en Inschrift lo afertige loo hett, am Aafang vo de Inschrift abbildet wore, mit de Hand vorem Gsicht, die Geste zaigt aa, as da Bild as amu „ich“ z lesen isch. D Inschrifte sind maist recht sorgfältig i Stai inegmaisslet wore, si wörked wege de Form lebiger as di relativ stare ägyptische Hieroglypheinschrifte.

Kunst

Relief us Karatepe: vo linggs uf rechts: e Mischwese, e Frau wo amene Chind d Brust gitt, denn drai Jagdszene. Ganz rechts und une hets hieroglypheluwische Inschrifte.

De Öbergang vo de bronzezittliche Kunst vo de Hethiter zo de spoothetitische Kunst isch flüüssend. Mit de Zitt sind aramäischi und mesopotamischi Stilmittel uufgnoo wore.

Typisch för di neohethitischi Kunst sind Relief, wo i Muure und i Felse inegmaisslet wore sind. Si chömed im ganze Piet vor, vor alem i de Hoptstädt, wo si Tempel, Paläst und Stadttoor verziert hend. Die gend e lebhafti Vorstelig vom Lebe und Dengge vo de Mentsche, wo dozmol glebt hett. Dargstellt wered nöd nume Herrscher, sondern o dene sini Fraue oder Chinder wo spilid. E bsunders fromme König vo Malida hett sich meermoll abbilde loo, wiener e Trankopfer uusgüüsst, jedesmoll vorere andere Gotthait. Müettere sind abbildet, wi si amene Chind eri Brust gend. Ufem Schooss vonere andere Muetter stoot e Bueb miteme Vogel und emene Griffel i de Hand, vor em isch e Schriibtafle abbildet. Au Schiff ufem Wasser mit Schwimmer und Fisch oder Jagdszene ghöret zom Repetoire vo de neohethitische Künstler. Vo de Gotthaite isch de Tarhunza am maist abbildet, denebet chömed no Mischwese vor.

Vo de Chliikunst sind bsundrigs Sigel znene, Elfebaischnitzeraie und Keramik. Si isch villfältig gsii und hett dör Handel de Weeg bis zo de Etrusker gfunde. Si hett abem spoote 8. Jh. v. Chr. e starche Iifluss uf di griechischi Kunst ghaa. Die „orientalisierendi Phase“ i de griechische Archaik isch typisch för s 7. Jh. v. Chr. gsii und vor alem im ionische Oste verbraitet gsii.

Religioo

e Loie- und e Stiermentsch us Karkamis, 10. Jh. v. Chr.

Di hieroglypheluwische Inschrifte und Darstelige vo Gotthaite und Mischwese gend e guete Iibligg i di offiziell Relegioo vo de neohethitische Staate. Di altererbti luwischi Relegioo us de Bronzezitt – i Personenäme scho för s 19. Jh. v. Chr. bizügt – het i de Isezitt witterglebt. S sind aber o frömdi Züüg uufgnoo wore, vor alem syrischi und hurritischi Vorstelige, tailwiis o mesopotamischi. D Bildwerch zaiget nebet typische anatolische Mischwese, wie Stier- und Loiementsche oder Sphinge, noi o mesopotamischi Mischwese, wie Fisch- oder Schkorpiomentsche.

De wichtigst Gott isch de Wettergott Tarhunza, wo zimmli vill abbildet woren isch. Witteri wichtigi Gotthaite sind de Sunegott Tiwad, de Moogott Arma oder de Hirschgott Rundiya und d Kubaba, d Stadtgöttin vo Karkamis.

Neohethitischi Staate

• Karkamis isch i de Bronzeziit de Sitz vomene hethitische Vizekönig gsii und e Sekundogenitur vo de hethitische Königsfamili gsii, d. h. e Sittezwiig vo dere. O i de Isezitt hett Karkamis e Vormachtstelig ghaa. Ane 717 v. Chr. isches vo de Assyrer eroberet wore. Karkamis isch en alti Stadt am Euphrat.
• Malida (hethitisch: Malitiya, assyrisch: Melid, altgriechisch: Melitene) isch im Armenische Bergland i de Nööchi vom Euphrat glege und e hethitische Stadt gsii. Di früene Könige vo Malida stamed offebar vo de Königslinie vo Karkamis ab. S Verhältnis zwösched dene baide Stadtstaate, wo nöd anenand grenzt hend, isch nöd ganz klar.
• Masuwara isch de anzig transeuphratischi neohethitischi Stadtstaat gsii. I de Stadt hend sich zwoo Königsfamili um d Macht gstritte und um 900 v. Chr. isch s Land vo de aramäische Bit-Adini i Bsitz gnoo wore, aber scho 856 v. Chr. isch da Piet en assyrischi Provinz wore.
• Kumaha (griechisch: Kommagene) isch am nördliche Ufer vom Euphrat glege, im Südweste hets a Karkamis grenzt, im Norde a Malida und im Weste a Kurkuma. S isch geg 700 v. Chr. assyrisch wore.
• Kurkuma (assyr. Gurgum) isch e Stadtstaat, wo im Oste a Kumaha grenzt hett, im Süüde dodevo isch de aramäisch Staat Samʼal glege. Kurkuma isch ane 711 v. Chr. en assyrischi Provinz wore, nu wenig spööter wie Samʼal.
• Walastina (assyrisch: Pattina) het im Weste as Mittelmeer grenzt im Oste a Karkamis, im Noorde a Samʼal und im Süüde a Imatu. D Hoptstadt isch Kunulua gsii und zum Piet het d Wettergottstadt Halpa (Aleppo) ghört. Da Land isch 738 v. Chr. en assyrischi Provinz wore.
• Halpa (luwisch au Ilpa) isch en alts Kultzentrum vom Wettergott von Halpa gsii und haisst hütt Aleppo. S hett e zittlang zu Walistin ghört, isch aber im 9. Jh. v. Chr. vo de aramäische Bit-Agusi underworffe wore, wo den de Staat Arpad gründet hend.
• Imatu (biblisch Hamath) isch am Fluss Orontes glege und s südlichste neohethitische Land gsii. Au da Land isch im 9. Jh. v. Chr. aramäisch wore. E Tailstaat isch Luhuti gsii, wo im Norde gege Walastina glegen isch.
• Hiyawa (ass. Que) entsprecht öppe em antike Ebne Kilikie, d Hoptstadt isch Adana gsii, wo hütt no ase haisst.
• Hilika (luw. o Hirika, altgriech. Kilikia) isch e chliises Bergland im Tauros gsii, zwöschet Hiyawa und Tabal glege. I de Antiki hett aber di ganz südöstlichei Mittelmeerchüste vo Chliiasie Kilikie ghaisse.
• Tabal isch d Bizaichnig vo merere chlinnere Stadtstaate im süüdliche Zentralanatolie. Offesichtlich isch nume s zentrali Chernland vom alte Hethitische Riich verlore ggange im End vo de Bronzezitt. Südlich vom Fluss Halys het di alti Kultur witterglebt. Tabal isch au im Intressi vo de assyrische Könige gstande, isch aber nie so richtig underworffe wore.
• Samʼal (Zincirli) isch zwoor en aramäische Stadtstaat gsii, aber rundume vo neohethitische Länder umgge, im Norde Kurkuma, im Süüde Walastina und im Oste d Stadt Azzatiwadiya, wo zo Hiyawa ghört hett.

Literatur

• Trevor Bryce: The World of the Neo-Hittite Kingdoms. A Political and Military History. Oxford University Press, Oxford / New York 2012.
• John David Hawkins: Neo-Hittite States in Syria and Anatolia. In: Cambridge Ancient History 3.1, 1982, S. 372–441.

Lueg au

• Liste vo de neohethitische Könige