Wuètè

Dä Artikel behandlet de Fluss Wuètè. Für di glychnamigi Gmeind lüeg under Wuètè (Gmeind).

D Wuètè, Wuètig, Wuètich oder au Huètè^[6] isch en Fluss, wo am Fèldbärg entschpringt und nach 90 km z Düenge in Rhy mündet. S'Iizugsgebiet vo de obere Wuètè gränzt a des vu de Donau un em Rhy, und bi de untere Wuètè, gränzt's a diversi Rhy-Zueflüss.

Date
Wutach
D Wuètè bi Düenge zwische Steina- un Schlüchtmündig D Wuètè bi Düenge zwische Steina- un SchlüchtmündigVorlage:Infobox Fluss/KARTE_fehlt
Gwässerkennzaal	DE: 2198
Laag	südwestlichs Dütschland: Bade-Württeberg Schwiiz: Schaffuuse
Flusssystem	Rhy
Abfluss über	Rhy → Nordsee
Quelle	am Seebuck als Seebach 47° 52′ 14″ N, 8° 0′ 59″ O47.8705555555568.01638888888891440
Quellhöchi	1.440 m ü. NHNVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Mündig	Rhii bi Waldshuet-Düenge47.6141666666678.2497222222222315Koordinate: 47° 36′ 51″ N, 8° 14′ 59″ O 47° 36′ 51″ N, 8° 14′ 59″ O47.6141666666678.2497222222222315
Mündigshöchi	315 m ü. NHNVorlage:Infobox Fluss/NACHWEISE_fehlen
Höchiunterschiid	1125 m
Lengi	91 km^[1]
Iizugsgebiet	1.139,6 km²^[2]
Abfluss am Pegel Oberlauchringen^[3] A_Eo: 627 km² Lage: 7 km oberhalb der Mündung	NNQ (1950) MNQ 1913–2009 MQ 1913–2009 Mq 1913–2009 MHQ 1913–2009 HHQ (1990)	260 l/s 1,9 m³/s 9,36 m³/s 14,9 l/s km² 105 m³/s 317 m³/s
Abfluss^[4] an de Mündig A_Eo: 1.139,6 km²	MQ Mq	16,1 m³/s 14,1 l/s km²
Rächti Nääbeflüss	Schlüècht, Steina
Linggi Nääbeflüss	Kotbach (Mündigsfluss vo de Klettgau-Flüss Klingegrabe un Schwarzbach)
See won er / sii duure fliesst	Feldsee, Titisee
Mittelgroossi Stedt	Waldshuet-Düenge
Chliistedt	Ditisee-Neistadt, Lenzkirch, Bonndorf im Schwarzwald, Löffinge, Bluemberg, Stüehlige
Iiwooner im Iizugsgebiet	167000^[5]
Di geografisch Lag vo de Wuètè Di geografisch Lag vo de Wuètè

Allgmeis

D' Wuètè isch de längschti süedliche Abfluss vum Hochschwarzwald, un isch vum Urschprung bis zum End gueti nünzg Kilometer lang. D' Wuètè isch eine vo de wichtigschte Flüss wo im Schwarzwald entschpringe düen. Nebeflüss gits am Oberlauf d' Haslach un d'Gauchach, kurz vor de Mündig d'Steine un d'Schlüecht. D' markanteschti Stell vom Flusslauf isch 's Wuètèknüe bi Achdorf, wo de Fluss sinni Richtig vu Oschte nach Süedweschte wechslet. Touristisch hätt Wuètèschlucht e grossi Bedütig erlanget, öppe zwische de Neustädter Brugg un em Wuètèknüe, grosszügig aglueget. Für die vile Wanderer gitt's dört sogar e Bergwacht, für d'Natur en Wuètè-Ranger. D'Schlucht isch au Beschtandteil vom Schluchtèschteig, em Tourismusprojekt für mehrdägigi Wanderunge im Süedschwarzwald.

Name

De Fluss heisst bis zum Titisee Seebach, deno bis zue de Iimündig vo de Haslach Guètach, erscht dennoch sait m'r 'm Wuètè. Ab sellere Stell frisst sich d´Wuètè immer düefer i's Deckgebirge ie, un de Wasserlauf hätt immer weniger Platz zum Uuswiche, so dass 'r bi Hochwasser mächtig aaschwillt. So gsäh wird 'r denn wüetig.

Dè Zämmèfluss vo dè Guètach (links obbè) un dè Haslach (links unnè) zu dè Wuètè (rächts absi)
Dè Urschprung vo dè Wuètè, glychzitig d Flusskilometer 0,0 vo dè Haslach (vo links( un dè Guètè (rächte Bildrand)
Dè Guètè-Steeg uumittelbar obberhalb vom Zämmèfluss mit dè Haslach un dè Ablösig vo dè Guètè durch d Wuètè

Gschicht

D'Wuètè flüesst bis Achdorf im alte Flussbett, wo si bis vor ca. 10.000 Johr i glycher Richtig gfolget isch, durch d'Blummbärger Pfortè und denn dem Dal vu de Aitrach folgend bis Hintschingè, somit also i'd Donau mündend. Domols muess es denn en Durchbruch gä ha, so dass de Fluss sich nach Süde in Muschelchalch vo de sognannte Wutachflüehe gfrässe hät. Sellem Bett folgend flüesst d'Wuètè sitt dem nach Süedweschte als klassische Rhy-Zufluss bis zur Vereinigung mit 'm Chläggi-Grabe bi Oberlauchringe, un anschlüessend bis in Hochrhy ab.

Nebeflüss

D Rötèbachmündig un diè letschte baar Meter, bevor sich dè Bach dè Wuètè (obberè Bildrand) aavodraut.

Gauchach

Dè Wylergrabbè öppè 200 m obberhalb vo dè Mündig i d Wuètè bi dè Museumsmülli vo Blomegg. D Mülli hèt dört Nutzwasser übber d Rûnni abglõ

Dè Fützèmer Müllibach öppè 100 m obberhalb vo dè Mündig i d Wuètè bi dè Grimmelzofer Wuètèbrugg.

D Näbbèflüss im Beryych vum Schwarzwald sin:

Sägibach (us em Fäldbärgbiet, mündet in dè Seebach gnanntè Wuètè-Obberlauf)
Langeordnach mit em Josbach (mündet i dè Guètach gnännte Wuètè-Obberlauf)

Mehreri Näbebäch vum Mittellauf hän au Andeil an dr Bildig vo dè Wuètèschlucht. Bekannt sin näbe dr wasserryyche

Haslach (voeinigt sich öppè guèt 3 km obberhalb vo Gündelwangè mit dè Guètach)

di wasserfallryyche Schluchte uff dè linkè Sitè

Retebach (us dr waldryyche Schwarzwaldoschtabdachig im Schwarzwälder Gneis)
Gauchach (greschti Näbeschlucht) mit Näbeschluchte (Tränkebach, Mauchach)
Schliifebach (us em volõènè Dalstumpf vu dè Blummbärger Pforte)

un dè rächtè Sitè

Ryychèbächle ( vum Hochschwarzwald hèr, entschpringt uss è baar Quällè um Gruèwaald ummè, chrützt im Rank nordweschtlich vo Holzschlaag unter dè B 315)
Lòtèbach (vum Schwarzwald-Oschtrand bi Bonndorf dur d Lotebachklamm)

sowiè diè linkè Nebbèfluss

Krottèbach ( vom Quèllgebièt weschtlich vo Berringè, a dè weschtliche Dalflankè vom Eichbärg vorby, mündet bi Achdorf i d Wuètè
Aubach ( chunnt vo Mulifingè un entwässerèt i d Wuètè bi Aselfingè

Im Mittellauf vu de Wuètè mündet diè folgendè Bäch, wo in markante Sitèdäler dehèrchömmèd, mit deilwys Mündigsdrichter, diè am Dalrand Buchtè bildèt:

Wylergrabbè (chunnt vo Luusä als rächtè Nebbèfluss, mündet am unterè Uusgang vo dè Wuètèflüè)
Müllibach (chunnt uss èm Fètzemer Dalbeggi, entwässerèt bi dè Wuètèbrugg z Grimmelzofè)
Merrèbach (uff dè Höchi vom Sto bi Wizä-Baanhof)
Wylerbach (z Stüèlingè zwischè m Campingblatz un èm Induschtrygebièt Sulzfäld)
Schlaatemer Bach (uss èm Randedal, uff dè Gemarkig vo Obberwisè)
Muuchèbach (Quällè lyt bi dè Unterè Alb, am Südrand vum Spièßèbärg, mündet uff dè Höchi vo Untereggingè)

Erscht uff de letschte acht Kilometern mündet die drei gröschtè Nebbèflüss:

Gewässer- name	Mündig ca. bei	Mündigshöchi ü. NN (ca.)	Aadeil am Yzugsgebièt (ca.)
Kotbach	km 7,4	350 m	164 km²	14,6 %
Steina	km 4,0	325 m	93,3 km²	8,3 %
Schlüècht	km 1,2	316 m	240 km²	21,4 %

Fauna un Flora

Muschelkalch-Uffschluss, Aafang vo dè verkarschtetè Mittlerè Wuètèschlucht mit èrè partièllè Vosiggerig)

Öppè è Drittel vom Lauf vo dè Wuètè stòt unter Nadurschutz.

D Wuètè wörd vo irè Quèllflüss Seebach un Guètach hèr uss èm Nadurschutzgebièt Fèldbärg, dem gröschtè z Badè-Württèbärg, gschpisè.

Eins vo dè älteschtè Nadurschutzgebièt vom Land umfasst sit 1939 d Wuètèschlucht, eini vo dè letschtè Wildfluss-Landschaftè vo Mitteleuropa mit großer landschaftshistorischer, geologischer un ökologischer Bedütig. Fast jedes in Süddeutschland vorkommende Gestein ist in der Schlucht vertreten, die einer der artenreichsten und am intensivsten untersuchten Naturräume Mitteleuropas ist. Ein hauptamtlicher Naturschutzwart kümmert sich um den Ausgleich der Interessen der in den Sommermonaten bis zu 100.000 Besucher mit den Erfordernissen des Natur- und Landschaftsschutzes (u. a. geführte Wanderungen). Eine der Besonderheiten der Mittleren Schlucht ist die Versickerung von Wutachwasser im Muschelkalk. Bei geringer Wasserführung kann hier der Fluss auf 1,3 Kilometern Flusslänge völlig trockenfallen, bis das Wasser kataraktartig (vermutlich vollständig) wieder zutage tritt.

Witeri unter Nadurschutz stehendi Flussabschnitt sin d Wuètachflüè un d Flussauè obberhalb vo Stüèlingè/Obberwisè a dè dütsch/schwizer Gränz (großflächigi Schachtelhalmbeschtänd) un dè Mündigsberych in dè Rhy bi Koblènz bzw. uff Höchi vom Gewerbepark Hochrhy bi Waldshuèt-Düèngè.

Peschtwurzbeschtand
Fuulrüssler (Liparus) uff Peschtwurz
Rysè-Schachtelhalm
Hòòrschneggè (Trochulus)
Ufervegetation a dè Wuètè

Regionali Bsunderheitè

Im Berych vo dè Wuètèschlucht hèt sich d Wuètè bis zu 170 m düèf i d Högerlandschaft vom öschtlichè Schwarzwald un dè Baar ygrabbè, woruus è rüümlichi Drènnig vo dè Dörfer un Regionè nördlich un sûdlich vo dè Wuètè entschtandè isch. Übber diè vogangenè Johrhundert hèt sich deshalb dè Uusdrugg Ènnèwûètler etablyrt, wo für d Bewooner vo dè jewyls gegèübberligendè Dalsitè stòt. Unterhalb vo dè Wuètèflüè hèt diè rüümlichi Drènnig in wit gringerèm Uusmaß gää, dõrum wörd dè Uusdrugg praktisch nit vowendèt.

D Wuètè isch nu zum Deil èm Schwarzwald zuèzrèchnè. Diè mittler un diè unteri Wuètèschlucht lyt scho ußerhalb. Trotzdèmm sièt mò sich dôrt, äänlich wiè i dè Baar, èm Schwarzwälder Kulturraum zuèghörig, nit nu im Hybligg uff dè Tourismus. Dõdrinn wûrkt au diè früènèrè gmeinsame Zuèghörigkeit zum Badè fort, sondern au zu dè Fürschtèbärger, deilwys sogar zum Albgau.

D Wuètèdalbaan wörd zu dè technisch bemerkenswertè Baanschtreggè z Dütschland zellt. Diè unteri Wuètèdalbaan zwischè Obberlauchringè un Grimmelzofè folgt uff èrè Längi vo öppè 27,2 km èm Lauf vo dè Wuètè.

Unterhalb vo dè Wuètèflüè, im mittlerè Wuètèdal obber- un unterhalb vo Stüèlingè, bezeichnet sich d Lütt s einzig Mòl als Wuètèdäler. Südlich vo Öschingè sièt mò sich èm Chläggi zuèghörig.

D Wuètè drènnt im Berych vo dè Wuètèschlucht s bodenseealemannische Dialèktgebièt nördlich vo dè Schlucht vom hochalemannischè südlich devò. Sell zeigt sich bsunders dütlich a dè unterschidlichè Uussprõch vom K. Uff dè nördlichè Sitè heißt s Kind un Kuchi, wòrend dè Sûdè mit Chind un Chuchi sprõchlich scho dè benochbòrtè Schwiz nôcher stòt.

Auf zwei kurzè Flussabschnitt – zwischè Grimmelzofè un Eggingè – isch d Wuètè Grènzfluss zwischè Dütschland un dè Schwiz. Bemerkenswèrt sin diè beidè Deilabschnitt bim Grènzübbergang Stüèlingè/Obberwisè un bi Wunderklingè. Bi beidè isch dè Grènzvolauf èrscht sit dè Grènzkorrektur vo 1839 feschtglait worrè. Z Obberwisè hèt mò dè Volauf 1964 lycht aabassè müèsè, well d Wuètè iren Lauf gänderèt hèt, un dè Grènzposchtè vo dè Schwiz bis dôrthy uff dütschem Territorium glègè isch.

Ortschaftè

A odder è bitzeli èwäg vo dè Wuètè befinded sich folgendi Ortschaftè:

Gmeind Fèldbärg (sûdlichs Seebachdal)
Hinterzartè (nördlichs Seebachdal)
Titisee-Neuschtadt (dè Titisee isch dè Urschprung vo dè Guètach
Länzkirch im Haslach-Dal, mit Kappèl (Aafang vo dè Wuètè un dè Wuètèschlucht)
Friddèwyler (mit Rötèbach am Aafang vo dè Rötèbachschlucht)
Gündelwangè (è Strõßèdorf obberhalb vo dè rächtè Dalwangè, bekannt durchs Räuberschlössle i dè Schlucht)
Göschwyler (obberhalb vo dè linkè Dalwangè vo dè Wuètèschlucht, i dè Schlucht unterhalb lyt d Schattèmülli)
Riselfingè (obberhalb vo dè linkè Dalwangè vo dè Wuètèschlucht, Zuègang zuè dè Diètfurt i dè Schlucht)
Löffingè (nördlich vo dè Wuètèschlucht)
Bõõdorf (südlich vo dè Wuètèschlucht, zwischè dè Diètfurt un èm Boller Steeg)
Bachè (nördlich vo dè Wuètèschlucht)
Boll (südlich vo dè Wuètèschlucht, am rächtè Wuètèufer lyt dè ehemõligi Kurort Bad Boll, übber d Wuètè gòt dè Boller Steeg)
Münchingè (südlich vo dè Wuètèschlucht, Heimet vo dè Mülldepony vom Landchreis Waldshuèt)
Ewedingè (Gmeind Wuètè, sûdlich vo dè Wuètèschlucht obberhalb vo dè Wuètèmülli)
Mulifingè (nördlich vo dè Wuètèschlucht, uff dè Bertholdsbaar)
Aselfingè (obberhalb vum Wuètèknüè)
Achdorf (am Wuètèknüè, Ènd vo dè obberè Wuètèschlucht, unterhalb Aafang vo dè unterè Wuètèschlucht, dè Wuètèflüè)
Blummbärg (öschtlich vom Wuètèknüè un uff dè èndèrè Sitè vo dè Blummbärger Pfortè)
Fiètzè (öschtlich vo dè Wuètèflüè)
Blomegg (weschtlich vo dè Wuètèflüè, sûd-weschtlich vo Achdorf, sûd-öschtlich vo Ewèdingè)
Grimmelzofè am Sûd-Uusgang vo dè Wuètèflüè
Wizä-Baanhof èn Wyler im Mündigstrichter vom Mèrrèbach, bekannt wègèm Fabrikglände vom Sto un dè Èndschtation vo dè Sauschwänzlebaan
Stüèlingè (ehemòligi Amtsschtadt links vo dè Wuètè; nebbè Achdorf un Dègèrnau gits dõ èn Dalbeggi, well zwei Nebbèbäch, Wylerbach un Schlaatemer Bach, i d Wuètè gônn)
Schlaatè (öschtlich vo dè Wuètè, im Kanton Schaffuusè)
Obberwisè (am linkè Ufer vo dè Wuètè bi dè Mündig vom Schlaatemer Bach))
Äbberfingè (am rächtè Ufer vo dè Wuètè)
Hallau (übber m Höger öschtlich vo dè Wuètè, ergo im Chläggi im Kanton Schaffuusè, abber irèn Wyler Wunderklingè lyt a dè Wuètè)
Eggingè (Untereggingè lyt im Mündigstrichter vom Mùchèbach, rächts vo dè Wuètè)
Oftringè (bekannt vo allem durchs Oftinger Kloschter, wo hoch a dè rächtè Dalwangè bäppè duèt)
Dègèrnau (am untèrè Wuètèknüè, d Wuètè mach èn lychtè Bogè nõch rächts)
Öschingè (nu links vo dè Wuètè, well disell ganz am rächtè Dalboddè durrè gòt)
Schwerzè (links vo dè Wuètè)
Horrè (rächts vo dè Wuètè)
Lauchringè (früènèr Obber- un Unterlauchringè, z Obberlauchringè gòt Wuètè mittè durchs Dorf)
Düèngè (dè gröscht Ort im Wuètèdal)
Homburg (èn Wyler uff èm Höger zwischè Wuètè- un Hochrhy-Dal; dè letscht Ort a dè Wuètè, well si sich 2 km flussabsi mit èm Hochrhy vohûrõtet)

Wûrtschaft

Wûrtschaftlichs Zèntrum vo dè Region Wuètèhdal isch Düèngè un Lauchringè. Allerdings git s bedütendi Induschtryunternèmmè im Wuètèdal z Stüèlingè mit èm Sto (Bauschtoff un -sischteem), d Alu z Öschingè. D Lauffèmülli (Textilhèrschtellig) z Lauchringè un d Fa. Martin Stoll z Düèngè komplettyrèd s Quartett. Die Wasserchraft a dè Wuètè un irè Nebbèflüss wörd durch d Schluchseewerk AG un z Wunderklingè vom Hallauer Wasser- un Elegtrizidätswärch für d Energyerzüügig gnutzt. Sit èm Ènd vom 19. Johrhundert bruuchèd meereri Induschtrybetryb im Mittlerè un Unterè Wuètèdal s Wasser vo dè Wuètè für Chlychraftwärk, um Energy nu für s Unternèmmè z erzüügè ( z. B. d Zwirnerei z Stüèlingè, diè ehemòlig Schruubèfabrik z Stüèlingè, d Zwirnerei z Eggingè (ZUE), d Alu z Öschingè un d Lauffèmülli). Selli Chraftwärk vofüèged i dè Regèl übber èn Kanaal un è Weer, um dè Zuèlauf vo dè wüètigè Aach stüèrè z könnè. Im Berych vom Schwarzwaldes isch no immer diè holzvoarbeitendi Induschtry bedütend, au nõch dè Schlyßig vo dè Papyrfabrik Neuschtadt im Johr 1989. Zwischè 1624 un ca. 1760 hèt mò uff dè Wuètè Holz uss dè Fèldbärg-Region bis Äberfingè gflößt. Bruucht worrè isch es i dè früènerè Iisèschmelzi vo Äberfingè, wo dè Fürschtèbärger Herrschaft betribbè worrè isch.

Weblingg

Commons: Wuètè – Sammlig vo Multimediadateie

D'Wuètè, d Papierfabik in Neustadt un un de lang Schtrit fir süfers Wasser

Fueßnote

↑ Geoportal Baden-Württemberg: LUBW-Dienst Fließgewässer
↑ Web-basiertes Informationssystem für Baden-Württemberg: HW-Abflüsse
↑ Gewässerkundliches Jahrbuch 2009, Rheingebiet, Teil 1, S. 78
↑ uusgrechnet us Johresabflussmengi vom Wuètèbiet, aagee in: Regierungspräsidium Freiburg: WRRL, Bericht Teilbearbeitungsgebiet „Wutach“, Stand: 18. Mai 2005, S. 25
↑ Regierungspräsidium Freiburg: WRRL, Bericht Teilbearbeitungsgebiet „Wutach“, Stand: 18. Mai 2005, S. 4
↑ So ämel früener im Chläggi; lueg im Georg Wanner sim Die Mundarten des Kantons Schaffhausen. Laut- und Formenlehre. Huber, Frauenfeld 1941 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XX), S. 105, wo die Form für Schlaate und Halau biläit isch.

[1] Geoportal Baden-Württemberg: LUBW-Dienst Fließgewässer

[2] Web-basiertes Informationssystem für Baden-Württemberg: HW-Abflüsse

[3] Gewässerkundliches Jahrbuch 2009, Rheingebiet, Teil 1, S. 78

[4] uusgrechnet us Johresabflussmengi vom Wuètèbiet, aagee in: Regierungspräsidium Freiburg: WRRL, Bericht Teilbearbeitungsgebiet „Wutach“, Stand: 18. Mai 2005, S. 25

[5] Regierungspräsidium Freiburg: WRRL, Bericht Teilbearbeitungsgebiet „Wutach“, Stand: 18. Mai 2005, S. 4

[6] So ämel früener im Chläggi; lueg im Georg Wanner sim Die Mundarten des Kantons Schaffhausen. Laut- und Formenlehre. Huber, Frauenfeld 1941 (Beiträge zur Schweizerdeutschen Grammatik XX), S. 105, wo die Form für Schlaate und Halau biläit isch.

[6]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]