Die letschti Chaltzit

Die letzti Chaltzit, mä säit ere au s letzte Glaziaal (oder, e chli meedütig, die letzti Iiszit), isch im Jungpläistozään noch dr letzte Warmzit vor dr hütige choo. Si het vor öbbe 115'000 Joor aagfange und isch mit em Aafang vom Holozän vor öbbe 11'700 Joor z Änd gange. In der letzte Chaltzit het sich uf dr ganzen Ärde s Klima abküelt, wie scho in de früenere Chaltzite mit ere witrüümige Vergletscherig und groossflechige Überschwemmige. Dr Meeresspiegel isch gsunke und Landbrugge häi sich bildet.

Dr Begriff Iiszit cha liicht mit däm vom Iiszitalter verwäggslet wärde und mä söt en doorum besser nid für Chaltzite bruuche.

Iiszitalter si lengeri Faase in dr Gschicht vo dr Ärde, wo d Polargebiet vo dr Ärde vergletscheret si, wie s zur Zit (immer no) dr Fall isch. Doorum läbe mir im Känozoische Iiszitalter.
Chürzere Klimaschwankige innerhalb vo Iiszitalter wärde as Chaltzite und Warmzite bezäichnet.
- Warmzite innerhalb vom ene Iiszitalter, wo sich kontinentaali Iisschild vollständig us de gmäässigte Bräite zruggzieen, säit mä au Interglaziaale. Zurzit herrscht son e Interglaziaal, s Holozään.
- Chaltzite mit umfangriiche Vergletscherige vo de Kontinänt in de gmäässigte Bräite häisse au Glaziaal. In dr Allgemäinsprooch säit män e vilmol Iiszite.
  - S Ändi vo dr letzte Chaltzit bzw. vom letzte Glaziaal markiert dr Aafang vo dr geegewärtige Warmzit bzw. vom geegewärtige Interglazial innerhalb vom Iiszitalter, wo nonig ufghöört het.^[1]

Die letzti Chaltzit het öbbe 100'000 Joor umfasst, innerhalb vo dere Zit het s churzzitigi Wermifaase (Interstadial) zwüsche Cheltifaase (Stadial) gee. D Gletscher si widerholt gwaggse und häi sich wider zruggzooge, und d Flora und Fauna si dene Schwankige gfolgt. E Hufe Arte, wo in polaare- und boreale Klima nit häi chönne überlääbe, häi sich zitwis in nöiji Habitat in Refugie in wermere Regioone zruggzooge. S letzte glaziaale Maximum (Last Glacial Maximum, LGM) het vor öbbe 21'000 bis 18'000 Joor gherscht. Au wenn sich die zitlige Ändrige vo de Tämpratuure und Vergletscherige wältwit äänele, git s vo äim Kontinänt zum andere Underschiid in de Detäi.

Witi Landschafte uf dr Ärde si no hüte vo de Folge vo de Vergletscherige vo dere Chaltzit brägt.

D Pflanzewält

D Vegetazioon wääred em letzte glaziaale Maximum

D Vegetazioon uf dr Ärde het sich je noch em Klima wo gherrscht het, veränderet. Witi Gebiet vom Land, wo nid vo Iis zuedeckt gsi si, si zu Steppe und Tundra, (Chelti-)Wüesten und Grasland worde. D Waldgebiet und au die dropische Räägewälder si zrugggange.^[2]

D Dierwält

Für d Fauna vo dr letzte Chaltzit si Groossdier (Megafauna) charakteristisch gsi, bsundrigs groossi Süügerarte, aber au Vöögel, wo hüte usgstorbe si.

In Öirasie häi Mammut gläbt, Mastodonte, Saiga, Riisehirsch, Sääbelzaanchatze, Höölelöije, Höölihüääne und Höölebäär. In Nordamerika het s Arte gee wie Präriimammut, s Amerikaanische Mastodon, Helm-Moschusochse, Buschoggse (Euceratherium), Riisefuuldier und Riisegürteldier. In Austraalie häi Büteldier grooss wie Naashörner gläbt wie dr Diprotodon und dr Zygomaturus, dr Büteltapir Palorchestes, dr Bütellöi Thylacoleo carnifex, s Riiserattekänguru Propleopus, riisigi Wombat, bis zu drei Meter hoochi Riisekänguru, dr grooss Voogel Genyornis, wo nid het chönne fliege, und dr riisig Waran Megalania.

Wääred und vor allem am Ändi vo dr letzte Chaltzit si e Hufe vo deene Arte usgstorbe. D Ursache si nid sicher, äntwääder si si mit de Umwältverändrige nid z Rank choo oder d Mensche häi sä z fest gjagt, oder e Kombinazioon vo bäide Ursache.

Dr Mensch in dr letzte Chaltzit

D Usbräitig vom Mensch

Dr anatoomisch modärn Mensch (Homo sapiens), wo as Jeeger und Sammler gläbt het, het sich in dere Chaltziit vo Afrika us über alli Kontinänt vo dr Ärde (mit dr Usnaam vo Antarktika) usbräitet. Dr Neanderdaaler hingeege, wo dr öiropääisch Ruum in dr Eem-Warmzit besiidlet het, isch in dr letzte Chaltzit vor mee as 35'000 Joor usgstorbe.

Kwelle

Dr Ardikel «Letzte Kaltzeit» uf dr dütsche Wikipedia

Liddratuur

J. Mangerud, J. Ehlers, P. Gibbard Quaternary Glaciations: Extent and Chronology 1: Part I Europe. Amsterdam: Elsevier 2004, ISBN 0-444-51462-7
J. Ehlers, P.L. Gibbard Quaternary Glaciations: Extent and Chronology 2: Part II North America. Amsterdam: Elsevier 2004, ISBN 0-444-51462-7
J. Ehlers, P.L. Gibbard Quaternary Glaciations: Extent and Chronology 3: Part III: South America, Asia, Africa, Australia, Antarctica. Amsterdam: Elsevier 2004, ISBN 0-444-51593-3

Fuessnoote

↑ Glaziaal und Interglaziaale in de letzte 800'000 Joor, wo mit CO₂-Schetzwärte us Iisboorkärndaate korreliert si.
↑ N. Ray, J. M. Adams: A GIS-based Vegetation Map of the World at the Last Glacial Maximum (25,000-15,000 BP)-(23rd millennium to 13th millennium BC). Internet Archaeology, 11, 2001.

[1] Glaziaal und Interglaziaale in de letzte 800'000 Joor, wo mit CO₂-Schetzwärte us Iisboorkärndaate korreliert si.

[2] N. Ray, J. M. Adams: A GIS-based Vegetation Map of the World at the Last Glacial Maximum (25,000-15,000 BP)-(23rd millennium to 13th millennium BC). Internet Archaeology, 11, 2001.

[1]

[2]