Idioma azerbaixanu

Azərbaycan dili
Faláu en
Faláu en	Azerbaixán, Irán, Iraq, Xeorxa, Rusia, Afganistán, Ucraína, Turquía, Kazakstán, Armenia, Turkmenistán, Uzbequistán, Kirguistán, Siria, Alemaña y Estaos Xuníos
Númberu de falantes
Datos
Familia	Lenguas túrquicas suroccidentales (es) y Llingües túrciques
Sistema d'escritura	alfabetu llatín, alfabeto persa (es) , alfabetu cirílicu y alfabetu árabe
Códigos
ISO 639-1	az
ISO 639-2	aze
ISO 639-3	aze

L'idioma azerbaixanu^[1] (n'azerbaixanu: Azərbaycan dili) ye l'idioma oficial d'Azerbaixán. Los falantes d'esti idioma denómenlu azərbaycanca. Presenta varios dialeutos falaos en dellos países vecinos como Irán, Rusia (nel Daguestán), Xeorxa, Iraq y Turquía. Estímase qu'ente 45 y 50 millones de persones falen azerbaixanu. Ye una llingua altaica, de la rama Oghuz, mui rellacionada col turcu ya influyenciada pol persa y l'árabe.

Nomenclatura

Demientres el periodu anicial de la República d'Azerbaixán, l'idioma denomábase "Türk dili" ("turcu"), pero dende 1994 úsase'l nome "Azərbaycan dili" ("azerbaixanu"). En munches partes d'Irán denomínase al azerbaixanu turki o torki, nomando al turcu turcu d'Estambul. Dellos espertos considérenlu un dialeutu del turcu, anque'l códigu ISO denómalu "azerbaixanu".

Historia ya evolución

L'autor medieval Ibn al-Nadim, na so obra Al-fihrist, menta que nes zones de l'antigua Persia, incluyíu'l territoriu de l'actual República d'Azerbaixán, falábase una llingua estremada. Asina, cítase les llingües de raigañu iranín: fahlavi (pahlavi), dari, juzi, farsi (persa), y seryaní.

El dari, que xurdió na zona este d'Irán, sería la llingua emplegada nes Cortes Reales. El parsi sería la llingua llariega de la relixón zoroástrica.

Los estudios etimolóxicos apunten que los dialeutos qu'anguaño se falen nes rexones de Bakú, Jaljal y Semnan xurdieron d'una llingua común.

Créyese que la mena turca que presenta anguaño l'azerbaixanu sustituyó al pahlavi demientres l'aporte de los pueblos turcos.

Lliteratura

La lliteratura clásica azerbaixanu xurdió nel sieglu XI, basada nos dialeutos Tabriz y Shervan. La lliteratura moderna d'Azerbaixán ta basada nel dialeutu shervaní, demientres que n'Irán básase nel tabrizí. En 1875 espublizóse'l primer periódicu n'azerbaixanu, Əkinçi. Demientres el periodu soviéticu, l'azerbaixanu foi emplegáu comu llingua franca ente tolos pueblos d'etnia turca qu'habitaben la Xunión Soviética.

En metanes del sieglu XIX enseñábase nes escueles de Bakú, Gandja, Saki, Tblisi, y Yereván. Dende 1845 pue estudiase na Universidá de San Petersburgu, Rusia.

Alfabetos

Oficialmente, l'azerbaixanu usa l'alfabetu llatín anque l'alfabetu cirílicu ta ampliamente difundíu. Hai correspondencia dafechu ente los dos alfabetos, que da al cirílicu un orde estremáu de lo que ye vezu:

Aa Аа, Əə Әә, Bb Бб, Cc Ҹҹ, Çç Чч, Dd Дд, Ee Ее, Ff Фф, Gg Ҝҝ, Ğğ Ғғ, Hh Һһ, Xx Хх, Iı Ыы, İi Ии, Jj Жж, Kk Кк, Qq Гг, Ll Лл, Mm Мм, Nn Нн, Oo Оо, Öö Өө, Pp Пп, Rr Рр, Ss Сс, Şş Шш, Tt Тт, Uu Уу, Üü Үү, Vv Вв, Yy Јј, Zz Зз.

Hasta 1929, namái s'usó l'alfabetu árabe. Ente 1929 y 1938 usóse l'alfabetu llatín anque de mena estremada a la que s'emplega güei. De magar esi añu y hasta 1991 usóse l'alfabetu cirílicu. Dende esi añu y dica anguaño hebo un lentu periodu de transición al alfabetu llatín. Los falantes d'azerbaixanu n'Irán continúen emplegando l'alfabetu árabe.

Si ta escritu n'alfabetu llatín, les pallabres foriates tornense a la so propia pronunciación. Por exemplu: "Bush" escríbese "Buş", y "Schröder", "Şröder".

Referencies

↑ (2010) Cartafueyos Normativos. Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios. Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana. ISBN 978-84-8168-500-8.

Enllaces esternos

Consulta la edición de Wikipedia n'idioma azerbaixanu.
Azerbaixanu, Alfabetos y Pronunciacion.
azeri.org

[Cartafueyu_países-1] (2010) Cartafueyos Normativos. Nomes de los países del mundu y de les sos capitales y xentilicios. Uviéu: Academia de la Llingua Asturiana. ISBN 978-84-8168-500-8.

[1]