Cambéu fonéticu

Llámase cambéu fonéticu a cualquier cambéu nel nivel fonéticu-fonolóxicu d'una llingua, consistente n'alteriar l'articulación d'un determináu fonema. Un cambéu fonéticu pue ser:

Puramente fonéticu si l'inventariu básicu de fonemes de la llingua queda inalteráu y a cencielles dellos fonemes reciben una articulación distinta a l'avezáu antes del cambéu.
Fonolóxicu si l'inventariu básicu de fonemes queda alteriáu, bien porque se pierdan contrastes y por tanto'l númberu de fonemes amenórguese, o bien porque apaezan contrastes relevantes nuevos, lo cual aumenta'l númberu de fonemes.

Tamién s'usa'l términu cambéu fonéticu pa designar al procesu pol cual una llingua alteria'l so sistema fonolóxicu col tiempu. Esti procesu ye una parte de lo que conocemos como cambéu llingüísticu, el procesu universal ya inevitable pol cual les llingües camuden nel tiempu y pol cual los estadios de la llingua de distintes dómines pueden llegar a perder inteligibilidad ente sigo.

Cambeos condicionaos o sistemáticos

Producir en determinaos contestos fixos y non distribuyíos al azar. Prodúcense de cutiu como resultáu de la influencia d'otros soníos axacentes.

Asimilación

Ye un procesu pol cual un fonema o soníu adquier traces fonétiques que lo faen más paecíu a un fonema o grupu de fonemes axacentes o cercanos, esto ye, se "asimila" a esti fonema o grupu de fonemes. Ente les múltiples formes d'asimilación atopamos la sonorización, el asordamientu, la nasalización, la llabialización, la velarización, etc.

Diferenciación

Disimilación

Pa la disimilación de les consonantes aspiraes, vease Llei de Grassmann

Aición exercida por un soníu sobre otru de la mesma pallabra, col que tien toos o dellos elementos articulatorios comunes, que consiste en face-y perder estes traces comunes: carcerce > cárcel. Puede llegar inclusive a faelos sumir: aratru > aráu. Si ye una sílaba la que sume, el fenómenu llámase haploloxía.

Metátesis

Ye'l cambéu de llugar d'unu o más soníos nel interior d'una pallabra. Respuende a la necesidá de faer la pronunciación de la pallabra más senciella: crocodilo > cocodrilu. Anque en munchos casos nun tán clares les razones formales poles que resulta más senciella la forma con metátesis que la forma ensin metátesis.

Si'l soníu que se mueve caltién contautu col soníu que s'arrexunta etimológicamente: ye una metátesis de contautu. Si dos soníos camuden los sos llugares respeutivos ye una metátesis doble o recíproca: PĒRÍCULU > *periglo > peligro, PARÁBOLA > *parabla > palabra, o MIRÁCULU > *el mioraglo > el miolagro.

Cambeos bonales o non sistemáticos

Prodúcense aleatoriamente y afecten a pallabres particulares, polo xeneral considérense suxetos a accidentes históricos y modes varies. Nel procesu de cambéu llingüísticu constitúin namái una parte de los cambeos fonéticos reparaos.

Notación formal usada pa especificar cambeos fonéticos

Una afirmación de la forma_

A > B (o /A/ > /B/)

tien de lleese como "A camuda a B", "A ye reemplazdo por B" o "A refléxase como B". Usualmente interprétase que l'elementu A ye la forma d'una entidá nuna etapa anterior de la llingua y B la forma qu'apaez nes etapes más recién. La notación rellacionada:

B < A (o /B/ < /A/)

se eniende como "[la forma recién] B deriva de [la forma anterior] A". Por casu:

POc. /*t/ > Rot. /f/

interprétase como la forma /*t/ del proto-oceánicu (l'asteriscu indica que ye una forma reconstruyida) da llugar a la forma /f/ en idioma rotumanorotumano. O la más familiar:

lat. /f-/ > esp. /h-/ ante /a interprétase como la f- inicial del llatín da llugar a a h- n'español ante'l fonema /a/.

Los dos mimebros d'estes afirmaciones del tipu "A > B" o "B < A" indiquen namái'l puntu de partida y el puntu final del cambéu y nun impliquen qu'esistan otres estapas entemedies. Por casu nel casu del exemplu de proto-oceánica conozse que la secuencia completa de cambeos foi /*t/ > /θ/ > /f/, ente qu'en ciertos contestos l'español pasó poles etapes lat. /f-/ > esp. medieval /ɸ/ > esp. /h-/).

Cuando'l cambéu ye condicionáu y dase namái nun contestos fonolóxicu particular la notación puede ampliase:

A > B /X__Y que se interpretac

omo "A camuda a B cuando va precedida de X y siguida de Y". Por casu:

lat. [b] > esp. [β] /[+vocálicu]__[+vocálicu], que puede simplicarse como ::lat.

[b] > esp. [β] /V__V (onde V denota a cualquier soníu de tipu vocálicu) Cualesquier d'estos dos regles (heredaes del llatín) interprétense como que los soníos [b] del llatín asitiaos ente vocales dieron llugar n'español a pallabres articulaes col soníu [β] (por casu: caballum, dēbet > [kaˈβaʝo] (caballu), [ˈdeβy] ([él] debi),

Principios neogramáticos del cambéu fonéticu

L'estudiu sistemáticu del cambéu fonéticu algamó cotes científiques cola escuela neogramática a mediaos del sieglu XIX. Los autores d'esta escuela atoparon que'l cambéu fonéticu siguía ciertes pautes o regularidaes, que n'ocasiones inclusive se dexaben formular en forma de "lleis fonétiques". Los neogramáticos establecieron una serie de principios universales nos cambeos llingüísticos. Modernamente considérase que dichos "principios" nun constitúin "lleis" inviolables sinón más bien fechos o enclinos estadísticos que se cumplen n'alto grau, pero podríen almitir esceiciones. Los principios del cambéu llingüísticu dientro del enfoque de la escuela neogramática son:

El cambéu fonéticu nun tien memoria. Esto ye, el procesu de cambéu fonéticu namái depende del estáu o forma actual d'una pallabra, y nun depende del orixe o forma anterior de dicha pallabra. Más formalmente si nuna llingua da una converxencia de X y Y a Z, esto ye, X, Y > Z, entós nengún cambéu socesivu qu'afecte a Z puede estremar si esa Z venía de X o de Y.
El cambéu llingüísticu ye ciegu a la gramática. Esto ye, un cambéu llingüísticu namái puede depender de traces fonéticu-fonolóxicos y non del significáu o función gramatical de dicha pallabra. Por tanto les úniques condiciones o restricciones qu'afecten a los cambeos son de tipu fonolóxicu y non gramatical o semánticu. Por casu si dientro d'un determináu contestu, por casu en sílaba inacentuada, dase'l cambéu X > Z, esi cambéu tien d'afectar a toles sílabes inacentuaes, y nun podría ser qu'afectara a axetivos y non a verbos, por casu; una y bones la diferencia ente verbu y axetivu ye de tipu gramatical y non fonolóxica. Esti principiu ta llindáu polos efeutos de la regularización analóxica en ciertes inflexones, pero puede argumentase qu'equí esiste una frontera de morfema que sería una restricción de tipu fonolóxicu.
El cambéu fonéticu ye regular y nun almite esceición.
El cambéu fonéticu ye inesorable

Crítiques al enfoque neogramáticu

Dellos llingüistes llegaron a la conclusión de que la meyora del cambéu fonéticu ye gradual, y dase por espardimientu léxicu progresiva, de pallabra en pallabra. Por esa razón, en ciertos casos y temporalmente daríase en ciertes pallabres y non n'otres, almitiendo esceiciones ciertos cambeos fonéticos. Esti factor de gradualidad nun foi consideráu orixinalmente polos teóricos neogramáticos. Sicasí, la postura más común anguaño ye qu'esiste tantu l'espardimientu léxicu como'l cambéu regular, siendo unu o otru más corriente dependiendo del tipu de cambéu fonéticu.

Amás el cambéu llingüísticu difier de xeneración en xeneración. Ciertos cambeos detectar ente los falantes de menor edá pero non ente los mayores o puede tar más estendíu ente les muyeres qu'ente los homes. Estos factores sociollingüísticos nun fueron consideraos hasta que la investigación sociollingüística apurrió datos diacrónicos suficientes a principios del sieglu XX.