Idioma tzeltal

Faláu en
Faláu en	Estáu de Méxicu
Númberu de falantes
Datos
Familia	Lenguas ch'ol-tzeltal (es)
Códigos
ISO 639-3	tzh

El tzeltal o tseltal (forma preferida llingua polos escritores indíxenes y falantes de la mesma^[1]) ye una llingua mayense que ye falada principalmente en Los Altos de Chiapas polos pueblos de la etnia tzeltal.

Forma, xunto col tzotzil, tamién faláu en territoriu chiapaneco y del cual dixebróse hai unos 1400 años, un subgrupu dientro de la familia llingüística maya. Cuenta con alredor de 461 236 falantes, cuntaos nel últimu censu de población y vivienda del INEGI (2010), polo que, dempués del español, ye la llingua más falada nel estáu de Chiapas, y la quinta llingua indíxena más falada en tol país.^[2] Les zones nes qu'históricamente se faló tseltal, d'acordies con dellos investigadores, tuvieron d'estendese hasta Guatemala, y otros estaos de la República mexicana.^{[ensin referencies]}

El tseltal ye un complexu formáu por un mínimu de seis dialeuto distintos.^[3] Al contrariu del chol, unu de los sos parientes na familia de les llingües cholano-tzeltalanas, el tseltal ye una llingua ergativa.

Variantes dialeutales

Anque ye fácil determinar con exactitú cuántes variantes dialeutales esisten nesti idioma, polo xeneral cada familia tien la so propia variante dialeutal. Puede dicise qu'estes son les variantes dialeutales más aceptaes:

Tseltal Baxu

Tseltal de Tenejapa
Tseltal de Amatenango (Nun ye zona alta, pero xeográficamente allúgase más cercanu a les variantes enriba mentaes, podría constituyir una variante independiente de los dos grupos anteriores).
Tseltal d'Aguacatenango (Al igual que amatenango nun ye una zona alta y el tseltal tamién ye bien distintu al de amatenango a pesar de tar tan cerca)

"Bin" o "Tut"

Nes rexones de Teopisca a Villa Las Rosas atopa unes de les más rares variantes de la llingua tseltal, una cosa tan elemental como "bin"(cual o que) ye camudada pol "tut" qu'en delles variantes significa "pequeñu", en Amatenago del valle y Aguacatenago usen esta variante y aun así ente estos poblaos tseltales hai munches diferencies, por casu:

Mientres en amatenago güei dizse "Orto" embrivíu popular de "ora to"(esta hora) en Aguacatengo dizse "Orli" embrivíu de "ora ini" (Tenejapa) que significa lo mesmo, ente que n'otres variantes ; Yá'tik (Tenejapa), Yo'tik (Ocosingo).

Distribución

El tzeltal ye faláu principalmente en Chiapas nos conceyos d'Ocosingo, Altamirano, Huixtán, Tenejapa, Yajalón, Chanal, Sitalá, Amatenango del Valle, Socoltenango, Villa las Rosas, Chilón, San Juan Cancuc, San Cristóbal de las Casas Oxchuc, San Bartolome de los Llanu y Venustiano Carranza Nesti últimu conceyu falar nes comunidaes de Aguacatenango, Marcos Y. Becerra, El Puertu y Soyatitan.^[4]

Tamién esiste un númberu considerable de falantes de tseltal, yá sían inmigrantes o que s'atopen temporalmente, nes ciudaes de Tuxtla Gutiérrez, Comitán y Palenque.

En Méxicu atópense falantes esvalixaos por Quintana Roo, comunidaes enteres en Tabasco y una concentración d'inmigrantes por cuestiones llaborales en La Mercé, Ciudá de Méxicu.

Alfabetu y fonoloxía

L'alfabetu tseltal componer de 26 grafíes. Estes son: a, b, ch, ch', y, i, j, k, k', l, m, n, o, p, p', r, s, t, t', ts, ts', o, w, x, y, ('). En delles ocasiones se inluye la lletra h, sobremanera pal dialeutu de Bachajón.^[4]

Les ch', k', p', t', ts' representen soníos consonánticos glotalizados, producíos por aciu el zarru de les cuerdes vocales.

La glotalización ye un aspeutu importante, yá que produz significaos distintos. Vease'l siguiente exemplu:

uts'inel : estropiar, perxudicar

utsinel : afalagar, apalpar

	Billabial		Alveolar		Palatal		Velar		Uvular		Glotal
	normal	implosiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal	eyectiva	normal
Oclusives	p [p]		t [t]	t' [t']			k [k]	k' [k']			' [ʔ]
Africaes			tz [ʦ]	tz' [ʦ’]	ch [ʧʰ]	ch' [ʧ’]
Fricatives			s [s]		x [ʃ]				j [x]		h [h]
Nasales	m [m]		n [n]
Líquides			l [l] r [r]
Semivocales					y [j]		w [w]

Morfoloxía y sintaxis

Como les demás llingües mayenses, tratar d'una llingua ergativa, esto ye, s'estructura a partir de prefixos y sufixos que se xunen a raigaños verbales o sustantives. La forma más simple pa estructurar una frase ye la siguiente: Verbu + complemento + suxetu. Hai una ausencia notable de preposiciones quedando amenorgaes a unes cuantes que tomen una amplia gama de posibilidaes semántiques: ta (a, en, para, con, por...), k'alal (de, dende, hasta...).

La posesión

Los prefixos y sufixos pa denotar posesión en tseltal ante sustantivu facer de la siguiente manera. Utilizamos el sustantivu “nail” (o nahil) - casa:

Prefixos y sufixos de posesión con sustantivu qu'empieza con consonante !singular
!plural
jna (la mio casa)	jnatik (nuesa casa)
ana' (la to casa)	anaik (la so casa d'ustedes)
sna (la so casa)	snaik (la so casa d'ellos)

Si'l sustantivu empieza con vocal los prefixos y sufixos van ser de la manera siguiente, usamos como exemplu “ixim” - maíz:

Prefixos y sufixos de posesión con sustantivos qu'empiecen con vocal
singular	plural
kixim (el mio maíz)	kiximtik (el nuesu maíz)
awixim (el to maíz)	awiximik (el so maíz d'ustedes)
yixim (el so maíz)	yiximik (el so maíz d'ellos)

Numberales

El sistema de numberación na llingua tseltal ye vigesimal (va cuntándose a partir de múltiplos de 20), al igual como asocede coles demás llingües mayenses, y polo xeneral, coles demás llingües mesoamericanes. La razón obecede a qu'estes llingües basen el so sistema numbéricu a partir del númberu de deos que tien el ser humanu, d'ende que'l númberu venti conózase tamién como winik (home ó xenéricu del "ser humanu), asina 40 va dicise cha'winik (dos homes o seres humanos), 60 va ser oxwinik (tres homes o seres humanos), etc.:

1 jun	6 wakeb	11 bulucheb	16 waklajuneb	21 jun xcha'winik
2 cheb	7 jukeb	12 lajchayeb	17 juklajuneb	30 lajuneb xcha'winik
3 oxeb	8 waxakeb	13 oxlajuneb	18 waxaklajuneb	400 jbajk'
4 chaneb	9 baluneb	14 chanlajuneb	19 balunlajuneb	8,000 jpik
5 jo'eb	10 lajuneb	15 jo'lajuneb	20 jtab	160,000 jkalab

Ver tamién

Otres llingües mayenses falaes en Chiapas

Referencies

↑ «Tseltal o tzeltal, tsotsil o tzotzil». Academia Mexicana de la Llingua. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-06-21.
↑ Buenrostro, Cristina; Meléndez, Lucero (1 d'agostu de 2009). «Lengua indíxenes mexicanes». National Geographic en castellanu.
↑ pueblo indigenas de Mexico. «La Medicina Tradicional de los Pueblos Indíxenes de Méxicu. Tzeltales (Winikatel)». Biblioteca dixital de la medicina tradicional mexicana. Consultáu'l 9 d'avientu de 2014.
↑ ^4,0 ^4,1 López K'ana, Josías; et al títulu=Diccionariu multillingüe: español, tseltal, tsotsil, ch'ol, tojol-ab'al de Chiapas (2005). [1]. Méxicu: Sieglu xxi editor. ISBN 968-23-2523-4. Consultáu'l 14 de payares de 2011.

Enllaces esternos

Centru Estatal de Llingua, Arte y Lliteratura Indíagena, Chiapas, Méxicu Páxina Web del CELALI (castellán)
Centru Estatal de Llingua, Arte y Lliteratura Indíagena, Chiapas, Méxicu Páxina Web del CELALI (tseltal)

[1] «Tseltal o tzeltal, tsotsil o tzotzil». Academia Mexicana de la Llingua. Archiváu dende l'orixinal, el 2015-06-21.

[2] Buenrostro, Cristina; Meléndez, Lucero (1 d'agostu de 2009). «Lengua indíxenes mexicanes». National Geographic en castellanu.

[3] ueblo indigenas de Mexico. «La Medicina Tradicional de los Pueblos Indíxenes de Méxicu. Tzeltales (Winikatel)». Biblioteca dixital de la medicina tradicional mexicana. Consultáu'l 9 d'avientu de 2014.

[diccionariu-4] 4,0 ^4,1 López K'ana, Josías; et al títulu=Diccionariu multillingüe: español, tseltal, tsotsil, ch'ol, tojol-ab'al de Chiapas (2005). [1]. Méxicu: Sieglu xxi editor. ISBN 968-23-2523-4. Consultáu'l 14 de payares de 2011.

[1]

[2]

[3]

[4]