Llingües d'Italia

L'idioma italianu ye l'idioma oficial d'Italia, que ye una llingua neollatina que precisamente ye la variante lliteraria del dialeutu florentín de la llingua toscana.

Grupos llingüísticos d'Italia na actualidá.

Comunidaes reconocíes pol Estáu italianu como minoríes llingüístiques hestóriques.

Nel territoriu de la República italiana fálense non yá Llingües romániques, sinón tamién llingües xermániques, llingües eslaves, griegu y albanés.

La llingua oficial del Estáu italianu baxa históricamente del Toscanu lliterariu, que'l so usu empecipiar colos grandes escritores Dante, Petrarca y Bocaccio escontra'l 1300 y siguió evolucionando históricamente hasta llegar al Italianu común. La llingua italiana yera falada namái por una minoría nel momentu de la unificación política del Reinu d'Italia nel 1861, pero espublizóse aína gracies a la educación obligatoria y a la determinante contribución de la recién televisión, qu'aumentaron la cantidá d'italianos que tienen al Italianu como llingua materna.

Según un estudiu recién el 44% de los italianos falen de manera esclusiva o prevalente l'italianu, un 51% alternar con un dialeutu o otra llingua y un 5% fala puramente un dialeutu o otru idioma distintu del italianu.

Historia

Antigües llingües d'Italia

Llingües de la Italia prerromana.

Dende la prehistoria na actual Italia falaron ensame de llingües distintes, gran parte d'elles pertenecientes a la familia indoeuropea, especialmente a la caña itálica, subdividíes de la mesma nes llingües oscu-umbres (como'l umbru, l'oscu o'l picénico) y les llingües llatino-falisques, como'l faliscu, y el llatín. Tamién se falaben otres llingües pertenecientes a la caña indoeuropea: dalgunes llingües paleobalcániques, como'l venético y el mesapio, rellacionada esta postrera coles llingües ilirias, y na rexón norte'l lepóntico y dellos dialeutos de galu, pertenecientes los dos a la caña celta.

Coles mesmes, con estes llingües coesistíen otres d'orixe non indoeuropees, destacando'l etruscu, pero tamién el réticu (rellacionáu posiblemente col anterior), l'antiguu ligur, el Piceno de Novilara, l'elimio (el cual alderícase si yera o non indoeuropéu), el sicano y el sículo (posiblemente indoeuropéu). Nes islles de Cerdeña y Córcega falábase una llingua autóctona del llugar, el nurago.

Por cuenta de la colonización púnica y griega, tamién yeren falaes les llingües púnica y griega nel sur d'Italia y en Sicilia y Cerdeña.

Cola puxanza de la cultura romana, el llatín acabó imponiéndose a toles demás, aniciando darréu les Llingües romániques, y dientro d'Italia, les actuales llingües ellí falaes.

Orixe de les llingües d'Italia

Distribución de los adstratos longobardo y bizantino na alta edá media de la península italiana.

Munches de les rexones d'Italia teníen yá distintes sustratos llingüísticos primero que los romanos conquistaren Italia: el norte d'Italia tenía un sustratu celta (esta parte d'Italia yera conocida como Gallia Cisalpina), un sustratu ligur o un sustratu venecianu. El centru d'Italia tenía sustratu etruscu y el sur d'Italia sustratu itálicu o griegu.

Por cuenta de la separación histórica en munchos pequeños estaos y a la so colonización per parte de les potencies estranxeres (especialmente Francia, España y Austria), separación que diba dende la cayida del Imperiu romanu d'Occidente hasta la Unificación d'Italia en 1861, hubo una amplia oportunidá pa la diversificación llingüística.

Sicasí los Estaos sometíos utilizaben como llingua oficial l'idioma de les potencies estranxeres y los Estaos independientes (como por casu la Ciudá del Vaticanu) siguieron calteniendo'l Llatín como l'idioma oficial. Raramente usábense les llingües vernácules pa los documentos oficiales y de normal la gramática d'estes nun taba normalizada. Les persones que podíen escribir, en priváu, usaben la so llingua como manera informal d'escribir notes, como por casu Leonardo da Vinci, que sicasí, utilizaba'l llatín pa publicaciones más importantes.

La cuestión de sintetizar los dialeutos esistentes nun Italianu estándar yera la meta principal na vida d'Alessandro Manzoni, que lluchó por construyir un idioma nacional basáu principalmente nel toscanu, que ganara prestíu desque Dante Alighieri utilizar pa escribir la Divina Comedia.

Polo tanto sería un error pa utilizar la espresión "dialeutos del italianu", yá que nun derivaron del italianu, sinón del llatín vulgar: yera l'italianu'l deriváu d'esos dialeutos y non al contrariu.

Los dialeutos siguieron siendo'l fala más común ente la población italiana hasta la década de los 50. A partir d'esi momentu'l italianu estándar empieza a ser aceptáu gradualmente como la llingua nacional por cuenta de la so cada vez más común usu na lliteratura. Hasta la segunda guerra mundial les clases más baxes, que nun podíen costearse una educación, siguieron falando los sos propios dialeutos. Probablemente foi esti periodu cuando se dexó d'usar dialeutos en públicu, yá que yera una muestra de baxu estatus social.

Usu actual

Porcentaxe de persones qu'usen la llingua rexonal nel contestu familiar, por rexones.

La solución pa la llamada "cuestión de la llingua" qu'esmoleciera a Manzoni vieno de la televisión. La so popularización foi'l principal factor que convirtió al Italianu na llingua nacional. Mientres el mesmu periodu munchos suriegos emigraron al norte en busca de trabayu. Los sindicatos de gran algame, que queríen caltener a los trabayadores xuníos, fixeron una esitosa campaña contra l'usu de los idiomes rexonales y de los dialeutos. Esta campaña dexó los suriegos, que los sos idiomes rexonales nun yeren mutuamente intelixibles colos nortizos, integrase utilizando l'italianu estándar. La gran cantidá de matrimonios mistos, especialmente nes grandes ciudaes industriales como Milán y Turín, dio llugar a una xeneración que podría falar solamente italianu estándar y solamente entender dalgunos de los dialeutos de los sos padres.

Como resultáu d'estos fenómenos, los idiomes rexonales tán más enraigonaos nel sur (onde nun se produció'l fenómenu de la inmigración), nes árees rurales (onde hubo menos influencia sindicalista) y ente les vieyes xeneraciones. El nun poder falar italianu ye inda güei un estigma social.

Situación llegal

L'italianu ye l'idioma oficial del país, anque nun esiste un artículu de la Constitución d'Italia que lo reconoza explícitamente como tal. La reconocencia espreso atopar nel estatutu de la rexón Trentín-Altu Adigio, que formalmente ye una llei constitucional del estáu. L'artículu 99 del estatutu diz testualmente:

...[La lingua] italiana (...) è la lingua ufficiale dello Stato.

Traducíu al asturianu, la llingua italiana ye la llingua oficial del Estáu.

Amás, l'orixinal de la Constitución italiana ta redactáu n'italianu. Per otru llau, nos procesos penal y civil ye obligáu l'usu del italianu.

Tocantes a les otres llingües, la Constitución espresa nel artículu sestu lo siguiente:

...La República va protexer, por aciu les normes fayadices, a les minoríes llingüístiques.

Actuando d'alcuerdu a esi artículu, el Parllamentu concedió estatus oficial a nivel rexonal con una llei de 1999, a otros trelce idiomes: ladín, alemán, francés, catalán, occitanu, idioma francu-provenzal, eslovenu, albanés, griegu, sardu, y croata. Estes llingües, nes zones nes que se falen, deben de ser usaes n'igual de condiciones col italianu, tienen de ser enseñaes nes escueles y tienen d'usase en retresmisiones de la RAI. Amás de les lleis nacionales, dellos estatutos rexonales reconocieron la oficialidá de diverses llingües nos sos territorios. Asina, el yá mentáu estatutu de Trentín-Altu Adigio reconoz al alemán y l'estatutu del Valle d'Aosta da oficialidá al francés. Pela so parte, nel estatutu d'El Piamonte foméntense l'occitanu, el francu provenzal y el walser, una variente del alemán.

Númberu de falantes

Según estadístiques recién, el 44% de los italianos fala de manera predominante italianu estándar, el 51% alternar coles llingües rexonales, y namái un 5% fala puramente una llingua rexonal distinta del italianu.

Grupu	Falantes	Llingua orixinal	Dominiu llingüísticu
Napolitanu	11.000.000	napolitanu	Campania, Basso Lazio, Puglia septentrional y Basilicata
Sicilianu	8.000.000	sicilianu	Sicilia, Salento y Bassa Calabria
Lombardu	7.000.000	lombardu (occidental y oriental)	Lombardía, Provincia de Novara y Provincia del Verbano-Cusio-Ossola
Vénetu	3.318.000	Vèneto	Vénetu, Trentín, Friul-Venecia Julia
Sardu	1.348.000	Sardu	Cerdeña (80,72%)
Friulano	653.000	Friulano	Friul-Venecia Julia (43%) y Vénetu (Mandamento di Portogruaro)
Tirolés	251.000	Alemán tirolés	Altu Adige (69,15%)
Occitanu	178.000	Occitanu	El Piamonte nos valles de Cuneo (4,76%) y Turín, Liguria a Imperia, Calabria a Guardia Piemontese
Sasarés	120.000	Sassarés	Provincia de Sasari (36%)
Corsu gallurés	100.000	Gallurés	Provincia de Olbia-Tempio (64%), Provincia de Sasari (1,8%)
Francoprovenzal	90.000	Francoprovenzal	El Piamonte en Turín (0,89%), Valle d'Aosta en Aosta (60%), Pulla en Foggia (0,23%), Lingua comunale de Guardia Piemontese, Calabria
Arbëreshë (Albanés)	80.000	Albanés	Italia del sur: Calabria, Sicilia, Molise, Campania, Basilicata, Pulla y nuna pequeña parte d'Abruzos
Ladín	55.000	Ladín	Trentín-Altu Adige en Bolzano (4,19%), en Trento (1,69%), Vénetu en Belluno (10%)
Eslovenu	50.000	Eslovenu	Friul Venecia Julia en Trieste (9,6%), en Goricia (8%), en Udine (3%)
Catalán	26.000	Alguerés	Cerdeña, na ciudá d'Alguer (60%)
Francés	20.000	Francese	Valle d'Aosta (17,33%)
Griegu (Grico/Griko)	20.000	Grecocalabrés	Calabria en Reggio Calabria (0,88%) y Pulla na Grecìa Salentina (1,88%), Sicilia na Provincia de Siracusa, Provincia de Ragusa y nel Valle de Girgenti (0,92%)
Bávaru (?)	3.100	Bávaru (cimblo/mocheno)	Vénetu (Provincia de Vicenza y Provincia de Verona) y Trentín (Provincia de Trento)
Croata	2.600	Croata	Molise (0,79%)
Carintio	2.000	Alemán carintio	Friul-Venecia Julia en provincia d'Udine (0,38%)
Cárnico	1.400	Friulano	Friul-Venecia Julia, Vénetu en Belluno (0,66%)
Tirolés (pusterese)	700	alemán	Vénetu, Val Pusteria
Romaniska	100	Romaniska	Cerdeña en Isili (CA)

Fonte: Ministero degli Interni del Governo Italianu/rielaborazione da Il Corriere della Sera.^{[ensin referencies]}

Clasificación de les llingües d'Italia

Llingües romániques

Les Llingües romániques son el grupu de llingües mayoritariu n'Italia. Sicasí, tien de notase que les llingües romances autóctones d'Italia tienen oríxenes independientes y de fechu pertenecen a distintes cañes de la familia romance. Tradicionalmente n'Italia usóse'l términu dialeutu (dialeutu) pa referise a variedaes romances distintes del italianu estándar oficial. Sicasí, términu dialeutu ye bastante confusu yá que les llingües románcias rexonales nun son dialeutos del italianu estándar nel sentíu de que sían variaciones diatóniques o evoluciones rexonales del italianu estándar. L'usu autóctonu de les llingües rexonales romániques antecede al usu del italianu estándar en toles rexones, sacante na Toscana.

Una nueva fonte adicional de tracamundiu ye que xunto coles llingües romances autóctones, l'usu de la llingua estándar adquirió acentos particulares en cada rexón, polo qu'estes variantes d'italianu estándar con acentu rexonal sí son dialeutos en sentíu avezáu del italianu estándar, pero estes formes difieren notablemente de les llingües autóctones rexonales que puramente son Llingües romániques distintes del italianu estándar. Por eso l'usu del términu dialeutu ye confusu y tien d'evitase, yá que conduz a los llectores ensin familiarizar cola situación diglósica d'Italia a confundir los términos.

Galorromance

• Francés
• Arpitán
  • Valdôtain (Val doten)
  • Faeto

Occitanorromance

• Occitanu
  • Dialeutu provenzal
• Catalán alguerés; llingua falada anguaño na ciudá del Alguer (Cerdeña) y reconocida y protexida oficialmente pol Gobiernu. El catalán usar mientres los sieglos XII a XVII en Cerdeña, Sicilia y el sur d'Italia dende Nápoles, y por eso dexó una rica buelga nel sustratu del italianu, el sardu y otres llingües d'Italia.

Galu-Italianu

Ficheru:Linguistic mapa of Italy.png

Grupos llingüísticos d'Italia.

• Piamontés
• Lombardu
  • Insubre
  • Orobico
• Ligur
  • Dialeutu xenovés
  • Dialeutu mentonasco
  • Dialeutu monegascu
  • Dialeutu intemelio
• Emiliano-romañolo
  • Dialeutu emiliano
  • Dialeutu romañolo
• Venecianu

Retorrománicu

• El friulanu falar na provincia de Gorizia, Pordenone, Udine y Venecia. Ye reconocida oficialmente na rexón autónoma de Friuli-Venezia Giulia, como "llingua de la comunidá rexonal", siendo usada en tolos ámbitos sociales.
• El Ladín ye faláu nos montes de les Dolomites n'Italia, ente les rexones Tren tinu-Altu Adigio y el Vénetu. Ye reconocíu oficialmente na rexón de Tren tinu-Altu Adigio.

Italorromance

• Toscanu (la base del italianu normativu)
• Italianu central
  • Romanesco
  • Marchigiano (Marcasiano)
  • Umbru
  • Laziale (Llaciu)
• Corsu
  • Dialeutos de Córcega
  • Dialeutos corsos de Cerdeña
    • Gallurés (consideráu por dellos autores una variación del sardu)
    • Sassarés (consideráu por dellos autores una variación del corsu, por dellos otros del sardu)
• Napolitanu, tamién llamáu "italianu meridional"
  • Dialeutu napolitanu (el dialeutu del idioma napolitanu que se fala en Nápoles)
  • Calabrés septentrional
  • Aburezze (Abrucio)
  • Dialeutu apulo-chigre esi
• Idioma sicilianu, tamién llamáu "italianu meridional estremu"
  • Calabrés meridional
  • Salentín

Xudeorromances

• Xudeoitalianu (Tipu de llingua xudía, términu acuñáu a mediaos del sieglu XX. Ye faláu por una pequeñu minoría de xudíos n'Italia.)

Sardu

• Sardu arborés
• Sardu campidanés
• Sardu logudorés
• Sardu nuorés
• Sassarés (Consideráu por dellos autores como una variación del corsu, por otros una llingua)
• Gallurés (Consideráu por dellos autores como una variación del corsu, por otros una llingua)

Llingües xermániques

Fálase alemán estándar y variedaes altoxermániques nel l nordés d'Italia, en Friuli-Venecia Julia, en Vénetu y sobremanera en Trentín-Altu Adigio. Toles variantes rexonales del grupu xermanoparlante del nordés d'Italia pertenez al grupu bávaru. En Friuli-Venecia Julia tamién s'atopen falantes cimbrios. A lo último, n'El Piamonte esiste una importante comunidá falante de Walser, una variante del alemán de tipu alemánicu. Ye similar al dialeutu faláu nel cantón suizu del Valais.

Llingües albaneses

Na Italia meridional y Sicilia hai delles islles de llingua Arbëreshë. Descendientes direutos de los albaneses que s'abellugaron n'Italia nos sieglos XV y XVI tres la muerte de Skanderbeg ya invasión del territoriu albanés per parte del Imperiu otomanu en 1478.

Llingües griegues

Na histórica rexón de la Magna Grecia, sur de Calabria (Bovesia) y sur de Puglia (Grecia Salentina), fálase un dialeutu del Griegu modernu llamáu grico. El principal enclave atópase en Lecce y el segundu en Talsano (al sur de Taranto).

Escontra'l 1900 el 80% de los habitantes de la Península Salentina (el "tacón" de la "bota italiana") falaba'l "grico" ente qu'escontra el 2001 el porcentaxe amenorgárase a aproximao un 30%. El grico güei ta aceptáu per Italia como una llingua de minoría étnica nativa na llamada Grecia Salentina.

Llingües eslaves

N'Italia esiste dos focos onde se fala llingües eslaves, nes provincies de Trieste, Udine, y Gorizia de la rexón de Friuli-Venecia Julia fálase eslovenu y nuna pequeña comunidá de la provincia de Campobasso (rexón de Molise) Croata Slavisano. La comunidá slavisana llindar a trés conceyos de la provincia, a unos 30 km del Adriáticu: Acquaviva Collecroce (Živavoda-Kruč), Montemitro (Mundimitar) y San Felice del Molise (Stifilić).

Llingües indoaries

N'Italia el pueblu xitanu (itinerante), ye na so mayoría del grupu sinti, fala dos llingües d'orixe indiu. Nel norte y centru prima'l sinti, y llámase-yos (italianu: zingari, 'del griegu, intocables' ), en Abruzo y el sur de la península fálase romanina, y llámase-yos (italianu: Rom, 'del romanín, persona o ser humanu' ).

Ver tamién

• Etnografía d'Italia
• Demografía d'Italia
• Llingües itáliques

Referencies

Bibliografía

• Maiden, Martin and Parry, Mair: The Dialects of Italy, London 1997.
• Maiden, Martin: A Linguistic History of Italian, London 1995.
• Hall, Robert A. Jr.: External History of the Romance Languages, New York 1974.
• Comrie, Bernard, Matthews, Stephen and Polinsky, Maria: The Atlas of Languages: The Origin and Development of Languages Throughout the World. Rev. ed., New York 2003.
• Grimes, Barbara F. (ed.): Ethnologue: Languages of the World. Vol. 1, 2000.
• Giacomo Devoto and Gabriella Giacomelli, I Dialetti delle Regioni d'Italia, Florence: Sansoni Editore, 1971 (3rd edition, Tascabili Bompiani, 2002).

Enllaces esternos

• Wikimedia Commons tien conteníu multimedia tocante a Llingües d'Italia.

• Ethnologue - Languages of Italy
• Library of Congress ISO 639-2 Language Code
• Sito Veneto - Tradizsion y Progresu (in English too)
• Raixe Venete - Storia Cultura Tradisiòn y Progresu
• Neapolitan language introduction
• LinguaSiciliana.org
• Interactive Map of languages in Italy
• Accademia Napulitana Archiváu 2009-09-16 en Wayback Machine
• Neapolitan on-line radio station
• Online weekly in Neapolitan
• Il Sicilianu
• Lingua Siciliana Viva
• Neapolitan glossary on Wiktionary
• 330 Calabrian verbs cross-referenced into English and Italian Archiváu 2007-09-29 en Wayback Machine
• Calabrian dictionary and proverbs
• eBooks in Calabrian Archiváu 2017-12-19 en Wayback Machine
• Calabrian Proverbs, Riddles, Rhymes, Tongue Twisters, Jokes and Curses
• Calabrian phrasing (page in Italian)
• Calabrian poetry with Italian footnotes Archiváu 2007-03-18 en Wayback Machine
• Gerhard Rohlfs: "Studi y ricerche el so lingua y dialetti d'Italia" Archiváu 2005-08-24 en Wayback Machine
• Umberto Zanetti: "La grammatica bergamasca" (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).
• Dizsionario.org - Dictionary of Venetan and its varieties (venetan-italian)

• Datos: Q2085198
• Multimedia: Languages of Italy