Tolupanes

Tolupanes
Tipu	etnia
Llingua	castellanu
Xeografía
Estáu	Hondures

Los tolupanes ye un pueblu indíxena alcontráu na república d'Hondures.

Conózse-yos tamién como jicaques y falaben diverses llingües como'l jicaque-tol. El términu de jicaque foi utilizáu polos colonizadores pa referise a los distintos grupos rebalbos de la Taguzgalpa y nos últimos tiempos pa la población jicaque-tol d'El Palmar. Escontra fines de la dómina prehispánica estender pola mariña atlántica, la badea d'Hondures, dende'l ríu Ulúa a Puerto Castilla, cerca de l'actual ciudá de Trujillo y tierra adientro hasta'l ríu Sulaco, pero nel añu de 1609 los tolupanes asitiar nel área de los ríos Guayape y Guayambre, en Olancho.

Historia

Según conozse oponer mientres la conquista española de los territorios que yeren de la so propiedá dempués conocíu como Provincia d'Hondures, actual república d'Hondures; llucharon pa evitar ser quitaos de la so llibertá, el so cacique por esi entós, yera Cicumba, quien opunxo resistencia a les fuercies españoles empobinaes por Pedro de Alvarado en 1536 na zona del ríu Ulúa y el valle de Sula. Depués de ser derrotada resistencia tolupana foi prindada xunto al rei Cicumba, dexóse-yos morrer por fame. Les demás tribus restantes siguieron habitando los sos poblaos orixinarios.

Nesi entós yeren cazadores-pañadores, cultivaben yuca amargosa y, comerciaban maíz y el cactus que produz la cochinilla, utilizaben canoes monóxilas pa tresportar los sos productos comerciales.

Dende'l sieglu XV hasta l'actualidá ocuparon les sos tierres orixinales nos departamentos d'Olancho, Yoro y Atlántida. Anguaño tienen una "reserva" nel Monte de la Flor en Francisco Morazán. Les tierres qu'ocupen los tolupanes son un 60% tierres forestales, un 30% tierres dedicaes a la ganadería y un 10% tierres d'usu agrícola.^{[ensin referencies]}

Nos documentos coloniales úsense la pallabra jicaque pa xente indíxena non sol dominiu español, pero na so mayoría nun son miembros d'esti grupu indíxena, nin faladores de la llingua Tol. Los términos jicaque o xicaque son un peyorativu pos en quiché significa ' caníbal, indiu xavaz'. Los sos caciques actuales son Cipriano y Tomás Martínez. En 1855 habíen 7.000 xicaques en Yoro, trés años dempués yeren apenes 3.000 más otros mil en Santa Bárbara.^[1]

Llingües de los tolupanes

Los tolupanes falen un conxuntu de llingües estrechamente emparentaes llamaes tol o jicaque, que xuntes formen la familia jicaque-tol. Esti conxuntu de llingües indíxenes fálense inda dientro de l'actual Hondures.

Estes llingües jicaque-tol tán emparentaes coles llingües tequistlateques falaes nel estáu mexicanu d'Oaxaca formando la familia tequistlateco-jicaque. Tamién se conxeturó bien especulativamente nesti últimu grupu podría tar rellacionáu coles llingües hokanas de Norteamérica.^[2]

L'escritor Tito Cardona nel so llibru: "Senderos inéditos de la tierra tolupán" rellata qu'en llingua tol; to quier dicir ser, lu ye color y pan productu de la tierra. Tolupán ser traduciria entós como: Ser llenu de color productu de la tierra.

Defensa de les sos tierres

Dende tiempos de la colonización defendieron los sos territorios de los invasores españoles curiando la salú de les sos montes y tierres, monitoreando la calidá de les agües y l'estáu de los montes nos departamentu de Yoro, Olancho y Atlántida.

Les mineres nestos terrenes tuvieron contaminando les agües y tierres, per otru llau les empreses aserraderos tuvieron baltando los montes pa vendelos al estranxeru, esaniciando la guapura natural d'estos, la vida animal y les sos fontes d'alimentos.

Na segunda selmana d'agostu del 2013 150 tolupanes protestaben contra baltar de los montes y la contaminación de les mineres nes sos tierres polo que tomaron la carretera por dos selmanes evitando'l pasu de cargamentos d'antimoniu na mina de Yoro y de camiones con madera estrayida de los montes.

El llunes 26 d'agostu a les 5 de la tarde llegaron al llugar dos sicarios de nome Selvín Fúnez y Carlos Matute nuna motocicleta, argumentaben ser de la etnia y esixíen cruciar tomar, darréu desenfundaron les sos armes y asesinaron a los hermanos Ricardo Sotu Fúnez y Armando Fúnez Medina, amás escorrieron a María Enriqueta Matute de 71 años hasta la so casa y disparáronlu na cabeza asesinándola de dellos balazos.^[3]

Ver tamién

Referencies

↑ Mario Humberto Ruz (1994). "Atayar los ríos, poner puertes al campu. Lloa sacramental pa los dioses de Nicaragua, 1703". Estudios d'historia novohispana. N° 14. Ciudá de Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Institutu d'Investigaciones Históriques, páxs. 66, nota n° 15. ISSN 1870-9060.
↑ * Consulta'l portal dedicáu diversidá llingüística d'Hondures, con consultes a los diccionarios de Hondureñismos y de les Llingües d'Hondures DLH de l'Academia Hondurana de la Llingua AHL.
↑ http://elheraldo.hn/Seiciones-Principales/Sucesos/A-balazos-asesinen-a-tres-miembro-de-etnia-tolupan

[1] Mario Humberto Ruz (1994). "Atayar los ríos, poner puertes al campu. Lloa sacramental pa los dioses de Nicaragua, 1703". Estudios d'historia novohispana. N° 14. Ciudá de Méxicu: Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, Institutu d'Investigaciones Históriques, páxs. 66, nota n° 15. ISSN 1870-9060.

[2] * Consulta'l portal dedicáu diversidá llingüística d'Hondures, con consultes a los diccionarios de Hondureñismos y de les Llingües d'Hondures DLH de l'Academia Hondurana de la Llingua AHL.

[3] ttp://elheraldo.hn/Seiciones-Principales/Sucesos/A-balazos-asesinen-a-tres-miembro-de-etnia-tolupan

[1]

[2]

[3]