Toscanu

El toscanu ye una variedá d'italorromance que se desenvolvió mientres la Edá Media y que sirvió de base pal italianu. Pocu influyida por otres llingües romániques, impúnxose sobre les demás llingües y dialeutos italianos gracies al prestíu de los sos grandes escritores del sieglu XIV: Dante Alighieri, Francesco Petrarca, Giovanni Boccaccio, y, en dómina posterior, de Maquiavelo y Francesco Guicciardini, que confirieron al toscanu la dignidá de "llingua lliteraria" d'Italia. A partir del sieglu XVI dexó d'identificase cola llingua nacional que tuvo la so propia evolución. Na actualidá les diferencies más marcaes ente'l toscanu y l'italianu estándar son de calter fonéticu y, en menor midida, lexical.

Toscanu 'Toscano'
Faláu en	Italia
Rexón	Toscana
Falantes	~3,5 millones
Familia	Indoeuropéu   Itálicu     Llatino-Faliscu       Romance         Italorromance           Toscanu
Estatus oficial
Oficial en	Nengún país
Reguláu por	Nun ta reguláu
Códigos
ISO 639-1	nengún
ISO 639-2
ISO 639-3
Ficheru:Idioma toscanu.png Estensión del toscanu

1 sueldo del Reinu Lombardu-Vénetu, con testu n'italianu, 1862

1 francu del Tesinu, con testu n'italianu, 1813.

Clasificación llingüística

• Indoeuropéu
  • Itálicu
    • Románicu
      • Románicu oriental
        • Italorrománicu
          • Toscanu

Toscanu ya italianu estándar

Al momentu de la unificación d'Italia en 1861, l'italianu yá tenía'l estatus de llingua oficial en tolos estaos italianos pre-unitarios, inclusive'l Reinu Lombardu-Vénetu austriacu (Milán y Venecia) y hasta nel Cantón suizu del Tesinu.

Por casu, n'El Piamonte l'italianu foi reconocíu pol Duque Manuel Filiberto de Saboya en 1562 como llingua oficial de la mayor parte de los sos territorios, inclusive nel condáu de Niza (it. Nizza), qu'anguaño ta incorporada en Francia, cola esceición de Saboya, d'Aosta y de dellos valles de los Alpes occidentales (onde'l francés yera reconocíu como llingua oficial).

Sicasí, l'italianu nun yera la llingua cotidiana de la mayor parte de la población (el 90%), que siguía falando les llingües locales. Amás, sicasí'l prestíu lliterariu y la reconocencia del italianu como llingua oficial, escritores como'l milanés Alessandro Manzoni diéronse cuenta, tamién al traviés de la comparanza cola evolución d'otra llingua romance, el francés, qu'él apoderaba perfectamente, que l'italianu escritu, en parte pola so fidelidá a los modelos clásicos de la dómina de Dante, yera una llingua bien arcaica y distante del mundu modernu. Nes obres de Manzoni, de les cualos la novela histórica I promessi sposi ('Los Prometíos') ye'l más importante, Manzoni esforciar a modernizar l'italianu inspirándose direutamente al toscanu faláu. De too esi esfuerciu nació l'italianu modernu enseñáu nes escueles del nuevu Reinu d'Italia (1861-1946).

Con Manzoni llegó al so fin un discutiniu centenariu, la questione della lingua, na cual participara tamién Dante (na so obra De Vulgari Eloquentia), que vía dos facciones principales, una que sostenía la nacencia d'una llingua italiana sobre la base d'un dialeutu, concretamente'l de Florencia, y otra que se proponía crear una nueva llingua que tomara lo meyor de dellos dialeutos.

Carauterístiques del dialeutu toscanu modernu al respective de la llingua nacional

Hai que precisar, amás, que'l dialeutu toscanu modernu yá nun ye idénticu al italianu estándar, porque s'evolucionó enforma dende los tiempos de Dante y agora tien delles carauterístiques propies que nun tán presentes na llingua nacional, como por casu l'aspiración de "c" en "carne" (esp. "carne"), que güei en Florencia pronúnciase "harne", casi "jarne", ente que, nel restu d'Italia, pronúnciase tal como ta escritu.

En realidá, los demás italianos aprendieron el toscanu lleendo los testos y non de viva voz de los falantes toscanos nativos. Nesto, l'italianu difier del idioma castellanu yá que fueron los nativos de Castiella en primer persona quien espublizaron la so llingua al traviés de la Reconquista n'España y la Conquista d'América.

Subdialeutos

El dialeutu toscanu ye un conxuntu xunto a munchos dialeutos locales menores, con pequeñes diferencies ente ellos. La mayor subdivisión ye ente los dialeutos toscanos septentrionales y los dialeutos toscanos meridionales.

Los dialeutos toscanos septentrionales (d'este a oeste):

• el fiorentino, dialeutu de la ciudá de Firenze (Florencia), de Casentino y Mugello, tamién faláu en Prato y a lo llargo del ríu Arno hasta la ciudá de Fucecchio.

• el pistoiese, faláu na ciudá de Pistoia y zones aledañas (dellos llingüistes cunten que esti dialeutu nun ye independiente del fiorentino)

• el pesciatino o valdinievolese, faláu nel valle de Valdinievole y nes ciudaes de Pescia y Montecatini Terme (dellos llingüistes cunten que esti dialeutu nun ye independiente del lucchese)

• el lucchese, faláu en Lucca y les llombes cercanes (llamada Lucchesia)

• el versiliese, faláu nel área histórica de Versilia

• el viareggino, faláu en Viareggio

• el Pisano-Livornese, faláu en Pisa y en Livorno, y nes zones cercanes a lo llargo de la mariña sur hasta la ciudá de Piombino.

Los dialeutos toscanos meridionales son ( este a oeste):

• el aretino-chianaiolo, faláu en Arezzo y el valle de Chiana

• el senese, faláu en Siena y la so provincia

• el grossetano, faláu en Grosseto y la so provincia

Falantes

El dialeutu toscanu ye faláu per alredor de 3.500.000 persones, ensin los habitantes de la provincia de Massa-Carrara, que falen emiliano-romagnolo.

Carauterístiques del dialeutu toscanu

El dialeutu tien carauterístiques homoxénees, pero tolos subdialeutos tienen delles pequeñes diferencies ente ellos. Falar en tol norte d'Italia y en delles rexones vecines (Tesinu en Suiza, Istria en Croacia y Eslovenia, Mónacu y San Marín).

Dellos autores ente ellos G. I. Ascoli (1873) y G. Devotu (1970), quixeron ver al toscanu, y per ende al italianu modernu, como la llingua románica moderna que meyor retién los ragos del llatín, sicasí, criticóse que les traces qu'aducen en favor de dicha postura nun son especialmente relevantes, y en realidá'l toscanu italianu tien numberoses innovaciones, polo que nun puede trate como una llingua más arcaizante que toles demás en tolos aspeutos.

Fonética

Gorgia toscana

La espresión "gorgia toscana" indica'l tresformamientu de les consonantes oclusives sordes /k/, /t/ y /p/ en fricatives en posición intervocálica [h], [θ], [ɸ]. Un exemplu típicu ye la llamada "aspiración" (en realidá tratar de fricación), yá citada, de 'c' en posición intervocálica.

Esti fenómenu tien el so puntu culminante en Florencia y en Siena, ente que tiende a debilitase tantu escontra l'oeste como escontra l'este (n'árees como Arezzo o Cortona nun esiste la "gorgia"), mientres esiste, pero limitadamente a 'c', na Maremma y nes zones de la provincia de Pistoia y de Pisa qu'atiesten con Florencia y con Siena, por casu en San Miniato y en Volterra.

Morfoloxía

Doble pronome dativu

Un fenómenu morfolóxicu, citáu tamién por Alessandro Manzoni na so obra maestra "I Promessi Sposi" ye'l pronome dativu doble.

Pal usu d'un pronome de persona como oxetu indireutu (a daquién, a daqué), tamién llamáu caso dativu, l'italianu estándar utiliza una construcción preposición + pronome, a me (al mio), o utiliza una forma de pronome sintéticu de derivación llatina, el mio (me). El dialeutu toscanu fai usu de dambos na mesma oración como una manera d'intensificar el dativu/oxeto indireutu:

• italianu estándar: a me piace o el mio piace (gústame)
• toscanu: a m'el mio piace (a mi gústame)

Esta forma ta xeneralizada al traviés de les rexones centrales d'Italia, non yá na Toscana, y hasta apocayá, yera considerada una redundancia y un error polos llingüistes italianos. Anguaño los llingüistes nun llancen invectivas contra esto. En dellos dialeutos el pronome acusativu doble (m'el mio vedi - tu vesme al mio) pue ser escucháu pero ye consideráu un arcaísmu y ye pocu usáu.

Artículos definíos masculinos

Los artículos definíos masculinos singular y plural dambos son fonéticamente [i] nes variedaes florentines del toscanu, pero son estremaos pol so efeutu fonolóxicu en siguientes consonantes. El singular provoca allargamientu: [i kkane] (el perru), ente que'l plural dexa la debilitación consonántica: [i hani] (los perros). Como n'italianu, ye normal que'l singular masculín lo antes de consonantes nun dexe /l/ en grupos (lo zio "el tíu", lo studente "l'estudiante"), anque formes tales como i zio pueden escuchase en variedaes rústiques.

Noi + Si impersonal

Un fenómenu morfolóxicu atopáu al traviés de la Toscana ye l'usu de la partícula idéntica pal Si impersonal (nun tien de ser confundíu col Si pasivu o'l Si reflexivu), como la primer persona plural. Ye básicamente'l mesmu usu de On na llingua francesa.

Ye posible faer usu de la construcción Si + Tercer persona en singular, que puede ser xunida pol pronome de la primer persona plural Noi, porque la partícula "si" yá nun ye percibida como una partícula independiente, sinón como parte d'una conxugación verbal.

• italianu estándar: [Andiamo a mangiare] (Vamos comer), [Noi andiamo là] (Vamos a allá)
• toscanu: [Si va a mangiare] (Vamos comer), [Noi si va là] (Vamos a allá)

El fenómenu ye atopáu en cada tiempu verbal, incluyendo en tiempos compuestos. Nestos tiempos, l'usu "si" rique una forma de essere (ser o tar) como verbu auxiliar, inclusive si'l verbu tien avere (tener) como verbu auxiliar. El participiu pasáu crez col suxetu en xéneru y númberu si'l verbu rique essere como auxiliar, ente que nun crecer en xéneru y númberu si'l verbu rique avere.

• italianu: [Siamo andate a sciare], [Abbiamo mangiato al ristorante]
• toscanu: [S'è andate a sciare], [S'è mangiato al ristorante]

Fo (faccio) y vo (vau)

Otru fenómenu morfolóxicu nel dialeutu toscanu ye que puede apaecer embrivíu'l tiempu presente de la primer persona singular de los verbos fare (faer) y andare (dir).

• fare: faccio → fo (faigo)
• andare: vau → vo (voi)

Estes formes dar por dos motivos. Una ye'l cambéu fonolóxicu natural pola perda de /d/ y l'amenorgamientu de /ao/ a /o/ nel casu de /vau/ → /vao/ → /vo/. Coles mesmes, posiblemente, influyó l'analoxía coles formes de la segunda y la tercer persona singular de los mesmos verbos, que presenten formes amenorgaes respectu al restu de la conxugación del verbu:

• fare: ...fai, fa...
• andare: ...vai, va...

Axetivos posesivos

Otru fenómenu morfolóxicu prevaleciente nel toscanu ye la perda de les desinencies de xéneru y númberu de los axetivos posesivos de los trés persones singulares en posición proclítica:

• mio, mia, miei, mie → el mio
• tuo, tua, tuoi, tue → el to
• suo, sua, suoi, sue → el so

El fenómenu ye abondo similar a la formación de los axetivos posesivos en castellán.

Perda de "-re"

Otru fenómenu morfolóxicu, d'orixe dudosu, pero casi de xuru non toscanu, ye la perda del final infinitivu -re de los verbos:

• andàre → andà
• pèrdere → pèrde
• mangiare → mangià

Carauterística importante d'esta perda ye que l'acentu permanez na posición precedente y nun se camuda na nueva penúltima sílaba, estremando con frecuencia la nueva forma de la tercer persona singular del indicativu presente.

Léxicu

Les mayores diferencies ente los dialeutos ta nel léxicu, que tamién estrema los distintos sub-dialeutos. El léxicu toscanu comparte col italianu estándar la casi totalidá del vocabulariu, pero tien un bon númberu de pallabres d'usu namái rexonal.

De siguío les pallabres toscanes más conocíes n'Italia:

• babbo - pá *

bove - güe

• cacio - quesu *

chetarsi - callase, faer silenciu * desinare - xintar, cenar

• diaccio - xeláu *

ire - dise * garbare - gustar

• gota - mexella *

patire - sufrir, carecer

• sciocco - insípido, sosu *

sottana - enagües, sotana

• treciolo - pepinu *

un - non

• sudicio - basura, morgazu; puerco

Ver tamién

• Idioma italianu
• Idioma corsu

• Datos: Q1990745