Yaxchilán

Yaxchilán ye una antigua ciudá de la Cultura Maya asitiada na vera del Ríu Usumacinta, no que güei ye l'estáu de Chiapas, Méxicu. Nel Periodu Clásicu Tardíu, Yaxchilán foi unu de los más poderosos estaos mayes a lo llargo del cursu del Usumacinta, con Piedras Negras como'l so principal rival. Estilos arquiteutónicos nos sitios subordinaos na rexón del Usumacinta demuestren clares diferencies que marquen una llende clara ente los dos reinos.

Yaxchilán
xacimientu arqueolóxicu
Llocalización
País	Méxicu
Estáu federáu	Chiapas
Conceyu	Ocosingo
Coordenaes	16°54′00″N 90°58′00″W
Yaxchilán Yaxchilán (Méxicu)

Yaxchilán foi un gran centru, importante mientres el Periodu Clásicu, y el poder dominante de la zona del Ríu Usumacinta. Apoderaba sitios más pequeños tales como Bonampak y tuvo una llarga rivalidá con Piedras Negras y siquier por un tiempu con Tikal y con Palenque con quien Yaxchilán encaro una guerra nel añu 654.

El sitiu ye especialmente conocíu polos sos dinteles de piedra esculpíos en bon estáu de caltenimientu establecíos percima de les puertes de les estructures principales. Estos dinteles, xunto colos cercos alzaos ante los principales edificios, contienen testos xeroglíficos que describen la historia dinástica de la ciudá.

Etimoloxía

Los glifos emblema ximielgos de Yaxchilán podríen faer referencia a la fusión de dos estaos o quiciabes a un gobiernu conxuntu, los epigrafistas piensen que'l más prominente de los dos glifos emblema lléese Pa' Chan, que significa “Cielu Fendíu”. Bien ceo l'arqueólogu Désiré Charnay moteyó a les ruines como “Ciudá Lorillard” n'honor de Pierre Lorillard quien contribuyo a sufragar los gastos de la so espedición na zona maya, mientres Alfred Maudslay nomar "Menche". Teoberto Maler -y dio'l so nome actual, que significa “Piedres verdes" en llingua maya. Por dalgún tiempu, l'emblema glifo foi lleíu como Siyaj Chan o “Cielu Nacíu”.

Llocalización

Yaxchilán atopar na oriella sur del Ríu Usumacinta, nel vértiz d'un meandro en forma de ferradura. Esti bucle defende'l sitiu en tolos llaos sacante por un enfoque estrechu de la tierra dende'l sur. El sitiu atopar a 40 quilómetros ríu abajo de les ruines de Piedras Negras, el so principal rival y a 21 quilómetros de les ruines de Bonampak. El sitiu atopar nel conceyu de Ocosingo, nel estáu de Chiapas, nel llau mexicanu de la frontera internacional con Guatemala, que sigue la llinia del ríu. Ta a 80 quilómetros ríu abajo del sitiu Maya Altar de Sacrificios.

Historia

Yaxchilán tien los sos oríxenes nel Periodu Preclásicu. Una gran parte de lo que se conoz de la historia de la ciudá mientres el Periodu Clásicu provién de los testos xeroglíficos fechos polos gobernantes mientres el Clásicu Tardíu, unu de los más importantes ye la Escalera Xeroglífica 1. Delles inscripciones retrospectives paecen ser utilizaes pa reescribir la historia dinástica de Yaxchilán antes d'Escudu Xaguar II, que reinó dende 681 a la 742 a pidimientu de Páxaru Xaguar IV. La ciudá estáu, entós creció a una capital rexonal y la dinastía duró hasta principios del sieglu IX.

Clásicu Ceo

La historia conocida de Yaxchilán empecipiar cola entronización de Yoaat B'alam I (Proxenitor Xaguar I), el 23 de xunetu 359. Foi'l fundador d'una llarga dinastía, dacuando descritu como'l O Naah Tal Chum Ajaw (el primer señor sentáu) y tomó el tronu cuando Yaxchilán yera inda un sitiu menor. Les inscripciones xeroglífiques que daten del Clásicu Tardíu describen una serie de guerres nel Clásicu Tempranu, ente la ciudá y los sos vecinos. K'inich Tatb'o Craniu I gobernó a principios del sieglu V y foi'l primeru de los gobernantes de Yaxchilán en ser recordáu por haber tomáu como cautivu de guerra, al gobernante de Bonampak, Páxaru Xaguar (que nun tien de confundir se colos cuatro gobernantes de Yaxchilán que llevaben el mesmu nome), a los señores de Lakanmtuun y nel 537 al de Calakmul. La llarga duración de la rivalidá con Piedras Negras yá empezara pol sieglu V como les dos ciudaes que lluchaben por apoderar la ruta comercial del Usumacinta. El gobernante Craniu Lluna que'l so nome más qu'una referencia a la lluna, ye'l delletréu d'una pallabra maya pocu entendida para Llanza dardos, acreitar col llogru d'una victoria sobre Piedras Negras nel añu 460 y cola captura del rei enemigu, conocíu namái como Gobernante A. Foi a mediaos del sieglu V, que Yaxchilán tuvo contactos formales cola gran ciudá de Tikal. Páxaru Xaguar II, el próximu gobernante de Yaxchilán, prindó un vasallu del rei de Piedras Negras alredor del 478.

Xaguar Güeyu de Nuedu I foi un gobernante guerreru que foi recordáu pola captura de los nobles de Bonampak, Piedras Negras y nel 508 de la gran ciudá de Tikal. Nel 514, Xaguar Güeyu de Nuedu I foi tomáu prisioneru pol Gobernante C de Piedras Negras, tal como se representa nel Dintel 12 d'esa ciudá, onde s'amuesa arrodillado ante'l gobernante enemigu coles sos muñeques ataes.

El so socesor, K'inich Tatb'o Craniu II, foi entronizado el 11 de febreru 526. Esti gobernante ye notable pola serie de dinteles tallaos qu'encargó, incluyendo una llista dinástica qu'apurre información sobre los primeros gobernantes de la ciudá. K'inich Tatb'o Craniu II supervisó una renacencia de la fortuna de Yaxchilán y prindó señores de Bonampak, Lacantún ysobremanera, nel 537 al señor de Calakmul, una de los dos grandes potencies mayes del Periodu Clásicu, según la esitosa gana sobre Tikal, la segunda gran potencia.

Poco se sabe de la historia de Yaxchilán a partir 537 al 629, anque se sabe que cuatro gobernantes reinaron nesti periodu y solo unu pue ser identificáu dafechu: Xaguar Güeyu de Nuedu II ye conocíu por haber prindáu'l señor de Lacanjá en 564, unu de los pocos eventos que pueden ser identificaos a partir d'esti periodu. Puede ser que la falta d'una historia conseñáu pa esti llargu periodu indica que Yaxchilán cayera sol dominiu d'un vecín más poderosu, como Piedras Negras, Palenque o Toniná, que yeren entidaes polítiques de gran algame na Cuenca del Usumacinta nesti momentu.

Clásicu Tardíu

Nel 629, Páxaru Xaguar III foi entronizado como gobernante de Yaxchilán. Ente'l 646 y 647 prindó a un señor d'un llugar entá non atopáu de nome Hix Witz (que significa "Montaña Jaguar"), ayundes nel llau norte del Usumacinta. Yaxchilán algamó la so máxima potencia mientres los reinaos d'Escudu Xaguar II, y el so fíu Páxaru Xaguar IV. ^[21] Escudo Xaguar II foi entronizado n'ochobre de 681 y gobernó mientres más de sesenta años. Él foi referíu de cutiu nos testos xeroglíficos como Maestru de Aj Nik, en referencia a la captura del so primer cautivo antes de convertise en gobernante, esta frase xunir al so nome en 32 ocasiones distintes. Mientres el postreru terciu del so reináu foi responsable d'un programa de construcción monumental qu'inclúi la construcción d'edificios magníficos con Dinteles ricamente tallaes, Escaleres Xeroglífiques y Cercos tallaos, tresformando'l centru de la ciudá. Mientres el so reináu, Yaxchilán estender pa incluyir los sitios cercanos de La Pasadita y El Chicozapote al noroeste de la ciudá. Coles mesmes los sitios de Lacanjá y Bonampak paecen tar sol so dominiu, anque esta rexón taba controlada por Toniná nel 715.

Nel 689, relativamente al empiezu del so reináu, Escudo Xaguar II ye recordáu por haber prindáu Aj Sak Ichiy Pat. Nel 713 el prindó a Aj K'an Usja, el ajaw de B'uktunn, en ciertu mou un sitiu desconocíu. Nel 726, Yaxchilán foi ganáu pol so rival Piedras Negras, un eventu descritu nel Cercu 8 de Piedras Negras. Un Sajal (señor subordináu) d'Escudu Xaguar II foi prindáu como productu d'esti eventu. Ye dempués d'esti periodu, más de cuarenta años mientres el reináu d'Escudu Xaguar II, qu'esti embarcar nel so impresionante programa de construcción, esto puede indicar que nesti momentu Yaxchilán yera capaz d'exercer la so independencia de la hexemonía de los vecinos una vegada potentes y reclamar una mayor independencia política y un control más codalosu del comerciu fluvial. Nel 729, Escudo Xaguar II prindó a Aj Popol Chay, el señor de Lacanjá. Esti eventu, xunto coles otres victories del reináu d'Escudu Xaguar II, descríbese tantu nos testos xeroglíficos del Edificiu 44 y tamién nuna serie de cercos cerca del Edificiu 41. Esta victoria sobre Lacanjá comparar cola victoria anterior del Xaguar Güeyu de nuedu II en contra de la mesma ciudá. De la mesma, la captura d'un señor de Hix Witz nel añu 732 comparar cola victoria de Páxaru Xaguar III nel mesmu sitiu.

El 749, Yoaat B'alam II de Yaxchilán asistió a una ceremonia n'honor al Gobernante 4 de Piedras Negras. Si Yoaat B'alam II foi gobernante de Yaxchilán nesti momentu, esto indicaría que yera subordináu del gobernante de Piedras Negras. Esti eventu grabóse nel Panel 3 de Piedras Negras; nun hai rexistros del reináu de Yoaat B'alam II en Yaxchilán, lo qu'indica que los rexistros fueron darréu destruyíos si efeutivamente gobernara ellí.

Pasaron diez años hasta la siguiente toma de posesión documentada del sitiu, el fíu d'Escudu Xaguar II, Páxaru Xaguar IV nel 752, demostró ser unu de los gobernantes más enérxicos del Clásicu, creando un mapa d'arte y arquiteutura públicos mientres el so reináu de 16 años enfocaos a una sola cosa la promoción continua de la so propia llexitimidá. Como dellos gobernantes mayes, la mística de Páxaru Xaguar IV taba estrechamente amestada a la so imaxe de guerreru, sicasí la comprensión moderna de los testos amuesen el baxu rangu de la mayoría de les víctimes. El siguiente al tronu foi Escudo Xaguar III, la so fecha d'ascensión desconoz pero pa Febreru del 769 yá taba nel poder. A principios de 790, Escudo Xaguar III supervisó la instalación de Chan Muwan II en Bonampak, y contrató a los artesanos Yaxchilanos pa conmemorar los murales de la Estructura I (col anterior Chan Muwan).

Poco dempués del 800 dio empiezu'l reináu del postreru gobernante de Yaxchilán K'inich Tatb'o Craniu III, el so legáu acutar a un conxuntu de dinteles dientro del pequeñu Edificiu 3 y una victoria sobre Piedras Negras. Sicasí, estos trunfos fueron inútiles una y bones l'orde del clásicu taba amorrentando, les evidencies arqueolóxiques suxeren d'un abandonu masivu de la ciudá pocu dempués de concluyir l'Edificiu 3, apaeciendo simples cases habitación na innecesaria Gran Plaza ya incorporando monumentos rotos como'l Cercu 24, poniendo fin a un gobiernu dinásticu y la destrucción de la ciudá como capital.

Historia Moderna

Vista de la Gran Plaza

La primer publicación que menta'l sitiu paez ser una curtia mención del coronel Juan Galindo gobernador del departamentu del Peten en 1833 pa ser publicáu pola Royal Geographical Society. El profesor Edwin Rockstoh del Colexu Nacional de Guatemala visitó en 1881 y publicó otru curtiu reporte. Los esploradores Alfred Maudslay y Désiré Charnay llegaron equí por cuestión de díes l'unu del otru en 1882, y publicaron reportes más detallaos de les ruines con dibuxos y fotografíes. L'informe de Maudslay foi publicáu pola Royal Geographical Society en 1883. En 1891 Gerónimo López de Llergo realizó un mapa topográficu del sitiu tomando la Gran Plaza y la Gran Acrópolis. Teoberto Maler visitó'l llugar en delles ocasiones dende 1897 hasta 1900, con una descripción detallada en dos volúmenes de les ruines y otros sitios cercanos, foi publicáu pol Muséu Peabody de la Universidá de Harvard en 1903.

En 1931 Sylvanus Morley dirixó una espedición a cargu del Institutu Carnegie, mapeando el sitiu y afayando más monumentos. A partir de 1970, Ian Graham fixo numberoses visites a Yaxchilán y rexistró les inscripciones ellí. Estes inscripciones publicar a partir de 1977 nel Corpus of Maya Hieroglyphic Inscriptions pol Muséu Peabody de la Universidá de Harvard.

La mayista Tatiana Proskouriakoff realizó un trabayu pioneru sobre'l desciframientu de la escritura maya usando les inscripciones de Yaxchilán, publicando en 1963 Historical Data in the Inscriptions of Yaxchilan Vol 1 y 2. Dende entós Peter Mathews y otros ampliaron sobre los sos primeros trabayos.

El Institutu Nacional d'Antropoloxía y Historia de Méxicu realizó una investigación arqueolóxica de Yaxchilán ente 1973 y 1985, pa la execución del proyeutu foi designáu l'arqueólogu Roberto García Moll. El INAH realizó trabayos d'afitamientu y caltenimientu de la parte central del sitiu a lo llargo de más de diez temporaes d'investigación, García Moll desenvuelvo unu de los proyeutos más importantes nel área Maya, pioneru na metodoloxía emplegada nel caltenimientu y esposición de los sos edificios. Ente 1989 y 1990 los arqueólogos Daniel Juárez Cossío y Mario Pérez Campa siguen coles esploraciones arqueolóxiques.

Dende 1990 el proyeutu La pintura mural prehispánica en Méxicu del Institutu d'Investigaciones Estétiques de la Universidá Nacional Autónoma de Méxicu, dedicar al rexistru y estudiu de los murales precolombinos, como los de Yaxchilán. Al igual que n'otros sitios mayes del Periodu Clásicu, Yaxchilán tuvo ente les sos manifestaciones plástiques a la pintura mural, namái que nel casu d'esti sitiu, como nel de munchos otros, ésta nun llegó en bones condiciones hasta los nuesos díes por distintos factores, sobremanera de tipu natural. Pero, anque bien deteriorada y estazada, ta presente dende les sos primeres construcciones, como nel casu de la subestructura del Edificiu 7 o bien nos Edificios 6, 7, 23, 33, 40, 42 y 44. L'estilu de pintura mural a la que perteneció Yaxchilán ta catalogada dientro de la tradición del Usumacinta.

Yaxchilán siempres foi de mal accesu: hasta una dómina recién nun esistíen carreteres nun radiu de 150 quilómetros. Los únicos accesos yeren a por aciu un llargu viaxe en bote o avioneta. Dende la construcción d'una carretera estremera con Guatemala pol gobiernu mexicanu nes década de 1990, fíxose más accesible a la visita de turistes. Dende Palenque, tómase la Carretera Fronteriza del Sur, que va a Chancalá, que s'esvia escontra Frontera Corozal, llugar cercanu a Yaxchilán. Otra opción ye la vía aéra, esistiendo servicios d'avionetes dende les ciudaes de Palenque, Ocosingo y Comitán. Dellos mayes lacandones inda faen pelegrinaciones a Yaxchilán pa llevar a cabu los rituales a los dioses mayes.

Zona Arqueolóxica

Dientro del área nuclear del sitiu, hasta'l momentu fueron identificaos 120 edificios de diversos tipos y funciones. Yaxchilán ye conocida pola gran cantidá d'escelentes escultures nel sitiu, como los cercos monolíticos tallaes y la narrativa de los relieves de piedra tallaos en dinteles que traviesen les puertes del templu. Alredor de 50 edificios son los qu'anguaño pueden ser visitaos, distribuyíos en trés conxuntos mayores la Gran Plaza, la Gran Acrópolis y la Pequeña Acrópolis los trés conxuntos tán coneutaos ente sigo al traviés d'escalinates, ramples y terraces. La Pequeña Acrópolis ocupa la parte más alta del sitiu. El sitiu ta alliniáu con rellación al Ríu Usumacinta, dacuando causando una orientación non convencional a les grandes estructures, como los dos xuegos de pelota.

Estructures

Edificiu 6

Edificiu 6 ta cerca de la plaza principal de la ciudá. Atopar nun bon estáu de caltenimientu y cuenta con seis entraes, trés mirando a la plaza y trés mirando al ríu. Les puertes que s'abrir a la plaza fueron bloquiaes na antigüedá y les nueves puertes fueron cortaes nos llaos de la estructura. La fachada del edificiu frente a la plaza tien un frisu que sobrevive con una escultura d'una cabeza. La estructura cunta con un techu de crestería que sobrevive y créese que data del Clásicu Tempranu.

Edificiu 7 ta al llau del Edificiu 6, pero ta nun estáu muncho más probe de caltenimientu, teniendo colapsáu'l techu abovedáu. Esta estructura tamién tenía puertes qu'encaraben tanto al ríu como la Gran Plaza.

Edificiu 8 atópase na Gran Plaza en frente del Edifico 7 y estrema la plaza en seiciones noroeste y sureste.

Edificiu 9 ye un montículo ensin restaurar al noroeste del Edificiu 7, el Cercu 27 atópase frente a él.

Edificiu 10 comparte una plataforma en forma de L colos Edificios 13 y 74, na Gran Plaza. La estructura cubre la fachada noroeste del Edificiu 13 y sustitúi una tercer parte del 74 contién una serie de dinteles xeroglíficos que describe la nacencia y l'adhesión de Páxaru Xaguar IV.

Edificiu 12 ye una pequeña estructura na Gran Plaza cerca del ríu y d'unu de los xuegos de pelota. Contenía ocho dinteles que data de principios del sieglu VI. Los dinteles rexistren nueve generación de gobernantes de la ciudá. Los dinteles fueron encargaos por K'inich Tatb'o Craniu II, la so posición orixinal ye desconocida, siendo reacomodados nel Edificiu 12 nel sieglu VIII por Páxaru Xaguar IV. Dalgunos de los dinteles permanecen nel so llugar.

Edificiu 13 sofitar nuna plataforma en forma de L na Gran Plaza, xunto coles Estructures 10 y 74, presenta crestería al centru de la cubierta y tuvo dinteles de madera que col tiempu fueron sustituyíos polos dinteles de piedra na estrada suroeste atópase'l Dintel 50.

Edificiu 14 ye'l xuegu de pelota al noroeste, atópase na Gran Plaza. Atopáronse cinco marcadores de xuegu de pelota esculpíos equí, trés de los cualos fueron alliniaos nel área de xuegu y unu en caúna de les plataformes a cada llau, amás otru de los marcadores de xuegu de pelota retirar del sitiu atopándose rotu y erosionado, cronológicamente los marcadores asitiar de los años 742-746 ralu que correspuende a la Rexencia Femenina.

Edificiu 16 ta cerca del xuegu de pelota al noroeste. Ye un edificiu de planta cuadrangular con dos llarpiabes paraleles nel so interior, mesmes que tuvieron cubiertes con una bóveda. Orixinalmente tenía solu trés baldíos d'accesu, pero nun cambéu posterior amestáronse dos amenorgaes habitaciones nel estremu norte. Contién los Dinteles 38 hasta 40, que se volvieron a poner na so posición orixinal.

Edificiu 17 esta estructura ye un senciellu edificiu compuestu por una sola llarpiaba abovedada con un vanu d'accesu, presenta a lo menos dos etapes constructives mesmes que deformaron la so proporción arquitectónica quedando'l pequeñu templu semicubierto pola plataforma que lo arrodia. Les evidencies atopaes paecen indicar que foi un Temazcal.

El llaberintu

Edificiu 18 allugáu nel estremu noroeste de la Gran Plaza compartiendo espaciu colos Edificios 77 y 78 dispuestos alredor d'una pequeña plaza abierta, tien esquines remetidas en cada unu de los sos cuerpos y sobre el panal inclináu del cuerpu flanqueando la escalinata, asitiáronse grandes mazcarones modelaos en estuco, con representaciones de la cara de Kin, el Sol. Alredor del 740 los trés edificios y la pequeña plaza al centru fueron cubiertos por una amplia plataforma de 8 metros quedando visible solo la porción cimera del basamento.

Edificiu 19 ye tamién conocíu como'l Llaberintu. Atopar nel cantu occidental de la Gran Plaza. La estructura ye un templu con habitaciones partíes en trés niveles, coneutaos por escaleres interiores. La fachada del templu tien cuatro puertes, con tres nichos ente elles del tamañu d'una puerta. Frente a la so fachada principal asítiase l'Altar 1 únicu monumentu escultóricu asociáu a esti edificiu.

Edificiu 20 atópase na Gran Plaza y tien tres habitaciones. Los trés puertes a esta estructura, una vegada soportaron los Dinteles 12, 13 y 14, anque namái dos permanecen anguaño. Un pequeñu monto de la crestería del edificiu entá queda, y el techu inclináu inda tien frisos que sobreviven conteníos nos nichos. L'Edificiu 20 foi escaváu por Ian Graham en 1982, mientres les escavaciones la Escalera Xeroglífica 5 foi atopa frente al edificiu, foi soterrada de nuevu col fin de caltenela.

Edificiu 21 atopar nuna terraza per debaxo de los Edificios 25 y 26, ye la resultancia d'a lo menos tres etapes constructives amestando a los estremos los Edificios 73 y 89. Los trés dinteles de les puertes nesta estructura fueron los Dinteles 15 a 17, anque fueron removíos nel sieglu XIX y agora atópense nel Muséu Británicu de Londres. L'Edificiu 21 foi escaváu en 1983. El techu abovedáu de la estructura colapso poco primero de 1882, enllenando les habitaciones con escombros que fueron removíes anguaño, descubrimientu varios monumentos importantes, incluyendo'l Cercu 35 y sobre el muriu detrás de los cercu una escena con cinco personaje sentaos, modelada en estuco, asina mesmu caltienen restos de tres deidad y glifos. Los colores yeren coloráu, vede, mariellu, negru y azul maya.

Edificiu 22 ta nuna terraza de la Gran Plaza. Nesti edificiu puede reparase a lo menos tres etapes constructives ensin que la estructura orixinal sufriera cambeos significativos nel so aspeutu formal. La planta ye rectangular, por demás estrecha y agospia una sola llarpiaba. La cubierta del edificiu, anguaño sumida, solo caltién dalguna de les pieces pertenecientes a la cornisa; estes consistes en lloses de roca caliar de grandes dimensiones sobre los cualos sofitábense los panales pal segundu cuerpu na parte esterior y pa la bóveda nel interior. Sobre los cinco baldíos d'accesu atopaben los Dinteles 18 al 22, anque'l Dintel 18 anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 26

Edificiu 23 atópase na Acrópolis Central, con vistes a la Gran Plaza. Foi construyíu mientres el reináu d'Escudu Xaguar II y ye especialmente significativu porque yera la primer construcción importante llevada a cabu dempués d'un ralu de 150 años. L'Edificiu 23 ta dedicáu a la Señora K'ab'al Xook, una de les sos esposes. Orixinalmente tenía trés dinteles fitos percima de les sos puertes que paecen marcar la refundación de Yaxchilán, nun esfuerciu pa reforzar el llinaxe y el derechu de gobernar d'Escudu Xaguar II. Los Dinteles 24 y 25 retirar a finales del sieglu XIX y agora tán nel Muséu Británicu, ente que'l Dintel 26 atopar nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu. Esta serie de dinteles tán ente los meyores escultura en relieve que sobrevive na rexón maya.

Edificiu 24 atopar nuna terraza cerca de la Gran plaza, inda tien dinteles esculpíos nel so llugar.

Edificiu 25 atópase na Gran Acrópolis cerca del Edificiu 33. Nun s'escavó o restauró, anque tien intacta daqué de la so bóveda.

Edificiu 26 atópase al llau del Edificiu 25 na Gran Acrópolis y nun foi escavada. Ye siquier la meyor caltenida de los dos estructures.

Edificiu 30 atópase na Acrópolis Central, tien tres puertes que dan a la Gran Plaza La estructura cunta con dos sales paraleles con bóvedes bien caltenida.

Edificiu 33 na Gran Acropolis

Edificiu 33 de la Gran Acrópolis, foi descritu como una obra d'arte en piedra foi dedicáu nel añu 756 por Páxaru Xaguar IV. La estructura llevanta sobre una llomba a 40 metros sobre'l nivel de la Gran Plaza teniendo vista al ríu y sería importante pal tráficu fluvial nel sieglu VIII, hai una escalera monumental que conduz de la Gran Plaza a una pequeña escampada onde hai un adoratorio col Cercu 2. L'Edificiu 33 ye de planta rectangular construyíu sobre un montículo con una escalera na parte frontera de los cualos el pasu más altu ta esculpíu, esti pasu ye conocíu como la Escalera Xeroglífica 2. Tien parés de baxa planicie con tres puertes, caúna de les cuales soporta un dintel en bien bon estáu de caltenimientu (Dinteles 1 a 3). Nel centru de la paré posterior de la estructura, frente a la puerta central, nun nichu contién la escultura ensin cabeza d'una figura humana, probablemente'l mesmu Páxaru Xaguar IV. El techu de la estructura ta en gran parte intactu, inclúi un techu abovedáu que soporta un frisu y una crestería bien caltenida. Hai nichos en dambes partes de la crestería y los frisos, los nichos na crestería contienen los restos d'una figura esculpida. En dambes seiciones del techu una vegada tuvieron decoraos con estuco.

Edificiu 39 foi restauráu y atópase dientro de la Pequeña Acrópolis Tien tres puertes gradiaes que s'abrir a una habitación individual, de forma irregular. Los restos de la crestería sobreviven, con espigues qu'una vegada sofitaron decoración de estuco.

Edificiu 40 ta flanqueado polos Edificios 39 y 41. Restauróse y tamién tien tres puertes que conducen a una habitación individual y los restos d'una crestería furada. L'habitación tien los restos de murales qu'una vegada cubrieron toles parés interiores. Los Cercos 12 y 13 tuvieron de pies delantre del Edificiu 40 y el Cercu 11 una vegada tuvo ente ellos.

Edificiu 41 tamién foi restauráu. Al igual que les otres dos estructures na Pequeña Acrópolis, cuenta con trés entraes que conducen a una habitación individual. Nun ta tan bien calteníu como los Edificios 39 y 40 y gran parte de la bóveda derrumbóse. Una fracción del frisu de estuco de la escultura puede datar del añu 740, l'aniversariu del tercer K'atun sol gobiernu d'Escudu Xaguar II. La puerta central esta gradiada y la paré frontera fueron reforzaes. Ye una de los trés estructures principales a lo cimero del mirador más altu de la ciudá y de una serie de cercos poner en frente d'ella que describe les campañes militares d'Escudu Xaguar II.

Edificiu 42 atópase na Pequeña Acrópolis. La estructura contién los Dinteles del 41 al 43, tando solo in situ el Dintel 42, representen los esfuercios de Páxaru Xaguar IV pa consolidar el poder, emulando los eventos llevaos a cabu pol so padre Escudo Xaguar II.

Edificiu 44 atópase na Pequeña Acrópolis. Esti templu foi construyíu por Escudu Xaguar II y dedicóse alredor del añu 732. Los testos esculpíos d'esti edificiu apurren una cuenta del resurdimientu de la ciudá del sieglu VIII. El Dintel 44 atópase na entrada sureste, en Dintel 45 al centru y el Dintel 46 nel noroeste amás en cada entrada atopen dos gradies con inscripciones xeroglífiques: Pasu I y II na entrada sureste, Pasu III y II al centru y Pasu V y VI nel nordeste anque güei tán cubiertos pal so caltenimientu.

Edificiu 67 ye'l xuegu de pelota sureste, asitiáu na Gran Plaza.

Edificiu 74 comparte una plataforma en forma de L colos Edificios 10 y 13, na Gran Plaza. Consta de dos llarpiabes paraleles con fachas escontra la Gran Plaza y al ríu, ente l'Edificiu 74 y el ríu ta l'Edificiu 11.

Edificiu 77 allugáu nel estremu noroeste de la Gran Plaza compartiendo espaciu colos Edificios 18 y 78 dispuestos alredor d'una pequeña plaza abierta, tien esquines arrondaes en cada unu de los sos cuerpos, tuvo mazcarones en estuco cola cara de Kin, el Sol. Alredor del 740 los trés edificios y la pequeña plaza al centru fueron cubiertos con una plataforma de 8 metros quedando visible solo la porción cimera de los basamentos.

Edificiu 78 allugáu nel estremu noroeste de la Gran Plaza compartiendo espaciu colos Edificios 18 y 77 dispuestos alredor d'una pequeña plaza abierta, tien esquines remetidas en cada unu de los sos cuerpos.

Monumentos

Escalera Xeroglífica 2, seición del Pasu VII

Escaleres Xeroglífiques

Escalera Xeroglífica 1 conduz al Edificiu 5 na Gran Plaza. Tien seis bandes esculpíes que consta de diversos bloques tallaos, munchos de los cualos tán fuertemente erosionadas.

Escalera Xeroglífica 2 ye la canalización vertical del pasu cimeru que conduz a al Edificiu 33. Componer de 13 bloques esculpíos, numberaos d'esquierda a derecha como Pasu I a XIII. Los pasos VI, VII y XVIII tán perbién calteníos y amuesen a Páxaru Xaguar IV, el so padre y el so güelu xugando con pelotes simbóliques, feches colos cuerpos ataos de los sos prisioneros. El tableru del propiu Páxaru Xaguar ye importante porque contién la única descripción sobreviviente del mitu de Ux ahal, los trés victories. Nesta historia fuelga'l conceutu medular del xuegu de pelota, dando'l so nome a canches y escaleres acomuñaes tan alloñaes como les de Toniná y Copán. Narra la decapitación de tres personaje (seique dioses del inframundu) nel pasáu remotu, una versión d'esta historia sobrevive nel Popol Vuh.

Dinteles

Dintel 1 ta percima de la puerta esti del Edificiu 33 na Gran Acrópolis. Representa a Páxaru Xaguar IV acompañáu pola so esposa la Señora Gran Craniu.

Dintel 2 atópase percima de la puerta central del Edificiu 33. Amuesa a Páxaru Xaguar IV acompañáu pol so fíu y herederu, Escudo Xaguar III, executando una danza de “cetro ave” nel añu 757.

Dintel 3 ta percima de la puerta oeste del Edificiu 33. Tamién amuesa a Páxaru Xaguar IV, esta vegada acompañáu por un aliáu.

Dintel 9 el testu fala d'una ceremonia ritual celebrada'l 16 de xunu del 768 mientres el solsticiu de branu, amuesa a Páxaru Xaguar IV y al Señor Gran Craniu ricamente afatiaos. El gobernante ye mentáu colos títulos de: el captor d'Ah Kuk, el señor de los venti prisioneros, el gobernante sagráu de Yaxchilán. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 10 ye l'últimu monumentu conocíu en Yaxchilán, que data de 808. Al traviés de lo que podría ser una narración de guerra describe la captura del últimu rei de Piedra Negres, Gobernante 7 a manes de K'nich Tatb'o Craniu III.

Dintel 11 enlista los primeros diez gobernantes de Yaxchilán y los sos cautivos más notables, data del 550.

Dintel 12 afitóse primeramente nel Edificiu 20 na Acrópolis Central y anque los testos glíficos tán erosionados, analizando otres inscripciones cercanes sabemos que'l 9 de payares del 575 Páxaru Xaguar IV vistióse como dios solar del inframundu tal como lo indica l'ornamientu qu'enmarca'l so güeyu y se trenza a la frente y porta una llanza na so mano derecha, de pies nel estremu esquierdu atópase un subalternu y arrodillados tán cuatro prisioneros ataos. Agora atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 15

Dintel 13 ta percima de la entrada del Edificiu 20. Cayérase cuando'l techu del edificiu derrumbóse, pero yá se restableció. La escena amuesa a los padres d'Escudu Xaguar III la Señora Gran Craniu y Páxaru Xaguar IV conmemorando la so nacencia con una ceremonia de la Culiebra Visión.

Dintel 14 ta asitiáu percima d'una puerta del Edifico 20 amuesa tamién a los padres d'Escudu Xaguar III n'otra ceremonia d'autu sacrificiu.

Dintel 15 orixinalmente estendióse sobre una puerta del Edificiu 21, foi retiráu xunto colos Dinteles 16 y 17 por Gorgonio López a iniciativa d'Alfred Maudslay pal Muséu Británicu ente 1982 y 1983. Foi talláu en piedra caliar y atopábase orixinalmente percima de la puerta sureste de l'habitación central. El Dintel 15 representa a la Señora Wak Tuun, una de les esposes de Páxaru Xaguar IV, mientres un ritual de derramamiento de sangre que se traduz na apaición de la Culiebra Visión. La Señora Wak Tuun ta llevando una cesta que contién les ferramientes utilizaes pal ritual de derramamiento de sangre, incluyendo un escayu de raya, cuerda y papel enllordiáu de sangre. La Culiebra de la Visión esprender d'un recipiente que contién tires de papel de corteza.

Dintel 16 tamién s'estendió sobre una puerta nel Edifico 21 agora atópase nel Muséu Británicu. Foi esculpíu en piedra caliar y asitióse primeramente percima de la puerta central de l'habitación. Amuesa a Páxaru Xaguar IV con una llanza y de pies sobre'l Señor Vasía Invertida arrodillado. Páxaru Xaguar IV lleva'l mesmu traxi que'l so padre col que representa nel Dintel 26, l'eventu de captura que s'amuesa nel Dintel 16 tuvo llugar n'añu 752.

Dintel 24

Dintel 17 foi otru dintel d'una puerta del Edificiu 21, que s'atopa agora nel Muséu Británicu. Ta esculpíu en piedra caliar y asitióse primeramente percima de la puerta noroeste de l'habitación central. El dintel representa Páxaru Xaguar IV y la so esposa la Señora Mut B'alam participando nun ritual de derramamiento de sangre. El gobernante repara ente que la so esposa tira d'una cuerda al traviés de la so llingua tomando'l sangre. Esti ritual ye recordáu por haber teníu llugar ocho díes dempués del eventu de captura que s'amuesa nel Dintel 16.

Dintel 18 ye reconocíu pola calidá de la so talla, formaba parte del Edificiu 22 anguaño ye exhibíu nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu. Data del Clásicu Tardíu anque nun foi posible determinar la fecha de conmemoración, la pallabra "bak" (prisioneru) ta escrita nos cartuchos B2, B3, B4, B5 polo tanto los cartuchos A2, A3, A4, A5 tienen de ser los nomes de los prisioneros, la pallabra Ah Tsi-ba (señor escriba) apaez nel cartuchu D4 polo tanto los cartuchos C5-D5 tienen de ser los nomes de les escribes.

Dintel 24 ta esculpíu en piedra caliar y ye considerada como una obra maestra del Arte maya. Ye unu d'una serie de trés dinteles del Edificiu 23, asitióse percima de la puerta sureste. Amuésase un ritual de derramamiento de sangre que se llevó a cabu per Escudu Xaguar II y la so esposa la Señora K'ab'al Xook, asitiar al gobernante sosteniendo una antorcha encendida percima de la so esposa, que tira d'una cuerda de punta al traviés de la so llingua. Un llibru en forma biombo atopar nuna cesta delantre de la princesa. El dintel tien traces de pigmentos coloráu y azul maya. La ceremonia representada na escultura tuvo llugar el 28 d'ochobre 709. El Dintel 24 retiróse a la fin del sieglu XIX y agora ta n'exhibición nel Muséu Británicu.

Dintel 25

Dintel 25 primeramente asitióse percima de la puerta central del Edificiu 23. Foi talláu de la piedra caliar mientres el reináu d'Escudu Xaguar II y amuesa la Señora Xook invocando la Culiebra Visión pa conmemorar l'adhesión del so home al tronu. La Señora Xook sostién un cestu que contién los artículos ensangrecíos que consisten nun escayu de raya y papel enllordiáu de sangre. La Visión Culiebra qu'ascendente ante ella tien dos cabeces, una en cada estremu, de la boca d'unu remanez un guerreru, de la otra remanez la cabeza Tláloc, el dios de l'agua de la distante metrópolis de Teotihuacán nel Valle de Méxicu. La inscripción xeroglífica nel dintel ye inusual, invirtiéndose como si tuviera destináu a ser lleida nun espeyu, a pesar de la importancia d'este'l so significáu ye desconocíu. Al igual que'l Dintel 24 y el Dintel 25 retirar a finales del sieglu XIX y agora ta n'exhibición nel Muséu Británicu. Los acontecimientos descritos nel dintel descríbense que tuvieron llugar "frente a l'agua de Siyan Chan", una referencia a la plaza principal de la ciudá que s'atopa na vera del Ríu Usumacinta.

Dintel 26 foi'l terceru de la serie, asitiáu percima de la puerta del Edificiu 23, anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu. Remontar al añu 726 y lleva una semeya d'Escudu Xaguar II.

Dintel 29 asitiar nel Edificiu 10, na Gran Plaza. Ye parte d'una serie de trés dinteles que lleven unos testos xeroglíficos que se complementen ente sigo, detallando la nacencia y l'ascensión de Páxaru Xaguar IV.

Dintel 30 ye parte de la serie dinteles tallaos con un conxuntu de testos xeroglíficos nel Edificiu 10.

Dintel 31 ye otra parte de la serie de trés dinteles xeroglíficos asitiáu nel Edificiu 10.

Dintel 32 foi dedicáu a los padres de Páxaru Xaguar IV el 28 d'ochobre del 697 amuesa a Escudu Xaguar II sosteniendo un cetru cola representación del Dios K'awiil y a la Señora Ik Craniu quien va vistida con huipil y capa y sostién un bultu de papel amate. El Popol Vuh diz que'l "bultu de poder" apurrir a los gobernantes. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 35 foi atopáu por Alfred Maudslay ente los escombros del Edificiu 12 y agora caltiénse nel Muséu Británicu. Foi esculpíu en piedra caliar nel sieglu VI sol gobiernu de K'inich Tatb'o Craniu II y graba una serie de victories la derrota de la gran ciudá de Calakmul.

Dintel 38, Dintel 39 y Dintel 40 fueron asitiaos nes sos posiciones orixinales nel Edificiu 16 na Gran Plaza. A diferencia de la mayoría de los otros dinteles de Yaxchilán, estos tán esculpíes nos sos cantos en cuenta de la parte inferior.

Dintel 41 asitiar percima de la puerta sur del Edificiu 42 na Pequeña Acrópolis. Se cayera y rompiera en dos cachos cuando Alfred Maudslay atopar nel sieglu XIX. La seición cimera ta n'exhibición nel Muséu Británicu, la seición inferior ta estropiada. El dintel foi talláu en piedra caliar y ye unu d'una serie de dinteles fitos na mesma estructura que celebren les victories de Páxaru Xaguar IV. El gobernante amuésase preparar pa una batalla que tuvo llugar nel añu 755, lleva un tocáu qu'inclúi un moñu del Dios Caparina de Teotihuacán y la so esposa apúrre-y una llanza, ella ye la Señora Wak Jalam, Chan Ajaw orixinaria del sitiu de Motul de San José, na rexón del Petén en Guatemala.

Dintel 42 amuesa una escena na que'l gobernante Páxaru Xaguar IV lleva un tocáu y ta afatiáu con plumes, caltién un cetru de poder na so mano derecha y a otru personaxe de menor rangu llamáu Kan Toc portando un hachu na so mano derecha.

Dintel 43 amuesa a Páxaru Xaguar IV xunto con una de les sos esposes la Señora Mut B'alam nuna escena d'autu sacrificiu pa invocar a la Culiebra Visión realizada'l 12 d'ochobre del 752. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 45 amuesa la captura y sumisión de Aj Nik el 21 de febreru del 681. Tomáu del pelo, paez que casi besa l'escudu d'algodón del so captor Escudo Xaguar II.

Dintel 47 xunto col Dintel 48 yeren un solu testu, nel que se rexistra'l tiempu trescurríu dende la Fecha Yera (13 d'agostu de 3114 e. C.) (13.0.0.0.0, 4 ajaw 8 kumk'o) hasta'l 11 de febreru del 526 d. C. fecha en que se celebraron rituales pa invocar a deidaes nomaes nos cartuchos D3-D4, destacando: Sol xaguar de la nueche, el de la guerra (xaguar degolláu) y el dios Solar (el de día). Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 48 xunto col Dintel 47 formen parte d'un conxuntu que narra la historia de la dinastía de Yaxchilán. L'entamu de la cuenta llarga del tiempu ta representáu per mediu de glifos llamaos "variantes de cabeza" y de "cuerpu enteru". Los númberos son cabeces de deidaes y los periodos son figures d'animales como'l monu que representa a k'in (sol, día) y que nuna mano lleva la cabeza del dios 6; debaxo esta la cabeza del dios de la muerte que representa'l numberal 10. El conxuntu lléese como 16 k'ines (16 díes).

Cercu 1

Dintel 50 asitiar nel Edificiu 13, na Gran Plaza.

Dintel 54 foi alzáu por Escudu Xaguar III el 8 d'abril del 756 n'honor a los sos padres Páxaru Xaguar IV y la Señora Gran Craniu, quien conmemoraron el final d'un periodu, cuando nel Calendariu maya cerrábense unu o dellos ciclos. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 55 amuesa a dos personaxes non identificaos realizando'l ritual de la Culiebra Visión de que les sos fauces remanez una cara. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 58 pertenez al fíu de Páxaru Xaguar IV, Escudo Xaguar III, equí podemos ver sosteniendo un cetru del Dios K'awiil, frente a él atopa'l Señor Gran Craniu, quien lleva un hachu na mano derecha y na esquierda un escudu solar elementos acomuñaos a la guerra. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Dintel 60 permanez na so posición orixinal nel Edificiu 12. Foi afayáu mientres les escavaciones de la estructura en 1984.

Cercos

Cercu 1 allúgase sobre un basamento baxu na parte central de la Gran Plaza y la so cara principal empobinar escontra l'Edificiu 33, creando un verdaderu dialogo ente edificiu y monumentu, estremar en tres discursos na seición central s'a representa a Páxaru Xaguar IV nuna ceremonia de dispersión nel añu 761 y xunto a él esta otru personaxe más pequeñu; na seición cimera sobre una barra celeste tán sentaos los sos padres flanqueando escontra Kin, el Dios Sol; na seición inferior otra vegada apaez Kin con una gran barra ceremonial. Les otres trés cares, tamién tán llabraes anque bien erosionadas. A los llaos atopen dos escultures una representa a un cocodrilu y la otra a un xaguar, y a poca distancia atoparon los retos d'un tronu.

Cercu 2 ta sobre la más baxa de les terraces sobre la monumental escalera que conduz a al Edifico 33. Esta gravemente deteriorada y data del añu 537.

Cercu 11

Cercu 3 atopar nuna plataforma nel centru d'una plaza pol Edifico 20. Foi destruyida intencionalmente dende dómina prehispánica tuvo que ser restaurada y el monumentu foi re-alzáu. Tuvo llabrada con escenes de calter relixosu y políticu y a pesar de la so destrucción les feches que presenta acomuñar al gobiernu de Páxaru Xaguar III.

Cercu 5 ta enfrente d'una terraza sobre la que ta l'Edificiu 20. La parte cimera d'esti monumentu representa a Escudu Xaguar II.

Cercu 6 ponse delantre de la terraza que soporta l'Edifico 20. Ta en gran parte intacta y representa a Páxaru Xaguar III quien gobernó nel sieglu VII.

Cercu 7 foi gravemente estropiada, romper en dellos fragmentos. El monumentu agora volvióse a montar y l'escultura que sobrevive ye d'escelente calidá. El cercu ponse delantre d'una terraza per debaxo del Edificiu 20 representa a una figura arrodillada, probablemente data del añu 771 venceyándola al gobiernu d'Escudu Xaguar III.

Cercu 9 representar a Páxaru Xaguar IV que'l so paxellu inclúi una capa de plumes, pola inscripción sabemos que participó nuna danza anque'l deterioru de los glifos tórganos afitar con certidume la fecha del acontecimientu. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Cercu 10 ta llabrada per dambos llaos, na escena principal amosar a Páxaru Xaguar IV acompañáu por una de les sos esposes y dos guerreros; na otra cara na parte cimera apaecen los padres del gobernante y ente ellos el Dios solar, debaxo esta la culiebra de dos cabeces de que les sos fauces remanecen los dioses, el so cuerpu ta formáu por signos acomuñaos al cielu, polo que tamién se -y llama la banda celeste. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Cercu 11 orixinalmente atopábase frente al Edificiu 40. El cercu retirar en 1964 y unviada ríu arriba pel Ríu Agua Azul pa ser tresportada a la Ciudá de Méxicu pa la so exhibición nel Muséu Nacional d'Antropoloxía. Sicasí, yera demasiáu pesada pal vuelu y foi devuelta a Yaxchilán en 1965 y agora atópase recostada a la vera del ríu. Ta llabrada per dambos llaos, na parte güei visible represéntase una tresferencia de poder d'Escudu Xaguar II a Páxaru Xaguar IV, na parte non visible tien como escena central a Páxaru Xaguar IV de pies con una mázcara del Dios solar y con tres cautivos a los sos pies, na parte cimera d'esta escena atopen los padres de Páxaru Xaguar IV. Les figures y el panel xeroglíficu acompañante tán perbién calteníos. Hai delles feches inscrites nel cercu siendo la más temprana a primeros d'añu 741. El cercu ta rota en dos partes.

Cercu 35

Cercu 18 representa a Escudu Xaguar II victoriosu de pies sobre un cautivu arrodillado, quien ye identificáu como Aj Popol Chaj, el señor gobernante de Lacanjá eventu conmemoráu'l 23 de xunetu del 677. Anguaño atópase nel Muséu Nacional d'Antropoloxía na Ciudá de Méxicu.

Cercu 27 volvió alzase frente al Edifico 9 na Gran Plaza. El monumentu data del 514 y representa a Xaguar Güeyu de Nuedu I. Esti cercu ye la más antigua conocida de Yaxchilán. El Cercu 27 ye particularmente notable porque foi deteriorada na antigüedá y darréu restaurada nel Clásicu Tardíu, con un sustancial re-trabayu nel terciu inferior del cercu que data de la dómina de Páxaru Xaguar IV.

Cercu 31 atopar a poco alloña frente al Edificiu 33. Ye un monumentu particularmente inusual porque ta esculpíu nuna estalactita. Nun tien feches inscrites, solu trés figures grabaes y dellos xeroglíficos.

Cercu 33 ye un monumentu estazáu que foi afayáu mientres les escavaciones de la plataforma sobre la que se sofitó'l Cercu 3.

Cercu 35 ye un monumentu escepcionalmente bien caltenida atopáu mientres les escavaciones del Edificiu 21 en 1983. El cercu data del Clásicu Tardíu ye bastante pequeña y representa a Señora Ik Craniu, madre de Páxaru Xaguar IV.

Gobernantes

Nome	Escritura glífica	Periodu de gobiernu	Familiares
Yoaat ó Yopaat B'alam I (Proxenitor Xaguar) Pene Xaguar, Yat B'alam	yo?-A:T-BALAM	23 de Julio del 359? (8.16.2.9.1? Imix? 14 Sotz') al ?
Escudo Xaguar I (Itzamnaaj B'alam I) Deidad Jaguar, Xaguar GIII	ITZAMNA:J B'ALAM	?
Páxaru Xaguar I (Yaxun B'alam I)	yá-?-B'ALAM	6 d'Ochobre del 378? (8.17.1.17.16? 2 Kib 14 Mol) al 389
Yax Cráneo Asta de Venado (Craniu Primer Cuernu)	YAX-?-JOLO:M	20 d'Ochobre del 389? (8.17.13.3.8? 4 Lamat 11 Ch'en?) al 402?
Gobernante 5	?-B'ALAM	27 de Setiembre del 402? (8.18.6.5.13? 10 Ben? 11 Mol) al ?
K'inich Tatb'o Craniu I (Mahk'ina Tah Craniu I)	K'INICH ta?-b'o-JOLO:M?	?
hai-?-JOLO:M?	454 al 467
Páxaru Xaguar II (Yahun B'alam II)	yá-?-B'ALAM	20 de Payares del 467? (9.1.12.7.8.2 Lamat 1? Keh) al ?	Esposa: Señora Chuwen Fíos: Xaguar Güeyu de Nuedu I K'inich Tatb'o Craniu II
JOY [B'ALAM] (Xaguar Amarráu)	508? al 518
K'inich Tatb'o Craniu II (Mahk'ina Tah Craniu II)	K'INICH-ta-(ta)-b'o-JOLO:M?	11 de Febreru del 526 (9.4.11.8.16 2 Kib 19 Pax) al 537?
JOY [B'ALAM] (Xaguar Amarráu)	564? al ?
Páxaru Xaguar III (Yaxun B'alam III) 6-Tun Páxaru Xaguar	AJ-6-EL TO:N-nin-yá-?-B'ALAM-ma	15 de Setiembre del 629 (9.9.16.10.13 9 Ben 16 Yax) al 669?	Esposa: Señora Pakal Fíu: Escudo Xaguar II
Escudo Xaguar II (Itzamnaaj B'alam II) Escudo Xaguar el Grande |ITZAMNA:J-B'ALAM	20 d'Ochobre del 681 (9.15.10.17.14 5 Imix 4 Mak) al 742	Esposes: Señora K'ab'al Xook Señora Sak B'iyaan Señora Ik Craniu de Calakmul Fíu: Páxaru Xaguar IV
YOA:T? [B'ALAM]-ma	749?
Páxaru Xaguar IV (Yaxun Balam IV) Páxaru Xaguar el Grande |yá-?-B'ALAM	29 d'Abril del 752 (9.16.1.0.0 11 Ajaw 8 Sek) al 768	Esposes: Señora Gran Craniu Señora Wak Tuun de Motul de San José Señora Wak Jamal Chan de Motul San José Señora Mut Balam de Hix Witz Fíu: Escudo Xaguar III
Escudo Xaguar III (Itzamnaaj B'alam III) Descendiente d'Escudu Xaguar	ITZAMNA:J-B'ALAM che--y-TE' CHAN-K'INCH	769 al 800?	Esposa: Señora Ch'ab Ajaw Fíu: K'inich Tatb'o Craniu III
K'inich Tatb'o Craniu III (Mahk'ina Tah Craniu III)	[K'IN]chi-nin-ta-(ta)-b'o-JOLO:M?	? al 808?

Bibliografía

• Yaxchilan, The Design of a Maya Ceremonial City; Tate, Carolyn Y; University of Texas Press, 1992. ISBN 0-292-77041-3
• Cróniques de los Reis y Reines Mayes; Simon Martin, Nikolai Grube; 2002. ISBN 84-8432-352-8
• La composición dinástica de Yaxchilán. María Elena Vega Villalobos.

• L'antiguu nome de Yaxchilán. Simón Martín.
• Dinastíes Reales Mayes del Periodu Clásicu. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión). FAMSI.
• Piedres que Falen. Juan Villoro

Enllaces esternos

• Proyeutu "La pintura mural prehispánica en Méxicu", artículu nel sitiu web de la UNAM.
• Información arqueolóxica nel sitiu web de INAH.
• Información turística de la páxina Turismu en Chiapas. (enllaz rotu disponible n'Internet Archive; ver l'historial y la última versión).

• Datos: Q662263
• Multimedia: Yaxchilan