Determinismu

Determinismu
	cosmovisión
	teoría filosófica (es)

Pa ver el términu matemáticu, Sistema determinista.

El determinismu^[1] ye una doctrina filosófica que sostién que tou acontecimientu físicu, incluyendo'l pensamientu y aiciones humanes, ta causalmente determináu pola irrompible cadena causa-consecuencia, y por tanto, l'estáu actual "determina" en dalgún sentíu'l futuru. Esisten distintes formulaciones de determinismu, que s'estremen nos detalles de les sos afirmaciones. Pa estremar les distintes formes de determinismu convien clasificales acordies con el grau de determinismu que postulen:

El determinismu fuerte sostién que nun esisten sucesos genuinamente aleatorios o azarosos, y polo xeneral, el futuru ye potencialmente predecible a partir del presente. El pasáu tamién podría ser "predecible" si conocemos perfectamente una situación puntual de la cadena de causalidá. Pierre-Simon Laplace defendía esti tipu de determinismu.
El determinismu débil sostién que ye la probabilidá lo que ta determináu polos fechos presentes, o qu'esiste una fuerte correlación ente l'estáu presente y los estaos futuros, entá almitiendo la influencia de sucesos esencialmente aleatorios ya impredicibles.

Cabo resaltar qu'esiste una diferencia importante ente la determinación y la predictibilidad de los fechos. La determinación implica puramente l'ausencia d'azar na cadena causa-efeutu que da llugar a un sucesu concretu. La predictibilidad ye un fechu potencial deriváu de la determinación certera de los sucesos, pero esixe que se conozan les condiciones iniciales (o de cualquier puntu) de la cadena de causalidá.

Determinismu en Ciencies Sociales

Puesto que les ciencies sociales estudien tantu la conducta individual, como la conducta de sistemes formaos por diversos individuos, esisten formes de determinismu que sostienen que'l comportamientu global del sistema ye determinista (ensin afirmar nada sobre'l determinismu de los individuos) y formes más radicales que sostienen el determinismu inclusive a nivel d'individuu.

Dellos autores, como Marvin Harris que nun son puramente deterministes, plantegaron la posibilidá d'un determinismu probabilista, pol cual nun seríen los fechos en sí mesmos los que tán determinaos sinón la probabilidá de qu'un sistema social evolucione nun sentíu o otru.

Determinismu nos sistemes sociales

Esisten delles teoríes que postulen dalguna forma de determinismu pa la evolución de los sistemes sociales. Polo xeneral, estes teoríes postulen dalguna forma de determinismu débil, xustificando'l determinismu non tanto a que'l comportamientu de los individuos pudiera ser determinista, sinón a que la mesma estructura y les restricciones de los sistemes son los que producen determinismu, entá cuando los individuos puedan tar dotaos de llibre albedríu. Delles formes de determinismu seríen:

Determinismu económicu: afirma que la evolución de les sociedaes ta gobernada o acutada por factores económicos. El filósofu Karl Marx suxirió que les estructures sociales tán fuertemente condicionaes por factores económicos y el manera de producción, de la mesma determináu pola teunoloxía (les fuercies granibles). Esta posición nun tien de confundir se col determinismu económicu stricto sensu (la diferencia ta en "condicionar" frente a "determinar" dafechu). Dientro de dellos enfoques tecnocráticos, neoclásicos y neolliberales actuales paez esistir una asunción tácita de determinismu económicu, esto ye, qu'un mesmu conxuntu de midíes económiques aplicaes a gran escala van producir resultaos idéntiques (o bien paecíos) en sociedaes distintes y en tiempos distintos, con independencia d'otros factores extraeconómicos de tipu políticu, social y cultural.
Determinismu teunolóxicu: les fuercies téuniques determinen los cambeos social y cultural. Esta posición ye similar a la caltenida por Jared Diamond, Marvin Harris o Karl Marx pa los cualos los factores materiales, ente ellos la teunoloxía y los recursos disponibles condicionen fuertemente otros desarrollos sociales, anque nengún de los trés autores ye un determinista puramente dichu. Esta corriente, que se perfila mayoritariamente en redol a la denomada Escuela de Toronto, estudia los medios de comunicación qu'empresten especial atención a la so naturaleza teunolóxica y a cómo ésta inflúi y determina los usos sociales que se faen d'ella ya inclusive les formes sociales que surden d'ellos.
Determinismu xeográficu: Pa munchos autores, sobremanera de la segunda metá del sieglu XIX y primer metá del sieglu XX, el mediu físicu determina a les sociedaes humanes como coleutivu y al home como individuu y al so nivel de desenvolvimientu socioeconómico y cultural, polo que los seres humanos tienen d'afaese a les condiciones impuestes pol mediu. Esta "escuela xeográfica" o "forma de faer xeografía" considérase impulsada pol xeógrafu alemán Friedrich Ratzel. La xeógrafa estauxunidense Ellen Churchill Semple llevó estes idees hasta estremos radicales na so obra Influences of Geographic Environment on the Basis of Ratzel's System of Anthropo-geography. Una variante d'esti tipu de determinismu ye'l determinismu climáticu, qu'establez que la cultura y la historia resulten bien condicionaes poles carauterístiques climátiques de la zona onde se vive. Un exemplu d'esti tipu de determinismu ye'l que plantega Ellsworth Huntington nes sos obres Clima y Civilización y The Pulsie of Asia: los oríxenes de la civilización tán determinaos pol clima. Si'l clima nun ye favorable, nun se va producir un eleváu nivel de desenvolvimientu humanu (civilización). Podría definise tamién como un determinismu climáticu. Otra forma de determinismu xeográficu débil ye la postura de Jared Diamond, quien suxer que la presencia de ciertos animales domesticables o ciertos recursos naturales en ciertes rexones tuvo un impautu decisivu na espansión de les civilizaciones antiguu y modernu.
Determinismu per calter social (como sostién Hobbes) niega la llibertá en virtú de la convivencia social. La sociedá ye la qu'impon regles o lleis necesaries pa permediar los intereses y deseos individuales, pos en casu de faltar dicha reglamentación l'home desaguaría nun caos xeneralizáu qu'atentaría contra toos y cada unu de los individuos, pos como afirma Hobbes: «Homo homini lupus» ('L'home ye un llobu pal home').
Determinismu de clase: diz que'l nivel social nel que vamos morrer ta amestáu, o correlacionado probabilísticamente, al nivel social nel que nacimos, de manera qu'en términos sociales esiste inamovilidad. Considérase un antónimu del suañu americanu porque la sociedá nun mide'l valor de les persones en función de les sos idees, pensamientos o llogros personales sinón pol so nivel social, siendo entós imposible esguilar na sociedá nun siendo que se tea destináu pa eso.

Determinismu nos individuos

Nuevamente dientro de les formes de determinismu, en rellación colos individuos, esisten postures dende'l determinismu probabilista hasta'l determinismu fuerte que niega cualquier papel al azar. Dende'l puntu de vista humanu, el determinismu individualista fuerte sostién que nun esiste'l llibre albedríu. El determinismu sostién que la nuesa vida ta rexida o fuertemente determinada por circunstancies qu'escapen al nuesu control de cuenta que naide ye responsable, n'última instancia, de lo que fai o dexa de faer.

Determinismu biolóxicu: Conxuntu de teoríes que defenden la posibilidá de dar respuestes últimes al comportamientu de los seres vivos a partir de la so estructura xenética. Poro, la conducta, tantu de los animales como del home, obedez a formes que fueron necesaries pa la sobrevivencia de los sos xenes, y que s'estienden a complexos sistemes sociales afechos al so más favorable procesu evolutivu.
Determinismu xenéticu: afirma, na so versión más fuerte, que nós nun somos llibres porque tamos condicionaos o determinaos polos nuesos xenes. Nes versiones más débiles el determinismu xenéticu sostién que la nuesa personalidá y en gran midida'l nuesu ésitu y aiciones na vida tán suxetes primero de too a los nuesos xenes, que seríen el factor esplicativu principal.
Determinismu ambiental o educativu o determinismu conductista: afirma que nun son los xenes los que nos condicionen, sinón la educación que recibimos a lo llargo de la nuesa vida, que ye la causante del nuesu comportamientu. Pal determinismu conductista nun somos llibres porque les nueses conductes fueron condicionaes. El psicólogu B. F. Skinner defendía esta postura (conductismu) al igual que J. B. Watson.
Determinismu psíquicu: conceutu acuñáu pol psicoanálisis. El determinismu psíquicu ye un conceutu del psicoanálisis que parte de que tou fenómenu psíquicu tien una causa y, por lo mesmo, tamién la llibre eleición o decisión humana, nes que la causa ye la fuercia del motivu más potente, o bien la situación interna psicolóxica determinada por tolos condicionamientos procedentes del heriedu, la bioloxía, la educación, el temperamentu y el calter de la persona que decide o l'inconsciente.
Determinismu llingüísticu. Referir a que la forma concreta de la llingua que falamos y los conceutos presentes na mesma imponen o condicionen fuertemente'l tipu de razonamientos, concepciones ya idees sobre como ye'l mundu. La hipótesis de Sapir-Whorf, bien popular a mediaos del sieglu XX, ye una forma de determinismu llingüísticu. Polo xeneral la mayor parte de formes de determinismu llingüísticu fueron bien criticaes y aldericaes tantu por llingüistes como por especialistes en ciencia cognitiva.

Determinismu en Ciencies Naturales

En física, el determinismu sobre les lleis físiques foi dominante mientres sieglos, siendo dalgunos de los sos principales defensores Pierre Simon Laplace y Albert Einstein. Laplace, quien contribuyó descomanadamente al desenvolvimientu de la física y la teoría de probabilidaes, afirmó:

Podemos mirar l'estáu presente del universu como l'efeutu del pasáu y la causa del so futuru. Podría entestase un intelectu qu'en cualquier momentu dau sabría toles fuercies qu'animen la naturaleza y les posiciones de los seres que lu componen. Si esti intelectu fuera lo suficientemente vastu pa someter los datos al analís, podría entestase nuna simple fórmula de movimientu de los grandes cuerpos del universu y del átomu más llixeru; pa tal intelectu nada podría ser inciertu y el futuru, según el pasáu, taría frente los sos güeyos.

Laplace

La mecánica clásica y la teoría de la relatividá son teoríes que postulen lleis d'evolución temporal, esto ye, "ecuaciones de movimientu" de tipu deterministes. Hubo autores como Karl Popper o Ilya Prigogine qu'intentaron rebatir esti determinismu na física clásica con base n'argumentos tales como la esistencia de sistemes con bifurcaciones, la flecha del tiempu, el caos, etc. Sicasí, según López Corredoira, tou lo que tán faciendo esti autores ye básicamente confundir de manera desaveniente'l determinismu cola predictibilidad.^[2] El determinismu ye indixebrable de la mecánica clásica y la teoría de la relatividá, non asina la predictibilidad pos, a pesar del fechu determinista na manera en que les mecániques clásico y relativista traten la evolución temporal de los sistemes físicos, na práutica esisten munches dificultaes pa llograr una conocencia completa del estáu físicu d'un sistema clásicu o relativista.

La mayor parte de la comunidá científica considera la mecánica cuántica como un eventu azaroso y non determinista, al basase en probabilidaes y al paecer nun tar rexida por principios comunes a la mecánica tradicional. Dende'l principiu d'incertidume de Heisenberg, pasando pol teorema de Bell, hasta les evidencies amosaes per miles d'esperimentos realizaos nes últimes décades demuéstrase que na mecánica subatómica rixen lleis indeterministes, al contrariu de lo que pensaba Einstein que sostenía la idea de non predictibilidad basándose na esistencia de variables ocultes desconocíes que determinaríen esa aparente realidá aleatoria. La cuestión abierta na ciencia anguaño nun ye si les escales cuántiques pórtense o non de manera determinista sinón porqué la realidá macroscópica ye determinista y la realidá cuántica indeterminista.

La solución a esti problema va poder llegar de la mano de l'allampada y torna teoría del tou, qu'esplicaría les aparentes contradicciones ente les observaciones de la realidá macroscópica de la Teoría de la relatividá y les observaciones de la Teoría cuántica, dambes de xuru demostraes empíricamente pol métodu científicu. Nel ámbitu subatómicu un aproximamientu válidu a esti saltu indeterminista-determinista ensin necesidá de tener la teoría del tou podría venir de la esplicación de como la observación y más concretamente la conciencia provoca'l colapsu de la función d'onda definiendo esi indetermín.

El determinismu fuerte nes ciencies naturales polo xeneral ye sinónimu de determinismu cosmolóxicu, qu'afirma que l'universu rexir por unes lleis físiques infrayables (inclusive nós); poro, tou lo que socede asocede asina porque nunca podría asoceder d'otra manera.

Determinismu relixosu

La postura del determinismu teolóxicu resumir asina: «si Dios saber tou, va ser porque Él mesmu determinó toles coses según el so criteriu, polo que Dios ye la causa de les aiciones humanes».^{[ensin referencies]}

El calvinismu caltién que'l ser humanu escarez de llibre albedríu y ta predestinado;^{[ensin referencies]} ente qu'otres corrientes del protestantismu opónense polo xeneral al determinismu, señalando que si Dios ye omnipotente tamién puede faer llibre al ser humanu anque sepa lo que vamos faer; esto ye, Dios y l'home son conxuntamente los autores de los actos humanos.

El determinismu ambiental

Tamién llamáu determinismu climáticu, fai referencia a les circunstancies condicionantes que “determinen” llindes sobre'l mediu puramente humanu, ye dicir les actitúes y actividaes de la sociedá tán determinaes por una llende ambiental.

La historia del determinismu ambiental remontar al sieglu V A.c; dómina dende la cual conozse un tratáu médicu que s'atribúi a Hipócrates tituláu: Aires, agües y otros llugares. El determinismu reviste la idea de la causalidá, según lo cual nada ordenar nin entama por azar; sinón más bien tou ye una consecuencia de too y por esto ye previsible: al conocer un efeutu ye posible determinar la so causa o al determinar una reaición ye posible identificar l'aición detonante. Dende'l determinismu l'ambiente modela y moldia non solo al individuu sinón tamién a la sociedá nel so conxuntu, les sos rellaciones, les sos interrellaciones, les sos estructures y demás actividaes.

Nel marcu del conceutu del determinismu ambiental hai una especie d'orde inmanente na naturaleza'l cual ta determináu poles lleis, físiques, biolóxiques, químiques, etc., tou obedez a estes lleis y toles actividaes son determinaes por estos parámetros, en contraposición a esta teoría remanez l'indeterminismu como alternativa, col so máximu representante Karl Popper, quien niega rotundamente esi orde natural perfectu argumentando que la previsión causal del universu sería un exerciciu n'estremu complexu ya imposible, por ello propón una teoría probabilística na que l'azar o un azar ordenáu sería'l responsable de la conformanza universal.

Ver tamién

Referencies

↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: determinismu
↑ López Corredoira, M., 2001, “Determinismu na física clásica: Laplace vs. Popper o Prigogine,” El Basiliscu, 29: 29-42.

Bibliografía

Harris, Marvin: El desenvolvimientu de la teoría antropolóxica: una historia de les teoríes de la cultura (1968, 1a. edición n'español: 1979) (revisáu y reeditáu en 2001).
Huntington, Ellsworth. Civilization and Climate. Publisher: Yale University Press, 1915. Disponible online en [1], Universidá de Harvard.
Gonzalo Sanz, Luis Mª. Ente llibertá y determinismu, 2007 ISBN 978-84-7057-519-8

Enllaces esternos

[1] Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: determinismu

[2] López Corredoira, M., 2001, “Determinismu na física clásica: Laplace vs. Popper o Prigogine,” El Basiliscu, 29: 29-42.

[1]

[2]