Wikipedia

Iridiu

elementu químicu de númberu atómicu 77 y símbolu Ir

L'iridiu[2] ye un elementu químicu de númberu atómicu 77 que s'asitia nel grupu 9 de la tabla periódica. El so símbolu ye Ir. Trátase d'un metal de transición, del grupu del platín, duru, fráxil, pesáu, de color blancu platiáu. Ye'l segundu elementu más trupu (dempués del osmiu) y ye l'elementu más resistente a la escomiu, inclusive a temperatures tan altes como 2000 °C. Solo dalgunos halóxenos y sales fundíes son corroyentes pal iridiu en estáu sólidu, l'iridiu en polvu ye muncho más reactivu y puede aportar a inflamable.[3]

Osmiu ← Iridiu → Platín
   
 
77		 Ir
  
               
               
                                   
                                   
                                                               
                                                               
Tabla completa • Tabla enantada

Blancu platiáu
Información xeneral
Nome, símbolu, númberu Iridiu, Ir, 77
Serie química Metales de transición
Grupu, periodu, bloque 9, 6, d
Masa atómica 192,217 u
Configuración electrónica [Xe] 4f14 5d⁷ 6s²
Electrones per nivel 2, 8, 18, 32, 15, 2
Propiedaes atómiques
Electronegatividá 2,20 (Pauling)
Radiu atómicu (calc) 136 pm (Radiu de Bohr)
Radiu covalente 141±6 pm
Estáu(aos) d'oxidación −3,−1, 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6
Propiedaes físiques
Densidá 22 560[1] kg/m³
Puntu de fusión 2739 K (2466 °C)
Puntu de bullidura 4701 K (4428 °C)
Entalpía de vaporización 563 kJ/mol
Entalpía de fusión 41,12 kJ/mol
Varios
Estructura cristalina Cúbica centrada nes cares tao = sólidu
Nᵘ CAS 7439-88-5
Conductividá térmica 147 W/(m·K)
Módulu elásticu 528 GPa
Velocidá del soníu 4825 m/s a 293,15 K (20 °C)
Isótopos más estables
Artículu principal: Isótopos del iridiu
iso AN Periodu MD Ed PD
MeV
188Ir1,73 d1,64188Os
189Ir13,2 d0,532189Os
190Ir11,8 d2,000190Os
191IrEstable con 114 neutrones
192Ir73,827 d1,460
1,046		192Pt
192Os
192m2Ir241 a0,161192Ir
193IrEstable con 116 neutrones
193mIr10,5 d0,080193Ir
194Ir19,3 h2,247194Pt
194m2Ir171 d?194Ir
Valores nel SI y condiciones normales de presión y temperatura, sacante que se diga lo contrario.
[editar datos en Wikidata]

Foi afayáu en 1803 ente les impureces insolubles del platín natural. Smithson Tennant, el primer descubridor, llamó al metal iridiu n'honor a la diosa Iris, la personificación del arcoíris, por cuenta de los diversos y llamativos colores de los sos sales. L'iridiu ye unu de los elementos más raros na corteza terrestre, con una estracción y consumu añal de tan solu trés tonelaes. El 191Ir y el 193Ir son los dos isótopos naturales del iridiu y tamién los sos únicos isótopos estables, el 193Ir ye'l más abondosu de los dos.[4]

Los compuestos d'iridiu más importantes son los sales y ácidos que forma xunto col cloru, anque l'iridiu tamién forma una serie de compuestos organometálicos utilizaos na catálisis industrial y n'investigación. L'iridiu metálicu ye usáu cuando se precisa alta resistencia al escomiu a altes temperatures,[4] como nes buxíes de gama alta,[4] crisoles pa la recristalización de los semiconductores a altes temperatures, y los electrodos[4] pa la producción de cloru por aciu el procesu de cloru-álcali. Los radioisótopos d'iridiu usar en dalgunos xeneradores de radioisótopos.

La bayura inusual d'iridiu na capa de magre na llende xeolóxica K-T dio llugar a la hipótesis d'Álvarez[5][6] del impautu d'un oxetu supermasivo estraterrestre'l cual sería la causa de la estinción de los dinosaurios y munches otres especies hai 65 millones d'años.[7] L'iridiu alcuéntrase en meteoritos nuna bayura bien de más alta que na corteza terrestre.[6] Créese que la cantidá total d'iridiu nel planeta Tierra ye enforma mayor que la reparada nes roques de la corteza, pero como con otros metales del grupu del platín, l'alta densidá y l'enclín d'iridiu pa xunise col fierro,osmiu y el níquel, causa que la mayoría del iridiu baxara debaxo de la corteza, pasando esti metal a formar parte del so nucleu cuando'l planeta entá yera nuevu ya inda taba n'estáu fundíu.[8]

L'iridiu tamién s'emplega n'aleaciones d'alta resistencia que pueden soportar altes temperatures.[4] Ye un elementu pocu abondosu y alcuéntrase na naturaleza n'aleaciones con platín y osmiu.[4] Emplegar en contactos llétricos, aparatos que trabayen a altes temperatures, y como axente endurecedor del platín.[4][3]

Carauterístiques

editar

Carauterístiques principales

editar
 
Una gota d'iridiu puru.

Ye de color blancu, paecíu al platín, pero presenta una llixera coloración mariella.[9] Ye difícil trabayar esti metal, pos ye bien duru y argayadizu.[4][9] Ye'l metal más resistente a la escomiu. Nun ye atacáu polos ácidos, nin siquier pol agua regia.[9] Pa eslleilo emplégase ácidu clorhídrico, HCl, concentráu con cloratu de sodiu, NaClO3 a temperatures altes.

L'iridiu ye consideráu comúnmente un metal estraterrestre, yá que abonda nos meteoritos y ye raru na corteza terrestre, con namái una pequeña concentración de 0,001 ppm.[4] Ye'l metal más trupo dempués del osmiu.[10] Sábese que nel nucleu de la Tierra ye precisamente esti metal el qu'acompaña al fierro y al níquel,[7] los sos componentes más importantes.

Propiedaes físiques

editar

Pertenez al grupu del platín. Por cuenta de la so durez, fraxilidá y el so altu puntu de fusión (el novenu más altu de tolos elementos), ye difícil dar forma o trabayar sobre l'iridiu sólidu como se fadría con otros metales, polo que prefier trabayase lo en forma de polvu metálico.[11] Ye l'únicu metal que caltién bones propiedaes mecániques percima de los 1600 °C.[12] L'iridiu tien un puntu de ebullición bien alto (el décimu ente tolos elementos) y conviértese en superconductor a temperatures debaxo de los 0.14 K.[13]

El módulu d'elasticidá del iridiu ye'l segundu más altu de tolos elementos, superáu namái pol del osmiu;[12] esto, xunto con un altu módulu de rixidez y un baxu coeficiente de Poisson, indiquen l'altu grau de rixidez y resistencia a la deformación que fixeron que la so manipulación seya una cuestión de gran dificultá. A pesar d'estes llimitaciones y del altu costu del iridiu, ye bien pervalible p'aplicaciones onde la resistencia mecánica ye un factor esencial y úsase en delles teunoloxíes modernes qu'operen en condiciones estremes.[12]

La densidá midida del iridiu ye llixeramente inferior (0,1%) a la del osmiu, que ye l'elementu más trupu conocíu.[14][15] Enantes esistía una ambigüedá al respective de qué elementu yera más trupu, por cuenta de la pequeña diferencia de densidaes ente estos dos elementos y la dificultá pa midir con precisión dicha diferencia.[16]Cola mayor precisión nos factores utilizaos pa calcular la densidá cristalográfica por aciu rayos X pudieron calculase les sos densidaes como 22,56 g/cm³ pal iridiu y 22,59 g/cm³ pal osmiu.[17]

Propiedaes químiques

editar

L'iridiu ye'l metal más resistente al escomiu conocíu:[18] nun ye atacáu por casi nengún ácidu, el aqua regia, metales fundíos o silicatos a altes temperatures. Puede, sicasí, ser atacáu por delles sales fundíes, tales como'l cianuru sódicu y cianuru potásicu,[18] como tamién pol osíxenu y los halóxenos (particularmente el flúor)[19] a altes temperatures.[20]

Compuestos

editar
 
Una toma troy d'iridiu fundíu de 99.99% de pureza.
Estaos d'oxidación[notes 1]
−3 Ir(CO)3]-3
−1 [Ir(CO)3(PPh3)]-
0 Ir4(CO)12
+1 [Ir(CO)Cl(PPh3)2][21]
+2 IrCl2
+3 IrCl3
+4 IrO2
+5 Ir4F20
+6 IrF6

L'iridiu forma compuestu n'estado d'oxidación ente -3 hasta +6, los más comunes son +3 y +4.[11] Los estaos d'oxidación mayores son pocu comunes, pero inclúin al IrF6 y a dos óxidos mistos, el Sr2MgIrO6 y el Sr2CaIrO6. El dióxidu d'iridiu, un polvu marrón, ye l'únicu óxidu d'iridiu bien carauterizáu,[11] un sesquióxidu d'iridiu, l'Ir2O3, foi descritu como un polvu de color azul-negru'l cual aferrúñase a IrO2 por esposición al HNO3.[19] Tamién s'atoparon compuestos d'iridiu y Azufre, como'l IrS3.[11] L'iridiu tamién forma compuestos con estaos d'oxidación +4 y +5, como K2IrO3 y KIrO3, que puede ser preparáu a partir de la reacción del óxidu de potasiu o del superóxidu de potasiu con iridiu a altes temperatures.[22] Anguaño nun se conocen hidruros binarios d'iridiu (IrxHy), pero conocen hidruros complexos como'l IrH-4 5 y IrH-36, onde l'iridiu tien un númberu d'oxidación +1 y +3 respeutivamente.[23] L'hidruru ternariu Mg6Ir2H11 créese que contienen tanto'l anión IrH-45 como al IrH-36.[24] Nun se conocen monohaluro o dihaluro d'iridiu, sicasí, conócense trihaluros (IrX3) d'iridiu con tolos hálogenos.[11] Pa estaos d'oxidación +4 y superiores, namái conócense'l tetrafluoruru, el pentafluoruru y l'hexafluoruru.[11]L'hexafluoruru d'iridiu, ye un sólidu mariellu volátil y altamente reactivu, compuestu de molécules octaédriques. Descomponer n'agua y amenórgase a IrF4, un sólidu cristalín d'iridiu negru.[11] El pentafluoruru d'iridiu tien propiedaes similares pero en realidá ye un tetrámeru, Ir4F20, formáu por cuatro octaedros que comparten esquines.[11]

 
El Complexu de Vaska.

El H2IrCl6, y el so sal amónica son los compuestos d'iridiu más importantes dende'l puntu de vista industrial.[8] Estos compuestos tán arreyaos na purificación d'iridiu y utilícense como precursores pa la mayoría de los otros compuestos d'iridiu, según na preparación de recubrimientos pa ánodos. El ion IrCl-26 tien un intensu color marrón escuru, y puede ser fácilmente amenorgáu a IrCl-36, d'un color más claru, y viceversa.[8] El tricloruru d'iridiu (IrCl3), que puede llograse en forma anhidra de la oxidación direuta del polvu d'iridiu por aciu cloru a 650 °C,[8] o en forma hidratada por aciu la disolución d'Ir2O3 n'ácidu clorhídrico, ye de cutiu utilizáu como materia primo pa la síntesis d'otros compuestos d'Ir(III).[11] Otru compuestu que s'utilicen pa sintetizar otros compuestos d'Ir(III) son l'hexacloroiridiu d'amonio ((NH4)3IrCl6). Los compuestos d'Ir(III) son diamagneticos con una xeometría molecular octaédrica.[11]

Los compuestos organoiridicos contienen enllaces iridiu-carbonu, onde polo xeneral, el metal atópase nos estaos d'oxidación más baxos, por casu, l'estáu d'oxidación 0 atópase nel tetrairidiu dodecarbolino (Ir4(CO)12), que ye'l más común y estable carbonilo binariu d'iridiu,[11] nesti compuestu, cada unu de los átomos d'iridiu enllazar a los otros trés, formando asina una estructura tetraédrica. Dellos compuestos organometálicos d'Ir(I) so lo suficientemente importantes como pa llevar el nome de los sos descubridores. Unu d'ellos ye'l complexu de Vaska (IrCl(CO)[P(C6H5)3]2),[21] el cual tien la rara cualidá de xunise a la molécula d'osíxenu diatómico (O2).[25] Otra ye la catálisis de Crabtree, una catálisis homoxénea llevada a cabu por aciu reacciones de hidrogenación.[26] Estos compuestos tienen una estructura cuaternaria planar, d⁸ complexa, con un total de 16 electrones de valencia, lo qu'esplica la so capacidá de reacción.[27]

Isótopos

editar
Artículu principal: Isótopos d'iridiu

L'iridiu tien dos isotopos naturales estables, el 191Ir y el 193Ir, con una bayura natural de 37.3% y 62.7%, respeutivamente.[9][28][29] Siquier 34 radioisótopos fueron sintetizaos variando ente númberos masicos de 164 a 199. El 192Ir, que se desintegra nos dos isótopos estables, ye'l radioisótopu más estable con una vida media de 73.827 díes. Otros trés isótopos, el 188Ir, 189Ir, 190Ir, tienen una vida media de siquier un día.[28] Isótopos con númberu de masa debaxo de 191 aparren por aciu una combinación de desintegración ß, desintegración α y emisión de protones, cola esceición del 189Ir, qu'aparra per mediu de captura electrónica, y el 190Ir, que aparra per mediu d'emisión de positrones. Isótopos sintéticos con una masa atómico mayor a 191 aparren por aciu desintegración β–, anque'l 192Ir tamién puede aparrar en menor midida por aciu captura d'electrones.[28] Tolos isotopos conocíos d'iridiu fueron afayaos ente 1934 y 2001, el más recién d'ellos ye'l 171Ir.[30]

Siquier 32 isómeros metaestables fueron carauterizaos, variando en masa atómico ente 164 a 197, el más estable de toos estos ye'l 192m2Ir, que aparra por aciu transición isomérica con una vida media de 241 años,[28] polo que ye más estable que cualesquier de los isótopos sintéticos d'iridiu nos sos estaos fundamentales. El menos estable ye'l 190m3Ir, con una vida media d'apenes 2 µs.[28] L'isótopu 191Ir foi'l primer elementu en que se vio'l efeutu Mößbauer, lo que lo fai preséu pa la espectroscopia Mössbauer n'investigaciones físiques, químiques, bioquímiques, metalúrxiques y mineralogicas.[31]

Historia

editar

El descubrimientu del iridiu data de la mesma dómina en que s'afayó'l platín y el restu de metales del so grupu. El platín elemental foi usáu polos antiguos etíopes[32] y poles cultures suramericanes,[33] les cualos siempres tuvieron accesu a una pequeña cantidá de metales del grupu del platín, incluyendo l'iridiu. El platín llegó a Europa col nome de "platina" (pequeña plata), afayáu nel sieglu 17 polos conquistadores españoles na rexón que güei se conoz como Departamentu de Topetó en Colombia.[34] Pero'l descubrimientu de qu'esti metal yera un elementu nuevu y non una aleación d'elementu conocíos nun se produció hasta 1748.[35]

 
La diosa iris nun cuadru de Pierre-Narcisse Guérin.

Los químicos qu'estudiaron el platín atoparon qu'esti eslleir en aqua regia, creando sales solubles. Estos químicos siempres notaben una pequeña cantidá d'una residuu de color escuru insoluble.[12] Joseph Louis Proust pensó qu'esta residuu deber a grafitu.[12] Los químicos franceses Victor Collet-Descotils, Antoine François, el conde de Fourcroy, y Louis Nicolas Vauquelin tamién repararon la residuu escura en 1803, sicasí, nun llograron abonda como pa realizar esperimentos.[12] Esi mesmu añu un científicu británicu, Smithson Tennant analizó la residuu insoluble y concluyó qu'esti debía de contener un nuevu metal. Vauquelin espunxo la residuu en polvu a álcalis y acedos[18] y llogró un nuevu óxidu volátil, que él creía que se trataba del nuevu metal que llamó "ptene", que provenía de la pallabra griega πτηνος (ptènos) y significaba "Aláu".[36][37] Tennant, que cuntaba con una cantidá muncho más grande de la residuu, siguió la so investigación ya identificó dos nuevos elementos dientro de la residuu negra, l'iridiu y l'osmiu.[12][18] Llogró cristales de color coloráu escuru (probablemente de Na2[IrCl6]•nH2O)por una serie de reacciones con hidróxidu de sodiu y ácidu clorhídrico.[37] Llamó a unu de los elementu iridiu n'honor a la diosa griega Iris, por cuenta de los colores de los sos sales.[notes 2][38] El descubrimientu de los nuevos elementos foi documentáu nuna carta a la Royal Society el 21 de xunu de 1804.[12][39]

El científicu británicu John George Children foi'l primeru en fundir una muestra d'iridiu en 1813 cola ayuda de la "meyor batería galvánica qu'enxamás s'haya construyíu" (hasta esa dómina).[12]

El primeru en llograr iridiu puru foi Robert Hare en 1842. Atopó que la densidá del iridiu rondaba los 21.8 g/cm³ y noto que'l metal nun yera maleable y yera desaxeradamente duru.

La primer fundición d'una cantidá significativa del metal foi realizada por Henri Sainte-Claire Deville y Jules Henri Debray en 1860. Pa fundir el metal, precisóse más de 300 llitros d'O2 puru y H2 per cada quilogramu d'iridiu.[12] Estes dificultaes estremes pa fundir el metal llindaron les posibilidaes de remanar l'iridiu.

John Isaac Hawkins taba buscando llograr una pluma con un puntu fina y dura, y en 1834 llogró crear una pluma d'oru con punta d'iridiu.

En 1880, Jhon Holland y William Lofland Dudley, llograron fundir iridiu añadiendo fósforu, más tarde patentaríen el procesu nos Estaos Xuníos. La compañía británica Johnson Matthey indicó más palantre que tuviera utilizando un procesu similar dende 1837 y yá presentara iridiu fundíu nuna serie de feries per tol mundu.[12] El primer usu d'una aleación d'iridiu con ruteniu foi realizada pa fabricar termopares por Otto Feussner en 1933. Esto dexó midir temperatures nel aire d'hasta 2000 °C.[12]

En 1957 Rudolf Ludwig Mößbauer, afayó l'efeutu de la resonancia y retrocesu-llibre y absorción de rayu gamma n'átomos d'una muestra de sólidu que namái contenía 191Ir.[40] Por esti fenómenu, conocíu como'l Efeutu Mößbauer (que dende entós se reparó n'otros nucleos como'l del 57Fe), Mößbauer recibió'l premiu nobel de física nel añu de 1961, solu trés años dempués de publicar el so descubrimientu[41] .

Bayura

editar
 
El Meteoritu Willamette, el 6º más grande atopáu nel mundu, contién 4.7 ppm d'iridiu.[42]

L'iridiu ye unu de los elementos menos abondosos na corteza terrestre, en permediu solo alcuéntrase una fracción de masa de 0.001 ppm en tola corteza;[4] El oru ye 40 vegaes más abondosa, el platín 10 vegaes más, y la plata y el Mercuriu unes 80 vegaes más abondoses que l'iridiu.[11] El teluriu ye tan abondosu como l'iridiu. Namái esisten tres elementos tan pocu abondosos como l'iridiu: El reniu, ruteniu y el rodiu, l'iridiu ye 10 vegaes más abondosa que los últimos dos.[11] En contraste cola so escasa bayura na corteza terrestre, l'iridiu ye relativamente común nos meteoritos, con una concentración de 0,5 ppm o más.[43][4]

L'iridiu puede atopase na naturaleza como un elementu ensin combinar o n'aleaciones naturales, especialmente les aleaciones d'osmiu-iridiu, estes aleaciones pueden dixebrase en dos grandes grupos: les aleaciones osmiridiu,[4] les cualos son más riques n'osmiu, y les iridiusmiu[4] que contienen una mayor cantidá d'iridiu que d'osmiu.[18] Tamién s'atopa nos depósitos de níquel[9] y cobre, de normal atópense metales del grupu del platín nestos xacimientos en forma de sulfuros, telururos, antimoniuros, y arseniuros.[44] Dientro de la corteza terrestre, l'iridiu alcuéntrase en concentraciones más altes en tres tipos d'estructura xeolóxica: los depósitos ígneos, los cráteres d'impautu, y depósitos ellaboraos a partir d'una d'estes estructures. La reserva primaria d'iridiu más grande conocida ye la del complexu ígneu Bushveld en Sudáfrica,[45] anque los grandes depósitos de cobre-níquel cerca de Norilsk, en Rusia, y la cuenca de Sudbury en Canadá[9] tamién son importantes fontes d'iridiu. Pequeñes reserves d'esti metal tamién fueron atopaes nos Estaos Xuníos.[45] L'iridiu puede atopase en depósitos secundarios, combináu col platín o otros metales del grupu del platín en depósitos aluviales.[9] Esti tipu de depósitos fueron esplotaos poles cultures precolombines nel departamentu del topetó, entá anguaño siguen siendo una fonte de metales del grupu del platín.

Presencia na llende K-T

editar
 
La flecha colorada señala la Llende K-T.
Artículu principal: Estinción masiva del Cretácicu Terciariu

La llende K-T de 65 millones d'años, marca la frontera temporal ente los periodos Cretácicu y el Cenozoicu del tiempu xeolóxicu, foi identificáu por cuenta de una delgada capa de magre ricu n'iridiu,[5][4] la cantidá d'esta capa d'iridiu podría contener 200.000 tonelaes d'esi metal.[6] En 1980, un equipu lideráu por Luis Walter Álvarez, propunxo un orixe estraterrestre pa tou esti iridiu atopáu na capa; atribuyir a un impautu d'asteroide o d'un cometa.[5][7] Esta teoría, conocida como la hipótesis Álvarez, ye la más aceptada pa esplicar la estinción de los dinosaurios. Un gran cráter d'impautu soterráu que data de hai 65 millones d'años foi identificáu no que güei se conoz como la península de Yucatán (el cráter de Chicxulub).[46][47] Dewey M. McLean y otros científicos argumenten qu'esi iridiu podría tener oríxenes volcánicos por cuenta de que'l nucleu de la tierra ye rica n'iridiu, y entá güei, volcanes activos como'l Piton de la Fournaise ("picu del fornu") na islla de Reunión siguen lliberando iridiu.[48][49]

Producción

editar
Añu Preciu
($/ozt)[50][51]
2001 415.25
2002 294.62
2003 93.02
2004 185.33
2005 169.51
2006 349.45
2007 440.00

L'iridiu llógrase comercialmente como un subproductu de la minería y producción de níquel y cobre. Por aciu la electrorrefinación del cobre y el níquel, metales nobles como la plata, l'oru y los metales del grupu del platín, según el seleniu y el teluriu deposítense no fondero de la celda como folla anódico, que constitúi'l puntu de partida pa la so estracción.[50][52] Col fin de dixebrar los metales, lo primeru que debe faer se ye eslleir la folla nuna solución. Esisten dellos métodos, dependiendo del procesu de separación y la composición del amiestu. Dos métodos bien usaos son fundir con peróxidu de sodiu y depués eslleir en aqua regia, l'otru consiste n'eslleir nun amiestu de cloru y ácidu clorhídrico.[8][45]

Dempués de que s'esllea, l'iridiu dixebrar d'otros metales del grupu platín pola precipitación de (NH4)2IrCl6 o por aciu la estracción de IrCl-26 con amines orgániques.[53] El primer métodu ye similar al procedimientu de Tennant y Wollaston utilizáu pa la so separación. El segundu métodu puede planiase como una continua estracción líquidu-líquidu y polo tanto más fayadiza pa la producción a escala industrial. Sía que non, el productu amenorgar por aciu l'usu d'hidróxenu, produciendo'l metal en forma de polvu o esponxa que puede tratase con téuniques de metalurxa de polvos.[54][55]

La producción añal d'iridiu nel añu 2000 foi d'alredor de 3 tonelaes, lo qu'equival a aproximao 100.000 tomes troy (ozt).[notes 3][18] El preciu del iridiu algamó en 2007 un preciu de 440 dólares per toma troy,[50] pero'l preciu hai fluctuado considerablemente, como s'amuesa na tabla, nel añu 2010 el preciu alzar a más 750 USD/ozt, sicasí, en permediu caltúvose nel rangu de los años 2007-2009, esto ye, de $425–$460 USD/ozt.[56] L'alta volatilidá nos precios de los metales pertenecientes al grupu del platín atribuyóse a la ufierta, demanda, la especulación y acaparamientu, amplificada pol pequeñu tamañu del mercáu y l'inestabilidá de los países productores.[57]

Aplicaciones

editar

Industrial y melecinal

editar

L'altu puntu de fusión, la durez y resistencia al escomiu del iridiu y les sos aleaciones determinen la mayoría de les sos aplicaciones. L'iridiu y especialmente les aleaciones iridiu-platín o osmiu-iridiu tienden a foliase bien pocu y son usaes, por casu, en múltiples fileres de poros, al traviés de les cualos un plásticu fundíu se extruye pa formar fibres, como'l rayón.[58] Les aleaciones d'osmiu-iridiu son usaes en brúxules y balances.[18]

La resistencia al escomiu y al calor faen del iridiu un axente d'aleación importante. Delles pieces de llarga duración en motores d'avión tán feches d'iridiu aleado y en tuberíes p'agües fondes úsase una aleación especial de titaniu-iridiu por cuenta de la so resistencia al escomiu.[18] L'iridiu tamién ye llargamente utilizáu como axente endurecedor n'aleaciones de platín. La durez Vickers del platín puru ye de 56 HV, ente que la d'una aleación con 50% d'iridiu puede algamar dureces percima de los 500 HV.[59][60]

De cutiu, dispositivos que tán espuestos a temperatures estremes facer d'iridiu, por casu, crisoles d'alto temperatura fechos d'iridiu utilizar nel procesu Czochralski pa producir óxidu de monocristales (como zafiros) pa usar en dispositivos de memoria n'ordenadores y en láseres d'estáu sólidu.[61][62] La gran resistencia a l'abrasión del iridiu y el so aleaciones fáenlo ideal pa fabricar los contactos llétricos en buxíes.[62][63]

Compuestos d'iridiu utilícense como catalizadores nel procesu Cativa pa la carbonilación del metanol pa producir acedu acéticu[64] L'iridiu en si mesmu ye usáu como catalizador nun tipu de motor p'automóvil introducíu en 1996 llamáu motor de ignición direuta.[18] El radioisótopu 192Ir ye una de los dos fontes d'enerxía más importantes pa usu industrial de la radiografía de rayos γ[3] nos ensayos non destructivos pa metales.[65][66] Amás, 192Ir utilízase como una fonte de radiación gamma pal tratamientu del cáncer por aciu braquiterapia, una forma de radioterapia onde s'asitia una fonte radiactiva sellada nel interior o xunto a la zona que rique tratamientu.[18]

Científiques

editar
 
La barra de prototipu internacional de metro.

En 1889 usóse una aleación de 90% de platín y 10% d'iridiu pa construyir el prototipu internacional de metru y quilogramu realizáu pola oficina internacional de peses y midíes cerca a París.[18] La definición de la barra de metro foi reemplazada de la unidá fundamental de midida en 1960 per una llinia del espectro atómicu del kriptón,[notes 4][67] pero'l prototipu de quilogramu sigue siendo l'estándar internacional de masa.[68] L'iridiu foi utilizáu nos xeneradores termoeléctricos de radioisótopos de naves espaciales non tripulaes, como'l Voyager, Viking, Pioneer, Cassini, Galileo y na nave New Horizons. L'iridiu foi escoyíu pa encapsular el combustible de plutoniu-238 nel xenerador por cuenta de la gran resistencia del material y les sos capacidaes operatives percima de los 2000 °C.[12] Tamién s'utiliza esti metal pa xenerar Rayos X ópticos, cuantimás en telescopios de rayos X.[69] Los espeyos del observatoriu de rayos X Chandra tán recubiertos con una capa d'iridiu 60 nm d'espesura. L'iridiu demostró ser la meyor opción pa reflexar rayos X, superando a metales como'l níquel, l'oru, el platín. La capa d'iridiu, que tuvo que ser de la espesura d'apenes unos cuantos átomos, foi aplicada por aciu altu vacíu depositando iridiu gaseosu nuna capa base de cromu.[70]

 
Adición por oxidación d'hidrocarburos na química orgánica del iridiu[71][72]

L'iridiu usar na física de partícules pa la producción d'antiprotones, una forma d'antimateria. Los antiprotones producir al disparar un fexe de protones d'alta intensidá a un oxetivu de conversión, que tien de ser fechu d'un material desaxeradamente trupo. A pesar de que'l tungsteniu puede utilizase en llugar del iridiu, esti postreru tien la ventaya de que tien una meyor estabilidá so les ondes de choque inducíes pol aumentu de la temperatura mientres el rayu incidente.[73] Complexos d'iridiu tán siendo investigaos como catalizadores para hidrogenación asimétrica. Estos catalizadores utilizáronse na síntesis de productos naturales capaces de hidrogenar determinaos sustratos difíciles, tales como alquenos, enantioselectivamente (la xeneración de namái unu de los dos enantiómeros posibles).[74][75] L'iridiu forma una variedá de complexos d'interés fundamental na recueya de tripletes.[76][77][78]

Históriques

editar
 
Pluma estilográfica con punta d'iridiu.

Aleaciones d'iridiu-osmiu usáronse en plumes estilográfiques. El primer usu d'una cantidá importante d'iridiu foi nel añu de 1834 nuna punta d'iridiu montada n'oru.[12] Dende 1944, la famosa pluma estilográfica Parker 51 foi fornida con una punta d'una aleación de ruteniu ya iridiu (3.8% d'iridiu). Utilizáronse aleaciones de platín-iridiu nos furacos de ventilación de cañones; esta ye una aplicación importante pos evita los gastos causaos pola gastadura d'estos furos cuando tán en serviciu.[79] El pigmentu "iridiu negru", que consiste n'iridiu estremáu bien finamente, usar pa colorear porzolanes d'un color negru intensu.[80]

Procuros

editar

L'iridiu en forma de metal nun ye peligrosu pa la salú por cuenta de la so poca reactividá colos texíos, namái hai 20 partes per trillón d'iridiu nos texíos humanos.[18] Sicasí, el polvu finamente estremáu d'iridiu puede ser peligrosu de remanar, yá que ye irritante y puede engafar nel aire.[45] Sábese bien pocu alrodiu de la toxicidá de los compuestos d'iridiu por cuenta de la escasez del metal y a que los sos compuestos utilizar en cantidaes bien pequeñes, pero los sales solubles, tales como los haluros d'iridiu, podríen ser peligrosos por cuenta de los otros elementos que faen parte del compuestu.[81][3] Sicasí, la gran mayoría de los compuestos d'iridiu son insolubles, lo que fai que l'absorción involuntaria d'estos compuestos pol cuerpu humanu seya difícil.[18] Un radioisótopo d'iridiu, el 192Ir, ye peligrosu al igual que cualesquier otru isótopu radioactivu. Los únicos reportes rellacionaos con mancadures per iridiu concernen a la esposición accidental de 192Ir usáu en braquiterapia.[81][3] Les altes radiaciones de rayu gamma d'alta enerxía pol 192Ir pueden amontar el riesgu de cáncer.[3] La esposición esterna puede causar quemadures, envelenamientu por radiación, y la muerte. La ingestión de 192Ir puede quemar el revestimiento del estómagu y de los intestinos.[82] 192Ir, 192mIr y 194mIr tienden a depositase nel fégadu, y puede plantegar riesgos pa la salú tantu por radiación gamma como por radiación beta.[43]

Ver tamién

editar

Notes

editar
  1. ↑ Los estaos d'oxidación más comunes del iridiu tán en negrina. La columna de la derecha amuesa un compuestu representativu de cada estáu d'oxidación.
  2. ↑ iridiu vien del inglés "Iridium", que significa lliteralmente "de arcoíris".
  3. ↑ Como otros metales preciosos, l'iridiu cotiza davezu en tomes troy, qu'equivalen aproximao a 31.1 gramos.
  4. ↑ La definición del metro foi camudada de nuevu en 1983. Anguaño'l metro ye definíu como la distancia en que viaxa la lluz nel baleró mientres 1⁄299,792,458 d'un segundu.

Referencies

editar
  1. ↑ J. W. Arblaster: Densities of Osmium and Iridium, in: Platinum Metals Review, 1989, 33, 1, S. 14–16; Volltext Archiváu 2012-02-07 en Wayback Machine.
  2. ↑ Esti términu apaez nel Diccionariu de l'Academia de la Llingua Asturiana. Ver: iridiu
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Metales: Propiedaes químiques y toxicidá, Iridiu, revisáu'l 3 de setiembre de 2011
  4. ↑ 4,00 4,01 4,02 4,03 4,04 4,05 4,06 4,07 4,08 4,09 4,10 4,11 4,12 4,13 Iridium, revisáu'l 3 de setiembre de 2011 (n'inglés)
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 Álvarez, L. W.; Álvarez, W.; Asaro, F.; Michel, H. V. (1980). Extraterrestrial cause for the Cretaceous–Tertiary extinction. 208.  p. 1095–1108. doi:10.1126/science.208.4448.1095. PMID 17783054. Bibcode: 1980Sci...208.1095A. 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Iridiu y nos meteoritos, revisáu'l 3 de setiembre de 2011
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 Iridiu, estinción de los dinosaurios y el nucleu terrestre, revisáu en 3 de setiembre de 2011
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 8,4 Renner, H.; Schlamp, G.; Kleinwächter, I.; Drost, Y.; Lüschow, H. M.; Tews, P.; Panster, P.; Diehl, M.; Lang, J.; Kreuzer, T.; Knödler, A.; Starz, K. A.; Dermann, K.; Rothaut, J.; Drieselman, R. (2002). «Platinum group metals and compounds», Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 9,4 9,5 9,6 Universidá Autónoma de Madrid, Iridiu, revisáu'l 3 de setiembre de 2011
  10. ↑ Error de cita: La etiqueta <ref> nun ye válida; nun se conseñó testu pa les referencies nomaes corr
  11. ↑ 11,00 11,01 11,02 11,03 11,04 11,05 11,06 11,07 11,08 11,09 11,10 11,11 11,12 Greenwood, N. N.; Earnshaw, A. (1997). Chemistry of the Elements, 2nd, Oxford: Butterworth–Heinemann, páx. 1113–1143, 1294. ISBN 0-7506-3365-4.
  12. ↑ 12,00 12,01 12,02 12,03 12,04 12,05 12,06 12,07 12,08 12,09 12,10 12,11 12,12 12,13 Hunt, L. B. (1987). A History of Iridium. 31.  p. 32–41. http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/pmr-v31-i1-032-041. 
  13. ↑ Kittel, C. (2004). Introduction to Solid state Physics, 7th Edition. Wiley-India. ISBN 81-265-1045-5.
  14. ↑ Arblaster, J. W. (1995). Osmium, the Densest Metal Known. 39.  p. 164. Archivado del original el 2011-09-27. https://web.archive.org/web/20110927045236/http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/pmr-v39-i4-164-164. Consultáu'l 2015-11-29. 
  15. ↑ Cotton, Simon (1997). Chemistry of Precious Metals. Springer-Verlag New York, LLC, páx. 78. ISBN 9780751404135.
  16. ↑ Lide, D. R. (1990). CRC Handbook of Chemistry and Physics (70th Edn.). Boca Raton (FL):CRC Press.
  17. ↑ Arblaster, J. W. (1989). Densities of osmium and iridium: recalculations based upon a review of the latest crystallographic data. 33.  p. 14–16. Archivado del original el 2012-02-07. https://web.archive.org/web/20120207064113/http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v33-i1-014-016.pdf. Consultáu'l 2015-11-29. 
  18. ↑ 18,00 18,01 18,02 18,03 18,04 18,05 18,06 18,07 18,08 18,09 18,10 18,11 18,12 Emsley, J. (2003). «Iridium», Nature's Building Blocks: An A–Z Guide to the Elements. Oxford, England, UK: Oxford University Press, páx. 201–204. ISBN 0-19-850340-7.
  19. ↑ 19,0 19,1 Perry, D. L. (1995). Handbook of Inorganic Compounds. CRC Press, páx. 203–204. ISBN 0-8492-8671-3.
  20. ↑ (2004) Lagowski, J. J.: Chemistry Foundations and Applications 2. Thomson Gale, páx. 250–251. ISBN 0-02-865732-3.
  21. ↑ 21,0 21,1 Universidá de Castiella-La Mancha, complexu de Vaska, revisáu'l 3 de setiembre de 2011
  22. ↑ Gulliver, D. J; Levason, W. (1982). The chemistry of ruthenium, osmium, rhodium, iridium, palladium and platinum in the higher oxidation states. 46.  p. 1–127. doi:10.1016/0010-8545(82)85001-7. 
  23. ↑ Holleman, A. F.; Wiberg, Y.; Wiberg, N. (2001). Inorganic Chemistry, 1st Edition. Academic Press. ISBN 0-12-352651-5.
  24. ↑ Černý, R.; Joubert, J.-M.; Kohlmann, H.; Yvon, K. (2002). Mg6Ir2H11, a new metal hydride containing saddle-like IrH-45 and square-pyramidal IrH-36 hydrido complexes. 340.  p. 180–188. doi:10.1016/S0925-8388(02)00050-6. 
  25. ↑ Vaska, L.; DiLuzio, J.W. (1961). Carbonyl and Hydrido-Carbonyl Complexes of Iridium by Reaction with Alcohols. Hydrido Complexes by Reaction with Acid. 83.  p. 2784–2785. doi:10.1021/ja01473a054. 
  26. ↑ Crabtree, R. H. (1979). Iridium compounds in catalysis. 12.  p. 331–337. doi:10.1021/ar50141a005. 
  27. ↑ Crabtree, R. H. (2005). The Organometallic Chemistry of the Transition Metals. Wiley. ISBN 978-0-471-66256-3.
  28. ↑ 28,0 28,1 28,2 28,3 28,4 Audi, G. (2003). The NUBASE Evaluation of Nuclear and Decay Properties. 729. Atomic Mass Data Center.  p. 3–128. doi:10.1016/j.nuclphysa.2003.11.001. Bibcode: 2003NuPhA.729....3A. 
  29. ↑ «Isótopos del Iridiu en ciemat.es, revisáu'l 3 de setiembre de 2011». Archiváu dende l'orixinal, el 2010-09-25.
  30. ↑ Arblaster, J. W. (2003). The discoverers of the iridium isotopes: the thirty-six known iridium isotopes found between 1934 and 2001. 47.  p. 167–174. http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/47-4-167-174. 
  31. ↑ Chereminisoff, N. P. (1990). Handbook of Ceramics and Composites. CRC Press, páx. 424. ISBN 0-8247-8006-X.
  32. ↑ Ogden, J. M. (1976). The So-Called 'Platinum' Inclusions in Egyptian Goldwork. 62.  p. 138–144. doi:10.2307/3856354. http://www.jstor.org/stable/3856354. 
  33. ↑ Chaston, J. C. (1980). The Powder Metallurgy of Platinum. 24.  p. 70–79. 
  34. ↑ McDonald, M. (959). The Platinum of New Granada: Mining and Metallurgy in the Spanish Colonial Empire. 3.  p. 140–145. http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/pmr-v3-i4-140-145. 
  35. ↑ Juan, J.; de Ulloa, A. (1748). Rellación histórica del viaxe a l'América Meridional 1 (en castellanu), páx. 606.
  36. ↑ Thomson, T. (1831). A System of Chemistry of Inorganic Bodies. Baldwin & Cradock, London; and William Blackwood, Edinburgh, páx. 693.
  37. ↑ 37,0 37,1 Griffith, W. P. (2004). Bicentenary of Four Platinum Group Metals. Part II: Osmium and iridium – events surrounding their discoveries. 48.  p. 182–189. doi:10.1595/147106704X4844. 
  38. ↑ Weeks, M. Y. (1968). Discovery of the Elements, 7, Journal of Chemical Education, páx. 414–418. ISBN 0-8486-8579-2.
  39. ↑ Tennant, S. (1804). On Two Metals, Found in the Black Powder Remaining after the Solution of Platina. 94.  p. 411–418. doi:10.1098/rstl.1804.0018. http://www.jstor.org/pss/107152. 
  40. ↑ Mössbauer, R. L. (1958) (n'alemán). Gammastrahlung in Ir191. 151.  p. 124–143. doi:10.1007/BF01344210. Bibcode: 1958ZPhy..151..124M. 
  41. ↑ Waller, I. (1964). «The Nobel Prize in Physics 1961: presentation speech», Nobel Lectures, Physics 1942–1962. Elsevier.
  42. ↑ Scott, Y. R. D.; Wasson, J. T.; Buchwald, V. F. (1973). The chemical classification of iron meteorites—VII. A reinvestigation of irons with Gue concentrations between 25 and 80 ppm. 37.  p. 1957–1983. doi:10.1016/0016-7037(73)90151-8. Bibcode: 1973GeCoA..37.1957S. 
  43. ↑ 43,0 43,1 «Iridium». Human Health Fact Sheet. Argonne National Laboratory. Consultáu'l 20 de setiembre de 2008.
  44. ↑ Xiao, Z.; Laplante, A. R. (2004). Characterizing and recovering the platinum group minerals—a review. 17.  p. 961–979. doi:10.1016/j.mineng.2004.04.001. 
  45. ↑ 45,0 45,1 45,2 45,3 Seymour, R. J.; O'Farrelly, J. I. (2001). «Platinum-group metals», Kirk Othmer Encyclopedia of Chemical Technology. Wiley.
  46. ↑ Hildebrand, A. R.; Penfield, Glen T.; Kring, David A.; Pilkington, Mark; Zanoguera, Antonio Camargo; Jacobsen, Stein B.; Boynton, William V. (1991). Chicxulub Crater; a possible Cretaceous/Tertiary boundary impact crater on the Yucatan Peninsula, Mexico. 19.  p. 867–871. doi:10.1130/0091-7613(1991)019<0867:CCAPCT>2.3.CO;2. Bibcode: 1991Geo....19..867H. http://geology.geoscienceworld.org/cgi/content/abstract/19/9/867. 
  47. ↑ Frankel, C. (1999). The End of the Dinosaurs: Chicxulub Crater and Mass Extinctions. Cambridge University Press. ISBN 0-521-47447-7.
  48. ↑ Ryder, G.; Fastovsky, D. Y.; Gartner, S. (1996). The Cretaceous-Tertiary Event and Other Catastrophes in Earth History. Geological Society of America, páx. 47. ISBN 0-8137-2307-8.
  49. ↑ Toutain, J.-P.; Meyer, G. (1989). «Iridium-Bearing Sublimates at a Hot-Spot Volcano (Piton De La Fournaise, Indian Ocean)». Geophysical Research Letters 16 (12):  páxs. 1391–1394. doi:10.1029/GL016i012p01391. Bibcode: 1989GeoRL..16.1391T. 
  50. ↑ 50,0 50,1 50,2 George, M. W. (2008). Platinum-group metals. USGS Mineral Resources Program. http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/platinum/mcs-2008-plati.pdf. 
  51. ↑ George, M. W. (2006). Platinum-group metals. USGS Mineral Resources Program. http://minerals.usgs.gov/minerals/pubs/commodity/platinum/platimcs06.pdf. 
  52. ↑ George, M. W.. 2006 Minerals Yearbook: Platinum-Group Metals (PDF), United States Geological Survey USGS.
  53. ↑ Gilchrist, Raleigh (1943). The Platinum Metals.. 32.  p. 277–372. doi:10.1021/cr60103a002. 
  54. ↑ Ohriner, Y. K. (2008). Processing of Iridium and Iridium Alloys. 52.  p. 186–197. doi:10.1595/147106708X333827. 
  55. ↑ Hunt, L. B.; Lever, F. M. (1969). Platinum Metals: A Survey of Productive Resources to industrial Uses. 13.  p. 126–138. Archivado del original el 2008-10-29. https://web.archive.org/web/20081029205825/http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v13-i4-126-138.pdf. 
  56. ↑ «Price charts» (inglés). Consultáu'l 28 d'ochobre de 2013.
  57. ↑ Hagelüken, C. (2006). Markets for the catalysts metals platinum, palladium, and rhodium. 60.  p. 31–42. http://www.preciousmetals.umicore.com/publications/articles_by_umicore/xeneral/show_Metal_PGMmarkets_200602.pdf. 
  58. ↑ Egorova, R. V.; Korotkov, B. V.; Yaroshchuk, Y. G.; Mirkus, K. A.; Dorofeev N. A.; Serkov, A. T. (1979). Spinnerets for viscose rayon cord yarn. 10.  p. 377–378. doi:10.1007/BF00543390. 
  59. ↑ Darling, A. S. (1960). Iridium Platinum Alloys. 4.  p. 18–26. http://www.platinummetalsreview.com/pdf/pmr-v4-i1-018-026.pdf. Consultáu'l 13 d'ochobre de 2008. 
  60. ↑ Biggs, T.; Taylor, S. S.; van der Lingen, Y. (2005). The Hardening of Platinum Alloys for Potential Jewellery Application. 49.  p. 2–15. doi:10.1595/147106705X24409. 
  61. ↑ Crookes, W. (1908). On the Use of Iridium Crucibles in Chemical Operations. 80.  p. 535–536. doi:10.1098/rspa.1908.0046. Bibcode: 1908RSPSA..80..535C. http://www.jstor.org/pss/93031. 
  62. ↑ 62,0 62,1 Handley, J. R. (1986). Increasing Applications for Iridium. 30.  p. 12–13. Archivado del original el 2011-06-09. https://web.archive.org/web/20110609195631/http://www.platinummetalsreview.com/dynamic/article/view/pmr-v30-i1-012-013. Consultáu'l 2015-11-29. 
  63. ↑ Stallforth, H.; Revell, P. A. (2000). Euromat 99. Wiley-VCH. ISBN 978-3-527-30124-9.
  64. ↑ Cheung, H.; Tanke, R. S.; Torrence, G. P. (2000). «Acetic acid», Ullmann's Encyclopedia of Industrial Chemistry. Wiley.
  65. ↑ Halmshaw, R. (1954). The use and scope of Iridium 192 for the radiography of steel. 5.  p. 238–243. doi:10.1088/0508-3443/5/7/302. Bibcode: 1954BJAP....5..238H. 
  66. ↑ Hellier, Chuck (2001). Handbook of Nondestructive Evlaluation. The McGraw-Hill Companies. ISBN 9780070281219.
  67. ↑ Penzes, W. B.. «Time Line for the Definition of the Meter». National Institute for Standards and Technology. Consultáu'l 16 de setiembre de 2008.
  68. ↑ Citaciones xenerales: Recalibration of the U.S. National Prototype Kilogram, R.S.Davis, Journal of Research of the National Bureau of Standards, 90, Non. 4, July–August 1985 (5.5MB PDF, here); and The Kilogram and Measurements of Mass and Force, Z.J.Jabbour et al., J. Res. Natl. Inst. Stand. Technol. 106, 2001, 25–46 (3.5MB PDF, here)
  69. ↑ Ziegler,, Y.; Hignette, O.; Morawe, Ch.; Tucoulou, R. (2001). High-efficiency tunable X-ray focusing optics using mirrors and laterally-graded multilayers. 467–468.  p. 954–957. doi:10.1016/S0168-9002(01)00533-2. Bibcode: 2001NIMPA.467..954Z. 
  70. ↑ «Face-to-Face with Jerry Johnston, CXC Program Manager & Bob Hahn, Chief Engineer at Optical Coating Laboratories, Inc., Santa Rosa, CA». Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics; Chandra X-ray Center. Consultáu'l 24 de setiembre de 2008.
  71. ↑ Janowicz, A. H.; Bergman, R. G. (1982). Carbon-hydrogen activation in completely saturated hydrocarbons: direct observation of M + R-H -> M(R)(H). 104.  p. 352–354. doi:10.1021/ja00365a091. 
  72. ↑ Hoyano, J. K.; Graham, W. A. G. (1982). Oxidative addition of the carbon-hydrogen bonds of neopentane and cyclohexane to a photochemically generated iridium(I) complex. 104.  p. 3723–3725. doi:10.1021/ja00377a032. 
  73. ↑ Möhl, D. (1997). Production of low-energy antiprotons. 109.  p. 33–41. doi:10.1023/A:1012680728257. Bibcode: 1997HyInt.109...33M. 
  74. ↑ Källström, K; Munslow, I; Andersson, P. G. (2006). Ir-catalysed asymmetric hydrogenation: Ligands, substrates and mechanism. 12.  p. 3194–3200. doi:10.1002/chem.200500755. PMID 16304642. 
  75. ↑ Roseblade, S. J.; Pfaltz, A. (2007). Iridium-catalyzed asymmetric hydrogenation of olefins. 40.  p. 1402–1411. doi:10.1021/ar700113g. PMID 17672517. 
  76. ↑ Wang, X.; Andersson, M. R.; Thompson, M. Y.; Inganäsa, O. (2004). Electrophosphorescence from substituted poly(thiophene) doped with iridium or platinum complex. 468.  p. 226–233. doi:10.1016/j.tsf.2004.05.095. Bibcode: 2004TSF...468..226W. 
  77. ↑ Tonzetich, Zachary J. (2002). Organic Light Emitting Diodes—Developing Chemicals to Light the Future. 1. Rochester University. Archivado del original el 2008-10-29. https://web.archive.org/web/20081029205825/http://sa.rochester.edu/jur/issues/fall2002/tonzetich.pdf. Consultáu'l 10 d'ochobre de 2008. 
  78. ↑ Holder, Y.; Langefeld, B. M. W.; Schubert, O. S. (25 d'abril de 2005). New Trends in the Use of Transition Metal-Ligand Complexes for Applications in Electroluminescent Devices. 17.  p. 1109–1121. doi:10.1002/adma.200400284. 
  79. ↑ The Paris Exhibition. XV. 1867.  p. 182. 
  80. ↑ Pepper, J. H. (1861). The Playbook of Metals: Including Personal Narratives of Visits to Coal, Lead, Copper, and Tin Mines, with a Large Number of Interesting Experiments Relating to Alchemy and the Chemistry of the Fifty Metallic Elements. Routledge, Warne, and Routledge, páx. 455.
  81. ↑ 81,0 81,1 Mager Stellman, J. (1998). «Iridium», Encyclopaedia of Occupational Health and Safety. International Labour Organization, páx. 63.19. ISBN 978-92-2-109816-4.
  82. ↑ «Radioisotope Brief: Iridium-192 (Ir-192)». Radiation Emergencies. Centers for Disease Control and Prevention (18 d'agostu de 2004). Consultáu'l 20 de setiembre de 2008.

Enllaces esternos

editar


Sacáu de «https://ast.wikipedia.org/w/index.php?title=Iridiu&oldid=4254177»
  NODES
Experiments 1
Idea 1
idea 1
Interesting 1
Intern 5
iOS 13
mac 3
multimedia 2
Note 6
os 445
text 1
todo 2
web 11