Llingües aimaraicas
Les llingües aimaraicas, llingües aru o llingües jaqi son una familia de llingües América del Sur suramericana conformada por trés idiomes modernos: l'aimara, jacaru y cauqui..
Llingües aimaraicas | ||
---|---|---|
Distribución xeográfica | Andes centrales | |
Países |
Bolivia Chile Perú (inmigrantes en Arxentina y Brasil) | |
Falantes | 2.480.000 (2009)[1] | |
Filiación xenética | (agrupaes dientro de les llingües andines) | |
Subdivisiones |
Aymara Jaqaru-Kawki | |
Códigu Glottolog | ayma1253 | |
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües | ||
[editar datos en Wikidata] |
Denominación
editarDiversos autores remanen distintes denominaciones alternatives pa esta familia. Alfredo Torero acuñó la denominación de familia aru (aimara: aru, 'pallabra' ), ente qu'Hardman decidir por llamala familia jaqi (aimara: jaqi, 'persona' ). Cerrón-Palomino prefier la dednominación de llingües aimaraicas; el segundu términu, aimaraica, yá foi emplegáu nel sieglu XVII pol padre y lexicógrafu Ludovico Bertonio[2]
Evolución
editarL'área orixinaria de les llingua aimaras o urheimat del proto-aru (tamién llamáu proto-jaqi o proto-aimara) nun se conoz con precisión, pero por cuenta de la intensidá del contautu col proto-quechua, tou suxer que la so árees d'orixe tuvieron de ser relativamente cercanes. Como la rexón d'orixe del proto-quechua asitióse ente la mariña y la sierra de Perú central, l'área d'espansión de les llingües aimaras nun tendría de tar asitiada bien lloñe. Y yá que la espansión de les llingües aimaras asocedió hasta'l sur asítiase'l so rexón d'espansión daqué al sur del área del proto-quechua. Siguiendo esta llinia de razonamientu Torero (1970) y otros autores, tentativamente, asitien l'área d'orixe sería la llingua de los reinos Huari y posiblemente la cultura Naza, dambes nos Andes centrales.[ensin referencies] Escontra'l 400 dixebrar nos jaqaru y aimara-kawki. Escontra'l 700, esta postrera estremar nes actuales aimara y kawki, magar esta postrera vien sufriendo un procesu d'estinción (falada por vieyos del distritu de Catahuasi, provincia de Yauyos, Rexón Lima). L'espardimientu de les llingua aimaras escontra'l sur produciríase mientres la espansión de los señoríos aimaras de los sieglos XIII a XV d. C..
Distribución xeográfica
editarL'aimara constitúi la caña meridional de la familia y la so variante central ye falada per alredor de 2.262.900 persones escontra'l 2000[3] ente que la sureña por 219.000 en 2006.[4]
La caña septentrional sicasí ta confinada a unes pocos pueblos que pretencen al distritu de Tupe, na provincia peruana de Yauyos nel departamentu de Lima. Esta caña entiende dos variedaes distintes el jaqaru y el cauqui (kawki). El jaqaru ye faláu por unes 725 persones (1998) nos pueblos de Tupe, Aiza y Colca y nes llocalidaes a les que los tupinos migraron.[5] Per otra parte el cauqui ta casi estinguíu, nos pueblos de Cachuy, Chavín y Chanchán atopáronse dellos falantes; el númberu total de falantes envalorar en 11 (en 1998);[5] la llingua ta práuticamente ensin documentar. Esiste cierta polémica sobre hasta qué puntu'l cauqui tien de considerase una llingua distinta del jaqaru, yá que son dambes variedaes presenten un altu grau d'intelixibilidá mutua. De fechos dellos autores referir al cauqui como jaqaru de Cachuy.
Cañes actuales de la familia aimara | |||||||||||||||||||||
---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
Nota: La moderna adscripción del kawki a la mesma caña que'l jaqaru contradiz l'esquema postuláu orixinalmente por Hardman y siguíu por Torero y otros autores conteníu=
|
Descripción llingüística
editarTipológicamente les llingües aimaras comparten la mayoría de traces del área llingüística andina. Estructuralmente les llingües aimaras son bien similares a les llingües quechues, anque probablemente nun tán emparentaes filoxenéticamente. Les semeyances ente los dos grupos son tan obvies y numberoses que namái pueden ser esplicaes por aciu un llargu periodu de contautu llingüísticu y cultural. Estes semeyances nun son namái superficiales, amás esiste un númberu importante de parelelos sintácticos y semánticos, que podríen ser la resultancia d'una hestoria de billingüismu intensu. Más del 20% del vocabulariu reconstruyíu pal proto-quechua y el proto-aru ye común a dambes llingües o bien similar.
Fonoloxía
editarLes llingües aimaras tienen un sistema consonánticu bastante complexu, que nes oclusives llega a estremar ente oclusives simples, aspiraes y glotalizadas. Ente que tienen un sistema vocálicu simple /i,a,o/, teniendo les vocales zarraes alófonos zarraos y abiertos, ye dicir /i/ puede articulase como [i] o como [y] según el contestu fonolóxicu, y, de manera similar, /o/ como [o] o [o].
L'inventariu fonolóxicu del proto-aru ye tamién parcialmente idénticu al del proto-quechua, anque esisten unes poques diferencies que merecen atención. Una carauterística fonotáctica del aimara non presente nel quechua ye la restricción respeuto de que tou raigañu verbal o nominal tien d'acabar el vocal. Esto refléxase inclusive nos préstamos léxicos del quechua o del español. Esti procesu sigue siendo granible inda, y ye reconstruible pa tolos estadios anteriores:
- proto-quechua *paĉak 'cien' > aymara pataka, > jaqaru paĉaka
- proto-quechua *kuntur 'cóndor' > aymara kunturi, > jaqaru kúnturi
- español fabones > aymara hawasa, > jaqaru háwaša
Comparanza léxica
editarUn exemplu de la cercanía de les llingües aimara ufiertar por casu tanto'l sistema de los numberales como'l sistema pronominal. Sicasí, esisten munchos numberales comunes ente les llingües quechua y les llingües aymara debíos a préstamos, estes pallabres indicar ente paréntesis:[6]
GLOSA Aimara Jaqaru Kawki PROTO-
ARUPROTO-
QUECHUA1 maya maya maya *maya *suk 2 paya paha paha *paha *işkay 3 (qimsa) (kimsa) *kimsa 4 pusi puši *pusi *çusku 5 (phesqa) (pichqa) *-qallqo(?) *picqa 6 (sojhta) (suhta) *suqta 7 paqallqo (qançhisi) *pa-qallqo *qançis 8 (qimsaqallqo) (pusaqa) *pusaq 9 (llatunka) (isquña) *isqun 10 (tunka) (chuŋka) *çunka
Referencies
editar- ↑ Ethnologue:Statistical summaries
- ↑ Cerrón-Palomino, Rodolfo. El cantar d'Inca Yupanqui y la llingua secreta de los inques..
- ↑ Ethnologue report for language code: Aymara, Central
- ↑ Ethnologue report for language code: Aymara, Southern
- ↑ 5,0 5,1 Pozzi-Escot, 1998
- ↑ Numerals in Aymaran languages (Rosenfelder's Metaverse)
Bibliografía
editar- Adelaar, Wilhem (2004). The Language of the Andes. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-36275-7.
Enllaces esternos
editarVer tamién
editar