Llingües cushites

Les llingües cushitas, kushitas o cushíticas son un subgrupo de llingües del filu afroasiáticu que'l so nome deriva del personaxe bíblicu de Cus o Kush, por analoxía con Sem y les llingües semítiques. Falar nel Cuernu d'África.

Llingües cushites
Distribución xeográfica	Este d'África
Países	Exiptu Sudán Eritrea Etiopía Xibuti Somalia Kenia Tanzania
Filiación xenética	Afroasiáticu   Eritraico     L. Cushitas
Subdivisiones	Cushítico sept. (Bedya) Cushítico central (Agaw) Cushítico meridional Cushítico oriental
ISO 639-2	cus
Códigu Glottolog	cush1243
Ver tamién Idioma - Families - Clasificación de llingües
[editar datos en Wikidata]

La llingua más importante ye'l oromo con más de 25 millones de falantes, siguíu pol somalín faláu por 15 millones de persones en Somalia, Etiopía, Xibuti y Kenia, el sidamo faláu por 2 millones de persones n'Etiopía y l'afar o afaro faláu por un millón y mediu de persones n'Eritrea, Etiopía y Xibuti.

Clasificación

Les llingües cushíticas y omótiques tán distantemente emparentaes col restu de llingües afroasiátiques y esisten cognados léxicos, y formes gramaticales qu'atestigüen un claru orixe común. Más polémicu ye la rellación ente les distintes llingües cushitas y el so llugar exactu dientro del afroasiáticu. Ello ye que la clasificación interna de les llingües cushíticas ye unu de los problema de clasificación más aldericaos de les llingües afroasiátiques.

Dexando a un llau les llingües omótiques, qu'históricamente fueron consideraes llingües cushitas ("cushítico" occidental), les llingües cushitas son les llingües más diverxentes del restu del afroasiáticu polo cual conxetúrase que fueron una de les primeres cañes en dixebrase del tueru común (xunto col omótico). Esisten ciertes duldes sobre si les llingües cushitas constitúin una caña o delles, dellos autores Orel y Ostolva (1995), que propunxeron una de les reconstrucciones más completes del proto-afroasiáticu tornen la esistencia d'un proto-cushita y nel so llugar proponen que les distintes cañes cuchitas tienen oríxenes independientes y namái son una agrupación tipolóxica dientro del afroasiáticu.

Tradicionalmente incluyíense les llingües omótiques dientro de les llingües cusitas, col nome de llingües cusitas occidentales. Esti puntu de vista foi abandonáu pola mayoría de los espertos.

Clasificación interna

Comúnmente les llingües cushitas estremar en seis unidaes filoxenétiques, dalgunes de les cualos difieren notablemente de les otres, los seis grupos son:

1. Cushítico septentrional o beya, formáu por una única llingua'l bedja (acastellanáu: beya) o bedawi, faláu por con daqué más d'un millón de falantes (1,148 millones en 2000), que se fala n'árees axacentes d'Exiptu, Eritrea y Etiopía.
2. Cushítico central o llingües agaw, que ye un grupu bien definíu qu'inclúi variedaes falaes nel NO d'Etiopía y n'Eritrea. Entiende'l kemamnt-kwara (> 1 millón), awngi (400 mil), el bilin, el xamtanga y otres variedaes estinguíes.
3. Cushítico oriental de les tierres altes, cola esceición del burji, ta formáu por un grupu de llingües estrechamente emparentaes, falar nel centru d'Etiopía meridional, amás de dellos falantes de burji nel norte de Kenia. El grupu inclúi'l burji (80 mil), el sidamo (1,5 millones), el kambata y el haddiya (con cerca d'un millón de falantes cada unu).
4. Cushítico oriental de les tierres baxes. Esti grupu entiende tres subgrupos:
   1. Subgrupu septentrional (Saho-Afar), qu'inclúi al saho (144 mil) y al afar (1,2 millones).
   2. Subgrupu oromide qu'inclúi a les variedaes de oromo (14 millones) falaes ente'l ríu Tana en Kenia hasta la frontera con Sudán y l'área tigrai n'Etiopía y Eritrea, y el grupu konsoide una cadena geolectal que s'estiende al oeste del Valle del Rift meridional, la principal variedá d'esti grupu ye'l konso (200 mil).
   3. Subgrupu Omo-Tana qu'entiende una división oriental y otra occidental. La división oriental entiende'l rendille (32 mil) y el boni (5 mil) y les numberoses vareidades de somalín (8,4 millones), falaes en Somalia, Xibuti, Etiopía oriental y nordeste de Kenia. La división occidental entiende'l daasenech (30 mil), el arbore (ente 1 y 5 millones) y probablemente el estinguíu elmolo. El bayso faláu na rexón del llagu Abaya, xeográficamente alloñada del restu de variedaes, comparte traces cola división occidental y oriental.
5. Dullay. Representa una cadena geolectal na vecindá del valle del Wäyt'o al oeste del grupu konsoide (ver cushítico oriental de les tierres baxes), inclúi al Gawwada (65-70 mil) y al tsamay (7 mil).
6. Cushítico meridional. Estes llingües falar en Tanzania, onde tán representaes pol grupu iraqw, qu'inclúi'l iraqw (365 mil) puramente dichu, el gorowa (30 mil) y el burunge (31 mil), amás del mbugu/ma'a (32 mil) citáu como exemplu xenuinu de "llingua mista", amás del escasto asax y probablemente el tamién estinguíu kw'adaza. El dahalo (3 millones) ye una llingua asitiada fora de Tanazania falada a lo llargo de la desaguada del ríu Tana, que tien la peculiaridá de presentar clicks.

Dellos autores consideren que'l cushítico de les tierres altes, el de les tierres baxes y el dullay formaríen un hipotéticu grupu cushítico oriental. El proyeutu de comparanza sistemática ASJP que clasifica les llingües sobre la base la paecencia léxica trai'l siguiente árbol cladístico:

	Cushítico Septentrional (Beya) Cushítico Central Cushítico Oriental Cushítico oriental de les tierres altes Cushítico oriental<br /> de les tierres baxes Somalín-Rendille-Boni Oromo-Konso-Gidole Afar-Saho Omo-Tana occ. Dullay Cushítico meridional

Llingües de la familia

Estremar nos siguientes subgrupos acordies con Joseph Greenberg, revisada por Harold Fleming y otros autores:

• Beya (Cushita septentrional) (n'inglés Beja; de cutiu asitiáu fora del grupu cusita estrictu)
• Llingües cushitas centrales o llingües agaw. Falaes por pequeñu grupos n'Etiopía y Eritrea. Formen el sustratu del amháricu y les demás llingües semítiques d'Etiopía.
  • Awngi (awngi, unos 490 mil falantes)
  • Kemant-Kwara (cerca de 1 millón de falantes)
  • Xamtanga (unos 80 mil falantes)
  • Bilin (unos 70 mil falantes)
• Llingües cushitas orientales (inclúi'l oromo, el somalín, el sidamo y l'afar)
  • Llingües orientales de les tierres altes
    • Burji (unos 87 mil falantes)
    • Sidamo (cerca de 1,5 millones)
    • Kambata
    • Hadiyya
  • Llingües orientales de les tierres baxes
    • Grupu norte
      • Saho (unos 144 mil falantes)
      • Afar (1,2 millones de falantes)
    • Grupu oromoide
      • Oromo
      • Konso
    • Grupu rendille-boni
      • Rendille
      • Boni
    • Grupu Omo-Tana
      • Daasenech
      • Arbore
  • Llingües dullay
    • Gawwada
    • Tsamay (unos 7 mil falantes)
• Llingües cushitas meridionales o llingües rift
  • Idioma maga (ma'a)
  • Idioma iraqw (unos 1.800.000 falantes)
  • Idioma burunge (31 mil falantes)
  • Idioma alavá (alawa n'inglés; unos 11.000 falantes)
  • Idioma dahalo

Robert Hetzron suxirió que les llingües cushitas meridionales son un subgrupu de les orientales. Otros suxirieron la posibilidá d'estremar el grupu oriental en sidámico o de les tierres altes, somálico o de les tierra baxes (qu'incluyiría'l oromo) y yaaku-dullay, colo que'l cusita quedaría con cinco rames: agaw, sidámico, somalico, yaaku-dullay y rift.

Descripción llingüística

Fonoloxía

El trabayu sobre les llingües cushitas dexó realizar reconstrucciones más o menos amplies sobre'l proto-cushítico que la so diversificación dio llugar a les distintes cañes de llingües cushitas. Acordies con C. Ehret (1987) l'inventariu del proto-cushítico vendría dau por:

		Llabial	Dento- Alveol.	Palato- Alveol.	Velar	Llabiu- Velar	Faríngea	Glotal
oclusiva	eyectiva	*pʼ	*tʼ, ʦʼ	*cʼ	*kʼ	*kʷʼ
	sorda	*p	*t, (*ʦ)		*k	*g		*ʔ
	sonora	*b	*d, (*ʣ)		*g	*gʷ
fricativa	sorda	*f	*s, *ɬ	*š	*x	*xʷ	*ħ	*h
	somora		*z, *ɮ		*ɣ	*ɣʷ	*ʕ
nasal		*m	*n		*ŋ	(*ŋʷ)
sonorante			*l, *r	*y		*w

Los signos ente paréntesis son de reconstrucción más insegura y seique namái sían alófonos d'otros fonemes similares. Tocantes a les vocales son /*a, *y, *i, *o, *o, *ā, *ē, *ī, *ō, *ū/. Esta reconstrucción como otres de Ehret fueron criticaes y aldericaes, como se mentó dellos autores como Orel y Ostolva (1995), nieguen siquier la esistencia d'un proto-cushita, considerando qu'esistieron delles protollingues derivaes del proto-afroasiáticu que dieron llugar a les llingües cushitas.

Gramática

Les llingües cushíticas tienen un bon númberu de carauterístiques morfolóxiques afroasiátiques. Nel verbu por casu la conjungación estrema xéneru na tercer persona del singular y los sufixos usaos corresponder coles marques de persones d'otres cañes del afroasiáticu. Una peculiaridá de les llingües cushíticas ye que la conxugación usa principalmente sufixos a diferencia por casu de lo qu'asocede en semíticu. El siguiente cuadru compara los sufixos usaos nel presente en distintes cañes cushíticas:

		Beya	Proto- Agaw	Proto-B. Cush. Orient
Singular	1ª	-án	*-ʔa	*-aa
	2ª	-taà(-y)	*-ta	*-taa
	3ª masc.	-yà	*-a	*-aa
	3ª fem.	-tà	*-ta	*-taa
Plural	1ª	-nà	*-na	*-naa
	2ª	-taàna	*-tan	*-taani
	3ª	-yaàn	*-aan	*-aani

Comparanza léxica

Los numberales reconstruyíos pa distintos grupos de llingües cushitas son:

GLOSA	CUSHÍTICO SEPTENTR.	PROTO- CUSHÍTICO CENTRAL	PROTO- CUSHÍTICO ORIENTAL			PROTO- CUSHÍTICO MERIDIONAL
			PROTO- DULLAY	PROTO- MACRO- SOMALÍN	PROTO- SIDÁMICO
1	gaːl	*laɣʷ	*tokko	*kow	*mittə
2	ˈmale	*liŋa	*lakki	*lamma	*lamə	*tsʼar
3	mheːy	*siɣʷa	*izzaħ	*siddaħ	*sasə	*tami
4	ˈfaɖig	*seʣa	*salaħ	*afar-	*soːrə	*ʦʼigaħ
5	yːy	*ankʷa	*χubin	*ʧan-	*omutə	*koːʔan-
6	aˈsagʷdir	*wɨlta	*cappi	*-yħ-	*lehə	*laħoːʔ
7	rustiːˈcaña	*laŋəta	*caħħan	*tadba	*lamara	*faːnqʼw
8	asiˈmheːy	*səɣʷəta	*seccen	*siddeti	*sadditə	*dakaːt
9	aʃˈʃaɖig	*sʼəsʧʼa	*gollan	*sagal	*honsə	*gwalel-
10	ˈtamin	*sʼɨkʼa	*ħoɗɗan	*taɓan	*tanmə	*mib-

Nótese la similaidad de dellos numberales del llingües cushitas orientales colos atopaos en parte de les llingües nilótiques meridionales: 6 *lah-, 7 tisɑp, 8 *sisiːt, 9 *sɑkɑːl, 10 *taman. Y tamién dalgunos numberales de les llingües omótiques: 6 *laxi (omótico meridional), 8 (dizoide), 10 *taɓ- (xeneral). Estes similaridades débese ensin dulda a préstamos léxicos ente estos grupos de llingües.

Referencies

Bibliografía

• Hayward, Richard J. (2000). «4. Afroasiatic», B. Heine y D. Nurse: African Languages: An Introduction. Cambridge Univ. press, páx. 74-98. ISBN 0-521-66178-1.
• Hetzron, R. (1969). The Verbal System of Southern Agaw. Berkeley & Los Angeles: University of California Press. (Ph.D.-thesis)
• Moreno Cabrera, Juan Carlos. Llingües del Mundu Visor. Madrid. 1990. ISBN 84-7774-856-X

• Datos: Q33248
• Multimedia: Cushitic languages