Talayuelas
Talayuelas ye un conceyu español perteneciente a la provincia de Cuenca, na comunidá autónoma de Castiella-La Mancha. Tien una altitú de 991 msnm y una población de 910 habitantes.[2] Ta asitiáu al este de la provincia, na llende cola provincia de Valencia.
 Talayuelas | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| Alministración | |||
| País |  España | ||
| Autonomía |  Castiella-La Mancha | ||
| Provincia |  provincia de Cuenca | ||
| Tipu d'entidá | conceyu d'España | ||
Alcalde de Talayuelas (es)  | Victor Manuel Díaz Ruiz | ||
| Nome oficial | Talayuelas (es)[1] | ||
| Códigu postal |
16.320 | ||
| Xeografía | |||
| Coordenaes | 39°50′58″N 1°17′01″W / 39.8494°N 1.2837°O | ||
  Talayuelas Talayuelas (España) | |||
| Superficie | 106.59 km² | ||
| Altitú | 991 m | ||
| Llenda con | |||
| Demografía | |||
| Población |
875 hab. (2023) - 467 homes (2019) - 411 muyeres (2019) | ||
| Porcentaxe | 0% de provincia de Cuenca | ||
| Densidá | 8,21 hab/km² | ||
| Más información | |||
| Estaya horaria | UTC+01:00 | ||
 | |||
Consta la población de 134 cases incluyida la del Conceyu.
Accesu
editarEl so principal accesu ye al traviés de la carretera nacional N-330. Ta asitiáu a 110 km. al sureste de la capital provincial, Cuenca. L'autovía más cercana ye l'A-3 y ta a 37 km. del conceyu.
Relieve y paisaxes
editarTalayuelas sospriende al viaxeru amigu de la naturaleza pola cantidá de rutes y paraxes de tierra colorada intensa, la mayoría integraes na sierra en gran parte caltenida pola civilización y los turistes.
Demografía
editar| 1991 | 1996 | 2001 | 2004 | 2013 | 2016 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1251 | 1197 | 1159 | 1144 | 981 | 910 | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| (Fonte: Institutu Nacional d'Estadística (2016). INE(España).) | |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Clima
editarTalayuelas presenta un clima de monte templáu mediu, anque'l fríu nun ye sorprendente yá que s'atopa nun monte, como correspuende a una zona de tránsitu ente'l pandu castellanu y la enllanada valenciana.
Les variables climátiques son les siguientes:
- Temperatura medio añal: 10 a 14 °C.
- Temperatura medio mes más fríu (xineru): 2 a 3 °C.
- Temperatura medio mes más templáu: 21 a 28 °C.
- Duración del periodu de xelaes: 6 a 7 meses.
- ETP media añal: 700 a 800 mm.
- Precipitación media añal: 400 a 600 mm.
- Duración del periodu secu: 4 meses.
Fiestes
editarLos patrones de la llocalidá son san Antonio de Padua, que la so festividá celebrar el 13 de xunu y, en iviernu san Sebastián, el 20 de xineru.
Dambos santos tienen los sos ermites, propiedá del pueblu.
Toponimia
editarEl nome de Talayuelas provendría del griegu telea y helas,[3] lo cual nun quier dicir que fuera fundada polos griegos, sinón qu'en realidá fueron los íberos.[4]
Pero puede pensase que la parte balta vendría per otra parte de la pallabra thala[3] utilizada polos moros pa indicar la presencia d'una fortaleza, una torre o d'un puntu d'observación.
La pallabra castellana Talaya inda tien el mesmu significáu.[3]
Prehistoria
editarPrimeros rastros nel momentu de la Edá del Bronce mediu: 1500 a 1100 e. C. aproximao.
Ye na Edá del Bronce Medio (o plenu) cuando la villa de Talayuelas ye habitada polos primeros pobladores, pos se toparon restos d'enterramientos y cerámica nel cuetu de los Tornajos (tamién llamáu cuetu Gabaldón) que daten d'esta dómina. Darréu llegaron otres civilizaciones en busca de riqueza, como'l pueblu prerromanu de los íberos y de los olcades.
Historia
editarSon los sos raigaños les voces griegues telos, términu estremidá, moyón, y helas, griegu, o en plural telea helas. Esta etimoloxía indica que, cobiciosos los olcades de les munches mines que teníen los bastitanos d'Utiel, dende les llendes íberes, fueron baxando hasta Talayuelas, que quiciabes fundaren, quedándose na so contorna, fora a encomalo, fora por trataos.
Coles mesmes tando asitiada Sinarcas al otru llau del cuetu de les mines, onde se ven galeríes de catorce vares d'anchor, en cuarzu, y de tanta estensión que nun se pueden percorrer en doce hores;[5] y sacando el Sr. Masdeu la etimoloxía d'esti pueblu de Arques, Dios principal de los olcades, ye presumible que la so mesma avaricia fíxo-yos avanzar per aquel llau hasta zarrar a Utiel nos sos murios.
Con dambes etimoloxíes surde la dulda, de si los olcades na so invasión ocuparon y fundaron a Sinarcas y por trataos retirar a Talayuelas, o si dende esti pueblu avanzaron a aquel; y atendíos los calteres íberos y fenicios, cuntamos que los olcades establecer a la so llegada nos dominios íberos.[6]”
A partir d'esti momentu los olcades teníen afitaos les sos llendes en Cuenca, dende Sinarcas y Talayuelas hasta la Pesquera y dende Iniesta hasta Jorquera.
Aníbal y Cartago
editar
En 221 e. C. Olcades son atacaos por Aníbal.[7]”. Según Titu Liviu, la so capital ye tomada y escalada, lo que provoca la rindición d'otres ciudaes de les que tán Talayuelas.[8] Los cartaxineses alternaron la esplotación de la plata d'Aliaguilla col aprovechamientu de les vetes riques en fierro del actual Cuetu de les Mines. “Nel citáu cuetu pueden reparase galeríes de catorce vares d'anchor, en cuarzu, y al otru llau, acolúmbrase Sinarcas".[5]
Edá Media
editarMientres la dominación musulmana, Talayuelas apenes cunta con población, yá que'l so territoriu yera utilizáu como campu de batalla ente les tropes cristianes y les tropes almohades del Reinu de Valencia.
Tres la conquista de Cuenca y Moya polos cristianos, Talayuelas, Aliaguilla y Mira convertir na nueva frontera cristianu - musulmana. Nos llugares estratéxicos d'esta zona se enclavaron puestos de vanguardia y de vixilancia, dende onde se sollertaba de les incursiones enemigues. Y asina, unu d'estos puestos fronterizos, formáu por delles talayes, va dar pasu a la formación d'un nucleu urbanu col nome de Talayuelas.
La Primer Crónica Xeneral d'España[9] escrita por Alfonsu X el Sabiu, cuenta que El Cid Campeador pasó dos veces por Talayuelas, una vegada vivu y otra vegada muertu. Pasa per primer vegada cuando se dirixía a Toledo, pa vengase de los infantes de la Cerda, qu'habíen deshonrado y raptáu a les sos fíes. Dempués de la so muerte, les tropes del Cid, arropando al so xefe xubíu a Babieca y engalanáu cola so armadura más bella, salieron de Valencia escontra les tierres del centru.
Dende la creación del Marquesáu de Moya, cuando la Reina Católica, Sabela I de Castiella, concedió'l Marquesáu a Doña Inés de Bobadilla y a Don Andrés de Cabrera, Talayuelas va formar parte del so términu, hasta que'l Marquesáu se disgregó y namái quedó d'él el nome.
La dómina clásica
editarSegún les cróniques, en 1656 Talayuelas foi un Señoríu propiedá del Marqués Ruiz de Alarcón, onde nació'l Obispu Don Francisco Javier Almonacid.
Llevantamientu contra los franceses
editarMientres la guerra de la Independencia, dempués d'axuntase en Landete en xineru de 1811 y ante la proximidá de les tropes franceses, la Xunta d'Aragón y parte de la Xunta de Castiella deciden axuntase en Talayuelas, onde atoparíen mayor seguridá de defensa. Sicasí, el mesmu mes, el xeneral Villacampa avisó de la rápida meyora del enemigu dende Santa Cruz de Moya y Landete. Arropaos polos vecinos de Talayuelas, la Xunta de Landete y dellos miembros de la de Castiella:
“… nel silenciu de la nueche fuxeron teniendo que ganar a cuerpu, por dos tales escabrosas y ocultes, al traviés de derribadorios y con un fríu horroroso, llegando a Utiel dempués d'una xornada de camín”
Edá contemporánea
editarEn 1840 fueron destruyíes poles tropes carlistes la so ilesia y posada pública.
Talayuelas espereció na Guerra Civil.
Patrimoniu cultural
editarLa ilesia de l'Asunción
editarLa ilesia de l'Asunción foi construyida nel sieglu XVII con planta de cruz llatina.
Ermita de San Antonio
editarLa ermita de San Antonio ye del sieglu XVII.
La plaza de Murillo
editarLa plaza de Murillo sospriende al viaxeru pola decoración de les cais realizaes mientres la selmana cultural d'agostu y poles fachaes afataes con decenes de tiestos con flores que dan ciertu toque pintorescu a la plaza.
L'antiguu parque de bomberos
editarL'antiguu parque de los bomberos, xunto al centru médicu, presenta una bóveda parabólica de formigón armao (cayueles de formigón sofitaes en pilastres). Ye una obra pionera nel emplegu de nueves teunoloxíes aplicaes a l'arquiteutura d'inxeniería dende 1945.
Esta bóveda parabólica dexa qu'un únicu elementu sía superficie pa la construcción del techu y de les parés col léxicu arquiteutónicu racionalista. Otros exemplos d'esti tipu de bóveda son la ilesia de San Franciscu d'Asís de Pampulha, Belo Horizonte (Brasil), diseñada pol renombráu arquiteutu Oscar Niemeyer ya inaugurada l'añu 1943 o col hangar d'aviones del aeropuertu de Orly (Francia).
Xeoloxía y relieve
editarLa sierra contién estensos pinares de gran guapura. Destaca pola so singularidá una de les poques laguna xilizes de la península ibérica, d'importante riqueza biolóxica.
El Cañón de Talayuelas
editarFormación xeolóxica y espectacular escobiu de tierres coloraes formada mientres sieglos pola erosión del vientu y l'agua, llamada popularmente, La Plaza de Toros o l'Aniellu de Toru.
La zona ye de gran interés paisaxísticu polos sos bellísimas vistes panorámiques, asitiar a 5 km. de Talayuelas siguiendo la N-330 direición Utiel onde una pista forestal de curtiu percorríu enfusar nun mirador.
La visita al cañón de Talayuelas nun circuitu en forma de media lluna, nel cual alredor so vamos atopar unos fierros clavaos alredor de los precicipios. Aconséyase nun devasar los fierros, yá que se trata d'un terrén bien inestable y averanos enforma supondría provocar un frayatu o zapicada y provocanos graves consecuencies.
Los Miradores
editarUna pista forestal que sale del centru de la población ufiértanos un percorríu polo alto de la sierra de Talayuelas y pela fastera del picu Ranera terminando'l percorríu una área recreativa, los miradores son trés, El Mirador de la Sierra, El Pulpitejo y El Tormo.
Les Callejuelas
editarConxuntu de formaciones xeolóxiques a lo cimero de la sierra de Talayuelas formaes pola erosión de les roques caliares con cais y cueves llevantines.
=== La llaguna Ampliu espaciu semiacuáticu asitiáu cerca de la N-330 en direición Utiel y de la Hoya. Paraxa con meses y parrilles.
Va dellos años, el paisaxe de la llaguna foi vandalizado por una quema.
Pero güei, la naturaleza repitió los sos derechos y un gran númberu d'aves utilicen de nuevu la llaguna como llugar d'ivernada. Ente elles, la garza real y el patu cuyar. Amás vamos ver otres especies protexíes como la esguil, el corcuspín común, la foina, el melandru o'l gatu montés. Arrodiaos d'una vexetación acuático y emerxente, como'l xuncu de llaguna, o'l felechu xuncal, que s'axunta sobre pequeñes llamargues.
En seronda y primavera vamos esfrutar de la llaguna con más agua.
El Picu de Ranera
editarColos sos 1430 metros, el picu de Ranera ye'l puntu más altu de la sierra de Talayuelas, inconfundible poles sos parés verticales inaccesibles pela cara sur con forma de semimeseta.
La xente que xube dexa mensaxes en cuaderninos que se guarden dende va sesenta años nun buecu so unes piedres, cuando un cuadiernu enllena daquién anónimu encargar de llevar otru.
Fuentes
editarLa Hoya, Les Canalejas, Los Cubillejos, Los Tornajos, Les Estaques, dalgunes bien visitaes pola calidá de les sos agües disponiendo dalgunes con meses y parillas onde ye fácil atopase con xente qu'allega a enllenar garrafes, merendar o a cencielles, pasar la tarde nel monte.
Servicios públicos
editarEl conceyu tien un colexu y una biblioteca qu'ufierta Internet gratuitu pa los usuarios.
Teatru
editarNel teatru realícense tou tipu d'actividaes, obres, verbenes, bailles de salón, celebraciones de los distintos festexos que se realicen mientres l'añu como antroxos, despidíes de solteros, esposiciones, etc.
Otros servicios
editarCentro médicu, piscina, otres instalaciones deportives, árees recreatives.
Economía
editarLa economía basar na agricultura, la ganadería, el comerciu y la industria, en proporciones similares.
Gastronomía
editarCon rellación al restu de la provincia de Cuenca, la gastronomía local tien les sos propies especialidaes culinaries, acordes cola climatoloxía típica de Talayuelas, factor clave na so producción agraria, los sos pacionales y les especies cinexétiques que les individualiza.
Los ingredientes que lu caractericen son, poro, el gochu y carne de caza, enforma condimento y pan.
Numberar tolos platos de la gastronomía llocal de Talayuelas sería demasiáu llargu.
Podemos citar: les almortas, el morteruelo, l'ayu arrieru y el gazpachu pregueru, acompañaos d'un bon vinu de la Tierra de Castiella, etc.
Especial mención merez unu de los cocineros más afamaos de la contorna, Bórlegan, que les sos calderetes de borregu y coneyu rapáu faen les delicies de los comensales.
Fiestes
editarL'últimu día del mes d'abril celebren los mayos, una fiesta típica de dellos conceyos de la contorna. Cada llocalidá tien unos mayos distintos, y por eso tienen un cantar distintu. Nesta fiesta canten unes cancioncillas típiques como Cielito Llindu, Clavelitos, La Serenita, etc.
El 29 d'ochobre celébrense les xornaes micológicas, na cual pueden tastiase seta y hongo.
Referencies
editar- ↑ Afirmao en: Llista de Conceyos y los sos Códigos por Provincies a 1 de xineru de 2019. Data d'espublización: 8 febreru 2019. Editorial: Institutu Nacional d'Estadística.
- ↑ Institutu Nacional d'Estadística (2016). INE(España).
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Conrad Malte-Brun (1810). Annales des voyages, de la géographie, de l'histoire et de l'archéologie,Paris.
- ↑ documentos de numberosos autores (1996). Moya, estudios y documentos, I, Cuenca.
- ↑ 5,0 5,1 Torres Mena (1850). Noticies Conquenses,Cuenca.
- ↑ Titu Liviu. Historia romana: llibru XXI, párrafos 4, 5.
- ↑ Polibio. Historia: llibru III, párrafos 13, 5-6.
- ↑ Titu Liviu. Historia romana: llibru XXI, párrafos 4, 5.
- ↑ Alfonsu X el Sabiu (A finales del sieglu XIII). La Estoria d'España, edición de Menéndez Pidal.
Enllaces esternos
editar
Wikimedia Commons acueye conteníu multimedia sobre Talayuelas.
Datos: Q1552503- Multimedia: Talayuelas