Хайдакъ мацӀ
Хайдакъ мацӀ (жиндирго куцалда Хайдакьан кув [χɑjdɑqʼɑn kʰuβ]) ккола Хьондакавказияб хъизамул мацӀ, жиндир ареал Дагъистаналда бугеб. Цебе элъул хал гьабулаан Даргва мацӀалъул диалӀект гӀадин эб даргин диалектияб континуумалда букӀиналъ. Routledge Ethnographic Handbook-алъ (2017) хайдакъ мацӀ бикьун буго кӀиго диалекталде: хьондасеб (Магалис-Хайдахъ) ва бакъдасеб (Хъарахайдакъ).[2]Россиялъул социолингвистазул ассоциация-лъул (2021) тӀарамагъадисел баяназда рекъон, эб бикьун буго лъабго диалекталде: Гъоркьа Хайдакъ, ТӀаса Хайдакъ ва Шари.[3]
| Хайдакъ | |
|---|---|
| хайдакьан кув | |
| Абулеб куц | [χɑjdɑqʼɑn kʰuβ] |
| Территория | Кавказ |
| Регион | Дагъистан |
| Этниклъи | Хайдакъал |
КӀалъалел | гӀ-ш. 30,000 (2020)[1] |
Хьондакавказиял
| |
| МацӀалъул кодал | |
| ISO 639-3 | xdq |
| Glottolog | kajt1238 |
Диалектал
хисизабизеМацӀалъул буго лъабго вариет, жинца диалектал гӀуцӀулеб. Щибаб тӀасияб вариет рекъонккола регионалъул историкиял провинциязе.[4]
- ТӀаса Хайдахъ – Хъар Хайдакь.
- Шурккант.
- Къаттаган.
- Ирчӏамул.
- Гъоркьа Хайдахъ – Ххьар Хайдакь.
- Баршамаӏъган.
- Гъаӏрцӏнила.
- Чӏивгьаӏн.
- Сунклан.
- Шари — Шаӏръи.
Фонология
хисизабизеРагьарал
хисизабизе| Цересел | Нахъисел | |
|---|---|---|
| тӀасиял | u | |
| гӀагар-тӀасиял | ɪ | |
| гъоркь-гьоркьохъеб | ɛ | |
| гӀагар-гъоркьияб | æ | |
| гъоркьияб | ɑ |
Алфабет
хисизабизеХайдакъ мацӀ хъвазе хӀалтӀизабула кириллияб хъвай-хъвагӀи. Алфабеталъул хӀарпал руго хадусел (эл абулеб куц бихьизабун буго гъоркьехун ИФА транскрипциялъ):
| а
[ɑ~a] |
аӏ
[æ] |
б
[b] |
в
[β] |
г
[g] |
гв
[gʷ] |
гъ
[ʁ] |
гъв
[ʁʷ] |
гь
[h] |
гьв
[hʷ] |
д
[d] |
е
[ɛ~e] |
ж
[ʒ] |
жв
[ʒʷ] |
з
[z] |
и
[ɪ~i] |
й
[j] |
| к
[kʰ] |
кв
[kʰʷ] |
кк
[kː] |
ккв
[kːʷ] |
кӏ
[kʼ] |
кӏв
[kʼʷ] |
хъ
[qʰ] |
хъв
[qʰʷ] |
къ
[qː] |
къв
[qːʷ] |
кь
[qʼ] |
кь
[qʼʷ] |
л
[l] |
м
[m] |
н
[n] |
п
[pʰ] |
пп
[pː] |
| пӏ
[pʼ] |
с
[s] |
сс
[sː] |
т
[tʰ] |
тт
[tː] |
тӏ
[tʼ] |
у
[u] |
х
[χ] |
хв
[χʷ] |
хх
[χː] |
ххв
[χːʷ] |
хь
[ç] |
хьв
[çʷ] |
ххь
[çː] |
ххьв
[çːʷ] |
ц
[t͡sʰ] |
цц
[t͡sː] |
| цӏ
[t͡sʼ] |
ч
[t͡ʃʰ] |
чв
[t͡ʃʰʷ] |
чч
[t͡ʃː] |
ччв
[t͡ʃːʷ] |
чӏ
[t͡ʃʼ] |
чӏв
[t͡ʃʼʷ] |
ш
[ʃ] |
шв
[ʃʷ] |
шш
[ʃː] |
шшв
[ʃːʷ] |
ъ
[ʔ] |
МугъчӀваял
хисизабизе- ^ Хайдакъ: Ethnologue (25леб ред., 2022)
- ^ Ronald Wixman, Peoples of the USSR: An Ethnographic Handbook, Routledge, 28 Jul 2017, p.89
- ^ Mutalov, R.O. The classification of the Dargin languages and dialects [online] // Sociolinguistics, 2021. No. 3 (7). Pp.8–25. (In Russ.) DOI: 10.37892/2713-2951-3-7-8-25 Archived 2023-04-25 at the Wayback Machine
- ^ Temirbulatova, Sapiyahanum (2006). Kaitag dialect of Dargwa. Makhachkala: Dagestani State University. гьл. 5–22.