Azərbaycan folkloru

Azərbaycan folkloru — kollektiv yaradıcılıq məhsulu olan, müəllifləri məlum olmayan ədəbiyyatdır. Qədimlikdən, tarixdən xəbər verməklə yanaşı Azərbaycan xalqının ruhundan süzülən mədəniyyətdir.

Zəngin Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyati dünyanın digər xalqlarının folkloru arasında özünəməxsus yer tutur. Bütün xalqların ədəbiyyatları üçün ilk və səciyyəvi olan kollektiv yaradıcılıq Azərbaycan ədəbiyyatının da əsasını qoyub.

Azərbaycanlıların zəngin bir şifahi ədəbiyyatı var. Şifahi xalq ədəbiyyatına folklor da deyilir. İngilis dilindən götürülmüş bu termin — folk -xalq, lore isə bilik, hikmət (xalq müdrikliyi) anlamındadır.

Şifahi xalq ədəbiyyatının ilk nümunələri – ibtidai insanların məişət, təbiət hadisələri, ovçuluq, əmək və digər bu kimi məsələləri haqqında təsəvvürləri və bununla əlaqədər keçirdikləri hisslərin tərənnümüdür. Bunlar qədim dövrlərdə yaranaraq, dildən-dilə, ağızdan ağıza keçərək yaşamış və zənginləşmişdir. Folklor nümunələri xalq zəkasının qüdrətini, bədii təfəkkürünün gücün parlaq əks etdirən, məzmun cəhətdən maraqlı, ideya baxımından zəngin, əsrlərin sınağından çıxmış əsərlərdir. Bu sənət inciləri janr əlvanlığı, dil-üslub aydınlığı, poetik tutumu və xəlqiliyi ilə seçilir. Şifahi ədəbiyyatda xalqımızın insan taleyi ilə bağlı düşüncələri, vətənpərvərliyi, humanizmi, arzu və istəyi, sevgisi, nifrəti, müxtəlif tarixi dönəmlərdə üzləşdiyi mühüm ictimai-siyasi hadisələrə münasibəti geniş bədii əksini tapmışdır.

Bu hislərin ilk nümunələri isə əmək nəğmələridir. Folklorun digər formaları – nağıllar, dastanlar, hikmətli sözləri və s. nümunələrdir. Şifahi xalq ədəbiyyatı kollektiv yaradıcılıq olduğu üçün xalqın çox hissəsinin arzu və istəklərini, müxtəlif hadisələrə münasibətini, tərbiyəvi görüşlərini özündə əks etdirir.

Şifahi xalq ədəbiyyatının qələmə alınması – təkcə Azərbaycan ədəbiyyatı üçün yox, bir çox başqa elmlərin tarix, coğrafiya, etnoqrafiya və s. inkişafı üçün də böyük rol oynayıb. Məlumdur ki, Azərbaycan xalqının dili türk dillərindən biridir və təbidir ki, qədim türk xalqlarının yaratdığı dastanların süjetləri, motivləri Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında da geniş şəkildə öz əksini tapıb^[1]

Azərbaycan mifologiyası

Azərbaycan ədəbiyyatının qaynağında zəngin və dərin məzmunlu Azərbaycan folkloru durmaqdadır. Mifoloji-bədii dünyagörüşün izləri folklorda və klassik ədəbiyyatda indi də özünü büruzə verməkdədir. Azərbaycan mifologiyası qədim hind, qədim yunan mifologiyası qədər sistemli və bütöv xarakter daşımır. Ancaq Azərbaycan folklorunqda Azərbaycan mifologiyasının izlərini aşkar etmək mümkündür. Bunlar daha çox kosmoqonik və mövsümi, eləcə də etnoqonik miflərin müəyyən detallarını özündə daşımaqdadır. İnsan cəmiyyətinin ilkin formalaşma dövrünün bədii təfəkkür məhsulları olan bu mifik ünsürlərdə kosmosla xaos, yəni dünya düzəni ilə qarmaqarışıqlıq, nizamsızlıq, dünya düzəninin bu nizamsızlıqdan yaranması və eyni münasibətlərin insan cəmiyyətində əks olunması özünə yer tapmışdır. Mifik dünyagörüşündə insan cəmiyyətində kosmos, yəni əksər insanlar tərəfindən qəbul edilmiş qayda-qanunlar toplusu əsas etibarilə cəmiyyətin aparıcı nizamını – ailə, məişət, insanla təbiət arasında qarşılıqlı anlaşma proseslərini əhatə edir. Mifoloji dünyagörüşünün ayrı-ayrı ünsürləri indiyə qədər folklorun ovsun, alqış, qarğış, rəvayət, qodu və sayaçı mərasimi ilə ilgili mətnlərdə qorunub saxlanmışdır. Azərbaycan mifoloji mətnlərinin əksəriyyətində qədim türk mifoloji düşüncəsi aparıcı motiv kimi çıxış edir. Bunu istər dünyanın yaranması ilə bağlı olan kosmoqonik miflərdə, istər etnosun mənşəyi ilə bağlı olan etnoqonik miflərdə, istərsə də mövsümi proseslərlə əlaqədar olan təqvim miflərində görmək mümkündür. Mifoloji mətnlərin yaranması və onların folklor mətnlərində ünsürlər şəklində qorunub saxlanması ibtidai insanın təbiətə və təbiət qüvvələrinə baxışı ilə sıx əlaqədardır. Söz, hərəkət və oyun vasitəsilə təbiət qüvvələrinə təsir göstərmək arzusu ibtidai insanda mifoloi mətnləri yaratmaq və ifa etmək ehtiyacı doğurmuşdur. Bunların sırasında "Kosa-Kosa", "Qodu-Qodu", "Novruz", "Xıdır Nəbi" və b. mərasim nəğmələrini və bunları müşayiət edən rəqsləri göstərmək olar.

Ortaq türk folkloru

"Kitabi Dədə Qorqud" dastanına həsr edilmiş rəsm əsərləri

Azərbaycan folklorunun özəlliklərindən birini – onun başqa türk xalqlarının folkloru ilə ortaq cəhətlərə malik olması təşkil edir. Bu xalqların şifahi söz sənətində bir çox mətnlərin üst-üstə düşməsi həmin örnəklərin vahid etnocoğrafi məkanda meydana gəlməsini və o cümlədən türk xalqlarının vahid bir kökə bağlılığını göstərir. Qədim türk ədəbiyyatına aid olan dastanlar arasında "Oğuznamə"lər xüsusi bir silsilə təşkil edir. "Köç", "Ergenekon", "Şu", "Qayıdış" kimi dastanlarda isə bütöv şəkildə prototürklərin mühüm problemləri öz bədii-mifoloji əksini tapmışdır. Həmin dastanların çoxu xülasə şəklində XI yüzillikdə yaşayıb-yaratmış türk alimi Kaşğarlı Mahmudun "Divanü Lüğat-it-Türk" ("Türk dilinin divanı") əsərində öz əksini tapmışdır. Bu dastanlar xalqların böyük hicrəti dövrünün bədii-mifik dünyagörüşünü özündə saxlamaqdadır.

Azərbaycan folkloru janr zənginliyi

Azərbaycan folkloru janr zənginliyinə malikdir. Həyatı əks etdirmə baxımından lirik, epik və drammatik növləri vardır. Bu ədəbi növlərin hər birinə məxsus janrlar yaranmış, zaman-zaman zənginləşmişdir. Lirik və epik folklor nümunələri daha geniş yayılmışdır. Müxtəlif ədəbi növlərin janrlarında folklora xas olan ortaq cəhətlərlə yanaşı, məzmun və forma baxımından fərqli xüsusiyyətlər də vardır. Epik folklor janrlarından nağıl, xalq müdrikliyinin ifadəsi olan atalar sözləri və zərbi-məsəllər tarix boyu qonşu xalqların folklor və klassik ədəbiyyatına güclü təsir göstərmişdir. Lirik janrlardan bayatılarda xalq həyatının və məişətinin müxtəlif tərəfləri bədii-emosional şəkildə əks olunmuşdur. Qədim türk xalqlarının özünəməxsus poeziyası olmuş və bu poeziya türklərin milli vəzni olan heca və ya "barmaq" vəznində yaradılmışdır. Müxtəlif şeir şəkillərində heacaların sayı müxtəlif olsa da, epik süjetli uzun şeirlər və dastanlar əsas etibarilə yeddihecalıq formada yaradılmışdır. Bu cür şeirlər insanın yaddaşında daha yaxşı qorunub saxlanır. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janrlarından olan bayatıların da hər misrası yeddi hecadan ibarət olur.

Folklor janrları arxaik və çağdaş janrlar kimi iki yerə bölünür. Arxaik folklor janrlarında sınamalar, ovsunlar, fallar, andlar, dualar, alqışlar və qarğışlar geniş yer tutur. Ancaq bu bölgü şərtidir; belə ki, folklor yaranma prosesi bütün tarix boyu getdiyindən, bu janrlara da müntəzəm olaraq yeni-yeni örnəklər əlavə olunur.

Lirik növdə bağlı olduğu hadisə və ya proses baxımından ən qədim janr olan nəğmələr müxtəlif növlərə bölünür. Əmək prosesi ilə bağlı olan holavar və sayaçı sözlər, mövsümi proseslərlə bağlı mövsüm nəğmələri, müxtəlif mərasimlərlə bağlı olan toy və yas nəğmələri, qəhrəmanlarla bağlılıq təşkil edən qəhrəmanlıq nəğmələri və son olaraq fərqli məişət münasibətləri zəmnində yaranmış layla və oxşamalar.. Azərbaycan folklorunun ən zəngin janlarından birini də bayatılar təşkil edir. Bayatılar əsasən insanın lirik-fəlsəfi duyğularını yığcam poetik şəkildə ifadə etməyə xidmət göstərir. Bu poetik formanın janr xüsusiyyətlərini qeyd olunan janrlar da əsasən daşıyır — layla, nazlama, ağı, sayaçı sözü, holavar, vəsfi-hal və s. örnəklər. Bundan başqa, bayatı-bağlama, bayatı-deyişmə, bayatı-tapmaca kimi örnəklər də bu poetik formanın daxilində özünə yer tutur. Bayatılar dörd misradan, hər misra yeddi hecadan ibarət olur. Qafiyələnmə sistemi əsasən a-a-b-a şəklindədir. Tarixən türkdilli poeziyada cinasa çox fikir verildiyindən, qafiyələri cinas təşkil edən bayatı örnəkləri də çoxdur. Bayatının forma növlərindən biri də ilk misrası ancaq qafiyədən ibarət olan növdür. Bu cür bayatılara daha çox Kərkük folklorunda rast gəlinir. Bayatıda adətən birinci və ikinci misralar əsas mənanı ifadə etmək üçün hazırlıq rolunu oynayır.

Geniş yayılmış lirik folklor janrlarından birini də xalq mahnıları təşkil edir. Bunlar konkret musiqi motivinə bağlı olan müxtəlif formalı poetik mətnlərdir. "Aman nənə", "Ay lolo", "Sona bülbüllər", "Süsən sünbül" və s. xalq mahnıları indi də müğənnilərin repertuarında qalmaqdadır. İfa tərzinə görə xalq mahnıları arasında solo, xor və deyişmə-mahnılar seçilir.

Xronoloji baxımdan epik folklor janrlarından əfsanələr ilk öncə nəzərdən keçirilir. Əfsanələri başqa epik janrlardan fərqləndirən başlıca əlamət – onda fantastik element və hadisələrin iştirak etməsidir. Eyni əlamətin daşıyıcısı olan sehrli nağıllardan fərqli olaraq, əfsanələrdə süjet bitkin xarakter daşımayıb, yalnız bir fraqment şəklində olur. Təsvir etdiyi obyekt və hadisənin məzmununa görə Azərbaycan folklorunda əfsanələrin kosmoqonik, zoonimik, toponimik və etnonimik növləri vardır. Ən qədim əfsanələr kainat, dünya və səma cisimlərinin yaranması ilə bağlı olan örnəklərdir. Azərbaycan folklorunun janrları arasında əfsanə və rəvayətlərdən sonra nağıllar epik növün ən geniş yayılmış örnəklərini təşkil edir.

Atalar sözü və məsəllər də Azərbaycan folklorunun epik janrları arasında geniş yayılmışdır. Xalqın uzun əsrlər boyu əldə etdiyi təcrübələrin ümumiləşmiş yekunu, nəticəsi olan atalar sözü və məsəllər türk xalqları arasında geniş yayılmış, bir çox hallarda cəmiyyətdə əxlaq kodeksini əvəz etmişdir. Bu janrın ilk örnəkləri Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk", "Kitabi-Dədə Qorqud" kimi klassik yazılı abidələrdə özünə yer tapmışdır. Oğuz tayfalarının müdrikliyini ifadə edən xüsusi atalar sözü topluları – "Oğuznamə"lər də Azərbaycan folklorunun qiymətli abidələrindəndir.

Azərbaycan folklorunun dramatik janrları xalq oyunları və meydan tamaşaları ilə təmsil edilmişdir. Bunların ən səciyyəvi örnəyi kimi "Kosa-Kosa" dramını göstərmək olar. İslamın qəbulundan sonra peyğəmbər ailəsinə məxsus müqəddəslərin faciəsi mövzusunda xalq arasında geniş yayılmış şəbihlər də xalq dramlarına daxildir.

Azərbaycan folkloru orta əsrlərdə

Soldan sağa: "Koroğlu dastanı" və "Aşıq Qərib" (Xıdır İlyasla bir yerdə) və Əsli və Kərəm dastanlarına həsr edilmiş rəsm əsərləri

Azərbaycan folklorunun inkişaf mərhələləri arasında orta əsrlərin xüsusi yeri vardır. Bu dövrdə – XVI–XVIII yüzilliklərdə dastan janrı xüsusilə geniş inkişaf etmiş, Qurbani, Tufarqanlı Abbas, Sarı Aşıq, Xəstə Qasım kimi qüdrətli sənətkarlar ərsəyə gəlmişdi. Əsasən irfanla bağlı olan orta əsr məhəbbət dastanları – "Qurbani", "Aşıq Qərib-Şahsənəm", "Əsli-Kərəm", "Abbas-Gülgəz", "Şah İsmayıl-Gülzar", "Tahir-Zöhrə", "Alıxan-Pəri", "Arzu-Qəmbər", qəhrəmanlıq dastanı "Koroğlu" bu dövrün məhsuludur. Məhəbbət dastanlarından fərqli olaraq, "Koroğlu" müxtəlif qolların toplusu olmaqla "Dədə Qorqud" dastanlarının ənənəsini davam etdirir və buna görə də epos adlanır. "Koroğlu" eposunun süjetində konkret tarixi hadisə – XVI–XVII yüzilliklərdə Türkiyə və Azərbaycanda baş vermiş Cəlalilər üsyanı dursa da, formalaşma prosesində abidəyə bir sıra əlavə süjetlər artırılmış, bəzi hallarda mifik motivlərdən də istifadə edilmişdir.

Folklor örnəkləri əsas etibarilə anonim – müəllifsiz olduğundan, konkret müəllifi olan aşıq ədəbiyyatının Azərbaycan folklorunda xüsusi yeri vardır. XVI yüzillikdə əsası qoyulan və dövrümüzə qədər davam edən aşıq sənətinin ən böyük nümyaəndələri "ustad aşıqlar" termini ilə ifadə edilir. Azərbaycan folklorunda ilk ustad aşıq kimi Qurbaninin adı çəkilir. Qurbani Şah İsmayıl Xətaidən (1487–1524) yaşca bir qədər böyük olmuş və onunla müəyyən münasibətləri olmuşdur. Səfəvilərin tarixindən və "Qurbani" dastanından bu xalq sənətkarı haqqında müəyyən məlumatlar almaq mümkündür.

Aşıq sənəti

Aşıq yaradıcılığı xalq ədəbiyyatının mühüm, həm də zəngin hissəsi olub, tarixin çox qədim zamanlarından baş alıb gəlir. Aşıq şeirinin müəllifinin məlum olması onu fərqləndirən əsas cəhətlərdəndir. Qədim dövrlərdə dədə, bəzən də ozan, varsaq adlandırılan aşıqlar yaşadıqları zəmanənin mühüm hadisələrinə yaratdıqları əsərlərdə münasibət bildirmiş, elin-obanın dərdinin, arzu-istəyinin ifadəçisi olmuşdur. Qoşma, gəraylı, bayatı aşıqların daha çox müraciət etdikləri janrlardır.

Aşıqlar iki qrupa bölünür: bir qismi yaradıcı olub, şeir qoşur, dastan yaradır və onları ifa edir; bir qismi isə daha çox mövcud əsərlərin ifası ilə məşğul olur. Belələri ifaçı aşıqlar adlandırılır. Abbas Tufarqanlı, Xəstə Qasım, Aşıq Ələsgər, Aşıq Şəmşir, Aşıq Hüseyn Cavan və b. aşıq sənətinin inkişafına, zənginləşməsinə töhfə vermiş yaradıcı aşıqlardır.

Aşıq Əmrah, Aşıq Kamandar, Aşıq Hüseyn Saraclı və b. ifaçılıq yolunu tutmuş, aşıq sənətinin yaşamasına, yayılmasına əhəmiyyətli xidmət göstərmişlər.

Azərbaycan üç yüz illik ənənələri XIX əsrdə Aşıq Ələsgər (1821–1926) kimi qüdrətli xalq sənətkarının yetişməsinə təkan vermişdir. Aşıq Ələsgərin yaradıcılığında lirik motivlə əxlaqi-didaktik motiv üzvi şəkildə bir-birinə qovuşmuşdur. Bu el sənətkarı özündən sonrakı aşıq ədəbiyyatının, eləcə də yazılı şeirin inkişafına böyük təsir göstərmişdir. 105 il ömür sürmüş aşığın yaradıcılığında bu dövrün bir çox tarixi hadisələri və şəxsiyyətləri öz əksini tapmışdır.

Azərbaycan şifahi xalq yaradıcılığı, xüsusən aşıq sənəti qonşu xalqların ədəbiyyatlarına da dərin təsir göstərmiş, bir sıra gürcü və erməni şairləri türk dilində yazıb-yaratmışlar. XVIII əsr erməni şairi Sayat Nova şeirlərinin əksəriyyətini indi onun nəvələrinin bəyənmədiyi türk (Azərbaycan) dilində qələmə almışdı.

Azərbaycan folklorunun ilk örnəkləri yazılı şəkildə qədim yunan tarixçisi Herodotun "Tarix" əsərində (E.Ə. V əsr) bizə gəlib çatmışdır. Bunlar – qədim Azərbaycan dövləti Midiyanın süqutunun və İran dövləti tərəfindən işğalının səbəbləri haqqında xalq bədii təfəkkürünün məhsullarıdır. Bu əfsanələr "Astiaq", "Tomris" və başqa adlarla Herodotun əsərində yazıya alınmışdır. İndiki mənada tarix əsəri deyil, həm də bədii əsər qələmə almış Herodot, Azərbaycan əfsanələrini də yüksək bədiiliklə işləmiş və təsirli psixoloji səhnələr yaratmağa müvəffəq olmuşdur. "Tomris" əfsanəsi bu baxımdan daha diqqətəlayiqdir. İşğalçılıq məqsədi ilə Midiyaya hücum edib, ölkəni viran qoyan İran şahını məğlub etmiş Midiya sərkərdəsi – qəhrəman qadın Tomris onun başını kəsib bir qan tuluğuna salır ki, yeriklədiyi qandan "doyunca içsin…" "Astiaq" əfsanəsində mifoloji qat daha güclüdür. Burada əsas hadisələr yuxugörmə və taleyin əvvəlcədən müəyyən edilməsi üzərində qurulmuşdur. İlahi qüvvələrin təyin etdiyi taleyin dəyişdirilməsində insanın nə qədər gücsüz olduğu – Astiaqın faciəsi örnəyində təqdim edilir. Eyni motivlər qədim dünyanın bir çox ədəbiyyatlarında, o sıradan antik yunan ədəbiyyatında geniş yayılmışdır.

Aşıq yaradıcılığının məhsulu olan dastan epil-lirik əsər sayılır. Dastanda nəsrlə nəzm, epik təhkiyə ilə lirik təqdimat vəhdətdə olur. Aşıq dastandakı əhvalatı nağıl edərkən saz havasının müşayiəti ilə qəhrəmanın hiss və həyacanlarını əks etdirən şeirlər də söyləyir.

"Kitabi-Dədə Qorqud", eləcə də "Koroğlu" da vətənin müdafiəsi, azadlıq, ədalətsizliyə qarşı mübarizə geniş əks olunduğundan onlar qəhrəmanlıq dastanları adlanır.

"Şah İsmayıl", "Aşıq Qərib" kimi məhəbbət dastanlarında isə azad məhəbbətdən, bir-birini sevən gənclərin dözüm, sədaqət, ağıl və cəsarət sayəsində qovuşmasından bəhs olunur. Məhəbbət dastanları ustadnamə ilə başlayıb duvaqqapma ilə bitir. Bəzi məhəbbət dastanları faciə ilə bitir, sevgililər şər qüvvələrin yaratdığı maneələri aşa bilmir, bir-birinə qovuşmur. Belə dastanlarda duvaqqapma olmur.

Azərbaycan folklorunun yazılı halda bizə gəlib çatmış ən böyük abidəsi isə "Kitabi-Dədə Qorqud" eposudur. Bu eposun müxtəlif obraz və motivləri sonrakı Azərbaycan folkloruna və klassik ədəbiyyatına təsir göstərsə də, bütövlükdə şifahi ənənədə qorunub saxlanmamışdır. Buna görə də, "Dədə Qorqud" dastanları yazılı ədəbiyyat örnəyi kimi də tədqiqata cəlb edilir. Bu məqalədə də həmin prinsip gözlənilmişdir.

Lirik növ

Nəğmələr

Nəğmələr lirik növün qədim və geniş yayılmış janrlarından biridir. Məznununa görə bir neçə yerə bölünür: əmək, mərasim, mövsüm, qəhrəmanlıq və məişət nəğmələri.

Əmək nəğmələri

Əmək nəğmələri əmək prosesində yaranan və oxunan nəğmələrdir. Holavarlar və sayaçı sözlər əmək nəğmələrinin ən geniş yayılmış növlərindəndir. O cümlədən, holavar və sayaçı sözləri şifahi xalq ədəbiyyatının ən qədim janrları hesab olunur.

Holavarlar əkinçilik və cütçülüklə bağlı nəğmələrdir. Holavarlarda etnoqrafik xüsusiyyətlərə, istehsal alətlərinin adına, öküzün, kəlin tərifinə tez-tez təsadüf edilir. Əkinçi, cütçü öz ağır əməyini yüngülləşdirmək üçün müəyyən ritmi, ahəngi olan nəğmələr demişdir. Cütçü əkin-biçin zamanı holavar səsləndirərək öküzə müraciət edir, iş prosesində ona güvəndiyindən söz açır. Məsələn:

Qızıl öküzüm, yeri,
Qoyma şum qala yeri,
İti tərpən, maralım,
Düşmənlər baxır bəri.

Sayaçı sözlər qoyunçuluqla bağlı yaranmış nəğmələrdir. Sayaçı sözlərində kəndli həyatında qoyunçuluğun böyük əhəmiyyəti göstərilir. Sayaçı sözləri, adətən, qoyuna müraciətlə oxunur və ondan xeyir-bərəkət dilənir. Məsələn:

Nənəm, a narış qoyun,
Yunu bir qarış qoyun.
Çoban səndən küsübdür,
Südü ver, barış, qoyun.

Mərasim nəğmələri

Xalqın məişəti, güzərənı ilə bağlı olan mərasim nəğmələri müxtəlif mərasimlərlə bağlı yaranıb. Toy nəğmələri, yas nəğmələri mərasim nəğmələrinin geniş yayılmış növlərindəndir.

Toy nəğmələri elçilik, nişan, qız köçürmə, oğul evləndirmə, gəlin gətirmə ilə bağlı oxunan nəğmələrdən ibarətdir. Bu cür nəğmələrdə vəfa, sədaqət, etibar, gözəllik və mərdlik təbliğ olunur. Məsələn:

Qızıl üzüyün qaşı,
Bişdi bağrımın başı.
Mən deyən yar olmasa,
Yandırram dağı,daşı.

Ağılar (yas mərasim nəğmələri) ölümlə, fəlakətlə bağlı oxunur və məzmununda qəm, kədər, qüssə, iztirab əhval-ruhiyyəsi güclü hiss olunur. Ağılara el arasında "edilər", "edilmək" də deyilir. Həm nəzmlə, həm də nəsrlə ola bilər. Bəzən ölənin yaxşı keyfiyyətləri dilə gətirilir. Bu nəğmələrdə yaxın, doğma adamların ölümündən doğan dərin kədər, qəm hisləri ifadə olunur. Məsələn:

Bostanda taqım ağlar,
Basma,yarpağım ağlar,
Sağ durduqca mən özüm,
Ölsəm,torpağım ağlar.

və ya:

Analar yanar ağlar,
Dərdini sanar ağlar,
Dönər göy göyərçinə
Yollara qonar ağlar.

Mövsüm nəğmələri

Azərbaycan Novruz bayramı qəhrəmanları Keçəl, Kosa və Bahar qızı

Mövsüm nəğmələri ilin müxtəlif fəsilləri ilə əlaqədər oxunur. "Səməni", "Xıdır Nəbi", "Yel baba", "Duman, qaç", "Günəş, çıx" (günəşi çağırmaq məqsədilə), "Yağmur, gəl", "Qodu-qodu" (uzun zaman yağan yağışın kəsməsi üçün) kimi nəğmələr mövsüm nəğmələrindəndir. Məsələn:

A yel baba,yel baba,
Qurban sənə,gəl,baba.
Taxılımız yerdə qaldı,
Yaxamız əldə qaldı.
A yel baba,yel baba,
Qurban sənə gəl baba.

Aşağıdakı nəğmədə qədim azərbaycanlıların yaz, yay,payız, qış fəsli haqqında təsəvvürləri öz əksini tapır:

Üçü bizə yağıdır,
Üçü cənnət bağıdır.
Üçü yığır,gətirir,
Üçü vurur,dağıdır.

Qəhrəmanlıq nəğmələri

Qəhrəmanlıq nəğmələri, adətən, döyüş zamanı, yaxud döyüşdən əvvəl oxunaraq, döyüşçüləri səfərbərliyə, qorxmazlığa, igidliyə, cəngavərliyə çağırır. Koroğlu, Qaçaq Nəbi, Qaçaq Kərəm, Qatır Məmməd kimi el qəhrəmanlarının dilindən oxunan nəğmələr belə nəğmələrdəndir. Məsələn:

Dolun at belinə, qoç dəlilərim,
Xotkarı taxtından endirək, hoydu!
Talayaq mülkünü, alaq malını,
Öyünü başına endirək, hoydu!

Məişət nəğmələri

Məişət nəğmələri olan laylalar və oxşamalar folklorun geniş yayılmış janrlarındandır.

Laylalar

Laylalar anaların, nənələrin körpə uşaqları yatırarkən oxuduğu nəğmələrdir. Laylalar, adətən, 4 misradan ibarət olsalar da, bayatılarda olduğu kimi bəzən beş misralı laylalara da rast gəlinir. Məsələn:

4 misralı layla (aaba)

Laylay, beşiyim, laylay,
Evim, eşiyim, laylay.
Sən get şirin yuxuya,
Çəkim keşiyin laylay.

5 misralı layla (aaabb)

Bir bu qədər ağlama,
Ürəyimi dağlama,
Yuxuma daş bağlama.
Laylay, oğulum, laylay,
Qəndim, noğulum, laylay.

Oxşamalar

Oxşamalar laylalardan fərqli olaraq, uşaq oyandıqdan sonra onu oynatmaq, əzizləmək, nazlandırmaq məqsədilə oxunan nəğmələrdir. Oxşamalara bəzən "nazlamalar" və ya "əzizləmələr" də deyilir. Laylada həzinlik, alçaq ton üstünlük təşkil edirsə, oxşamalarda şən, ritmik olmaqla yanaşı, həm də zarafatyana ifadələr də olur. Oxşamalar ikilik və dördlük şəklində olur. Məsələn:

İkilik:

Balama qurban inəklər,
Balam haçan iməklər.

Dördlük:

Göydəki quşlar
Bu balama qurban.
Yağan yağışlar
Bu balama qurban.

Mahnılar

Nəğmələrdən fərqli olaraq, mahnıların özünəməxsus havası, melodiyası olur. O, nisbətən sonrakı dövrlərdə yaranmışdır. Məsələn:

Əzizim, sini-sini,
Doldur, ver sini-sini.
Mən sənə göz dikmişəm.
Neynirəm özgəsini?!

Mahnılar gözəllik, azadlıq, vətənpərvərlik ideyalarını təbliğ etsə də, məhəbbətin tərənnümünə həsr olunmuş mahnılar daha çoxdur. "Üçtelli durna", "Ahu kimi", "Gül açdı", "Kəklik", "Bülbüllər oxur" kimi mahnılarda tərənnüm olunan sevgi duyğuları təbiət gözəllikləri ilə əlaqələndirilir.

İctimai-siyasi məzmunlu mahnılar: "Gül açdı" ("Mən yardan ayrılmazdım"), "Qadan alım", "Budur gəldi əsirlərin karvanı", "Sona bülbüllər", "Çal papaq", "Bizi ayırdılar ana-atadan". Bu mahnılarda sevgisinə qovuşa bilməyən aşiqin daxili böhranları, zorla vətənindən didərgin salınan, əsir düşənlərin ah-naləsi ifadə olunur.

"Apardı sellər Saranı", "Sona bülbüllər", "Samovara od salmışam", "Laçın", "Qalanın dibində", "Pəncərədən daş gəlir" kimi mahnılar həcmi, poetik quruluşu və kompozisiyasına görə bir-birindən fərqlənir: iki, üç, dörd bənddən ibarət ola bilir; bir sıra mahnılarda bəndlər 4 misradan ibarət olsa da, beş, altı, yeddi, hətta on misra da ola bilər; mahnıların bir qismində təkrar misralar, digər bir qismində isə nəqəratlar işlənir.

Üzeyir Hacıbəyov mahnıları yüksək qiymətləndirərək demişdir: "El mahnıları Azərbaycan xalqının əhvali-ruhiyyəsini şərh, zövqi-musiqisini bəyan, şeir və musiqidəki yaradıcılıq qabiliyyətinin dərəcəsini təyin edə bilən böyük bir material olduğundan onun istər musiqi, istər ədəbi, istər psixoloji, istərsə də etnoqrafik əhəmiyyəti çox böyükdür".

Bayatılar

Şifahi xalq ədəbiyyatının lirik növünün ən geniş yayılmış janrı bayatıdır. Bayatılar kövrək, həzin duyğuları, səmiyyəti, məhəbbəti, insanın könül dünyasını əks etdirən lirik folklor nümunələridir. Həcmcə kiçik olan bayatılarda dərin mənalı fikir ifadə olunur. Nəğmə və mahnılardan fərqli olaraq, bayatıların sabit forma-janr xüsusiyyətləri vardır. Bayatılar həcmcə dörd misradan, hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir janrıdır. Bayatının birinci, ikinci və dördüncü misraları həmqafiyə, üçüncü misrası isə sərbəst olur (aaba). Adətən, "Mən aşiq", (yaxud "Mən aşıq") "Aşiqəm", "Əzizim", "Əziziyəm", "Eləmi" ifadələri ilə başlanır. Əsas fikir, əsasən, üçüncü, dördüncü misralarda olur. Birinci və ikinci misralar axrıncı misralar üçün zəmin hazırlayır. Nəğmələrin bir çox nümunələri: layla, oxşama, holavar, sayaçı sözləri və mahnılar çox vaxt bayatı şəklində olub, ancaq məzmunu ilə fərqlənir. Məsələn:

Mən aşiq keçdi məndən,
Ox dəydi, keçdi məndən.
Yaxşıya körpü oldum,
Yaman da keçdi məndən.

Bayatıların böyük bir qismi məhəbbət mövzusunda olsa da, ictimai-fəlsəfi, əxlaqi-tərbiyəvi məzmun daşıyan, vətənə, ailəyə, ata-anaya sevgi, məhəbbət aşılayan bayatılar da çoxdur. Bayatılara aşıq yaradıcılığında və yazılı ədəbiyyatda da təsadüf olunur: Sarı Aşıq, Xəyyat Mirzə kimi aşıqlar, Şah İsmayıl Xətai, M.Əmani, Qasım bəy Zakir, Məhəmmədhüseyin Şəhriyar kimi şairlər bu janrdan məharətlə istifadə etmişlər.

Mehdi Hüseyin deyirdi: "Bayatıların ən qüvvətli nümunələrini sevgi lirikası adlandırmaq daha doğru olar. Burada həmişə incə insan hissləri dərin və səmimi bədii obrazlar vasitəsilə verilir".

Epik növ

Əfsanələr

Folklorun qədim janrlarında olan əfsanələrdə ağlasığmaz, möcüzəli, fantastik səciyyəli qeyri-adi hadisələrdən söz açılır. Əfsanələr xalqın əsgi dünyagörüşü, düşüncə tərzi, arzu və istəkləri ilə əlaqədar yaranmışdır. Əfsanəni digər janrlardan fərqləndirən əsas əlamət odur ki, əfsanədə real zəmindən kənar, müasir ağlın, düşüncənin uydurma, fantastika kimi qəbul etdiyi qeyri-adi, fövqəltəbii əhvalat və hadisələr təsvir olunur. Əfsanələrdə müxtəlif planetlər, əşyalar, heyvan və quşlar insana xas olan əlamətlərə malik olur. Əfsanələrdə xeyrə, gözəlliyə məhəbbət, şərə, eybəcərliyə nifrət hissi var.

Mövzu-məzmun baxımından əfsanələrin aşağıdakı növləri var:

Zoonimik əfsanələr (heyvan və quş adları ilə bağlı): "Maral", "Qu quşu", "Qızıl ilan", "Turac", "Şanapipik", "Səməndər quşu"
Toponimik əfsanələr (yer adları ilə bağlı): "Pəri qala", "Siyəzən", "Beşbarmaq dağı", "Səngəçal", "Dədəgünəş", "Dəmirqaya"
Etnonimik əfsanələr (tayfa, xalq, nəsil adları ilə bağlı): "Oğuz", "Bayat"
Kosmoqonik əfsanələr (səma cismləri haqqında əfsanələr): "Ayla Günəş"

Səməd Vurğun "Ayın əfsanəsi" poemasını, İlyas Əfəndiyev "Apardı sellər Saranı", "İsa-Musa" hekayələrini xalq əfsanələri əsasında yazmışlar.

Rəvayətlər

Rəvayətlər əfsanələrdən fərqli olaraq, nə vaxtsa həqiqətən baş vermiş, lakin ağızdan-ağıza keçərkən ilkin dəqiqliyini, təfərrüatını itirmiş söhbətlərdir. Buna görə də həmişə "rəvayətə görə", "deyilənə görə", "belə rəvayət edirlər ki" ifadələri ilə başlanır. Məsələn:

Rəvayətə görə məşhur fars-tacik şairi Sədi Şiraz bir gün yol ilə gedirmiş. Birdən yol kənarındakı bir kərpickəsən kişinin onun şeirlərini necə gəldi zümzümə etdiyini eşidir. Şair bir söz deməyib kişinin qurutmaq üçün yol qırağınq düzdüyü çiy kəpiclərin üstünə çıxır və onları tapdamağa başlayır. Kərpickəsən bunu görüb hay-həşir salır:
— A kişi dəli olubsan?! Bu yazıq kərpiclərin günahı nədir ki, onların qol-qabırğasını sındırırsan?! Axı mən bunlara xeyli zəhmət çəkmişəm!
Sədi cavabında deyir:
— Bəs mənim o yazıq şeirlərimin günahı nədir ki, sən onların qol-qabırğasını belə sındırırsan? Məgər mən onların üzərində zəhmət çəkməmişəm?!

Rəvayətlər 2 cür olur:

Tarixi şəxsiyyətlərlə bağlı rəvayətlər. Məsələn, Nəsimi, Həbibi, Şah İsmayıl Xətai, Məhəmməd Füzuli, Molla Pənah Vaqif, Aşıq Ələsgər və başqa ədəbi-tarixi şəxsiyyətlərin həyatına dair rəvayətlər var.
Coğrafi ərazilərlə bağlı rəvayətlər. Məsələn, "Qarı dağı", "Sınıq körpü", "Bibiheybət", "Şuşa", "Xatun arxı" rəvayətləri yer adları ilə bağlı yaranmış rəvayətlərdir. Cəfər Cabbarlı "Qız qalası", Mikayıl Müşfiq "Çoban", Səməd Vurğun "Aslan qayası" poemalarının, İlyas Əfəndiyev "Qarı dağı" hekayəsinin mövzusunu xalq rəvayətlərindən götürmüşdür.

Lətifələr

Elmira Abbaslı — Molla Nəsrəddin, 2012. Heydər Əliyev Mərkəzi

Lətifələr ictimai həyatdakı və məişətdəki qüsurları əks etdirən yığcam və gülməli əsərlərdir. Lətifələrin əsasında gülüş dayanır. Lətifələrdə yumorla yanaşı, satira, sarkazm da mühüm yer tutur. Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatında Bəhlul Danəndə, Molla Nəsrəddin, Abdal Qasım, Ayrım Tağı, Mirzə Bağı, Hacı Dayı kimi lətifə qəhrəmanları vardır. Onların ən məşhuru Molla Nəsrəddindir. "Evi düzəldərik", "Mindiymi saymıram" kimi lətifələrdə Molla Nəsrəddin avam, sadəlövh adam təsiri bağışlayır.

Cəlil Məmmədquluzadə Molla Nəsrəddinə məhəbbət əlaməti olaraq öz satirik jurnalını "Molla Nəsrəddin" adlandırmış, bu adı özünə təxəllüs götürmüşdür.

Nağıllar

Elmira Abbaslı — Məlikməmməd və Simurq quşu, 2013. Heydər Əliyev Mərkəzi.

Epik növün çox sevilən və həcmcə ən böyük janrı nağıldır. İnsanların qədim dövrlərdən yaratdığı nağıllar ağızdan-ağıza keçərək dəyişmiş, zənginləşmiş, dövrümüzə gəlib çatmışdır. Nağıllarda xeyirlə şər, işıqla qaranlıq, həyatla ölüm, haqla nahaq mübarizə aparır və həmişə xeyir şərə, haqq nahaqqa, işıq qaranlığa qalib gəlir. Sehr, əfsun, cadu, tilsim, əjdaha və s. nağılların çoxunda tez-tez təsadüf edilən fantastik qüvvələrdir. Bu nümunələrdə bütün hadisələr əsas qəhrəmanla bağlı olur. Bu qəhrəman əksər hallarda ideallaşdırılır. Nağılın müsbət qəhrəmanı qarşılaşdığı bütün çətinlikləri dəf edir, şər qüvvələrə qaib gələrək öz arzusuna çatır.

Əşya və təbiət hadisələrinin canlandırılması, insanlara məxsus əlamətlərin əşya və heyvanlar üzərinə köçürülməsi, əhvalatların geniş epik lövhələrlə təsviri nağılların əsas xüsusiyyətləridir. Nağıllar, bir qayda olaraq, qaravəlli adlanan və nəzm şəklində söylənən kiçik bir müqəddimə ilə başlanır. Bu da nağılı başqa janrlardan fərqləndirən əsas əlamətdir. Qaravəlli nağılın əsas məzmunu ilə səsləşmir.

Qaravəllidən sonra "biri varmış, biri yoxmuş, Allahdan başqa heç kim yoxmuş", "Günlərin bir günündə, Məmmədnəsir tinində" kimi giriş sözləri söylənilir. Nağıllarda hadisələri bir-biri ilə əlaqələndirmək üçün ənənəvi cümlələrdən istifadə olnunur: "Nağıl dili yüyrək olar", "Az getdi, üz getdi…", "Dərələrdən sel kimi, təpələrdən yel kimi…", "Orda ayla, illə, burda müxtəsər dillə" və s. Nağıllar özünəməxsus sonla bitir.

Mövzularına, təsvir predmetinə və üsullarına görə nağıllar bir neçə qrupa bölünür. Onların hər birinin səciyyəvi xüsusiyyətləri vardır:

Cırtdan. Milli İncəsənət Muzeyi

Sehrli nağıllar. Sehrli qüvvələrin iştirak etdiyi nağıllar sehrli nağıllar adlanır. Qəhrəmanlar divlərə, əjdahalara, müxtəlif tilsimlərə qarşı vuruşur. Qəhrəman öz arzusuna çatmaq üçün adi şər qüvvələrlə deyil, sehrli şər qüvvələrlə mübarizə aparmalı olur. Şər qüvvələrlə mübarizədə nağılın qəhrəmanına xeyirxah sehrli qüvvələr (simurq quşu, uçan xalça və s.) kömək edir. "Məlikməmməd", "Şəms və Qəmər", "Sehrli üzük", "Şahzadə Mütalib", "Ağ atlı oğlan", "Vur, çomağım, vur" və s. nağıllar sehrli nağıllardır.
Heyvanlar haqqında nağıllar. Personajları müxtəlif heyvanlardan ibarət olan nağıllar heyvanlar haqqında olan nağıllardır. Bu nağıllardakı surətlər alleqorik planda verilir; şir — qəddarlıq, dovşan — qorxaqlıq, qurd — yırtıcılıq rəmzidir. Haqsızlıq, ədalətsizliklə mübarizə motivləri mühüm yer tutur. Cəmiyyətdə olduğu kimi, xeyir və şəri təmsil etməklə, heyvanlar da iki qrupa bölünür. "Tülkünün kələyi", "Qoca aslan", "Çil madyan", "Şir və tülkü", "Axmaq canavar", "Ağ quş nağılı", "Tülkü və canavar" və s. nağıllar heyvanlar haqqında nağıllardır.
Tarixi nağıllar. Tarixi şəxsiyyətlərin həyat və fəaliyyəti ilə əlaqədar yaranan nağıllara tarixi nağıllar deyilir . Ədəbiyyatımızda III Dara, İskəndər, Ənuşirəvan, Şah Abbasla bağlı nağıllar var. Məsələn, Şah Abbasla bağlı nağılların bir qismində o, ("Üç bacı", "Saleh və Valeh") qəddar, zülmkar, ikinci qismində isə xeyirxah, cənnətməkan kimi təsvir olunur ("Baftaçı və Şah Abbas", "Şah Abbasın doğulması").
Ailə-məişət nağılları. Xalqın gündəlik həyatı, yaşayış tərzi ilə daha yaxından səsləşən nağıllar məişət nağıllarıdır. Bu nağılların qəhrəmanları çox zaman sadə, təvazökar, xeyirxah və fərasətli olurlar. Onlar həyatda çətinliklərlə qarşılaşır, yoxsulluq içində yaşayırlar. Belə nağılların qəhrəmanları öz arzularına çatmaq üçün mübarizə aparır, dara düşən insanların köməyinə yetişir, çətin sınaqlardan üzüağ çıxaraq ağıl və bacarıqları ilə şər qüvvələrə qalib gəlirlər. Məişət nağılları digər qruplara nisbətən daha çoxdur. "Yeddi qardaş, bir bacı", "Usta Abdulla", "Yetim İbrahim", "İlyasın nağılı", "Daşdəmirin nağılı", "Qazanılmış manat" məişət nağıllarıdır.

Atalar sözləri və məsəllər

Atalar sözləri xalqın zəngin həyat təcrübəsi əsasında gəldiyi qənaətləri, dəfələrlə sınaqdan keçirilmiş həqiqətləri əks etdirən yığcam və dərin mənalı sözlərdir. Məsələn:

Zəhmət çəkməyən bal yeməz;
Hirsli başda ağıl olmaz;
Dəmiri isti-isti döyərlər;
Vətənin qədri qürbətdə bilinər;
Güc birlikdədir;
El gücü, sel gücü.

Atalar sözlərində düzlük, mərdlik, müdriklik, vətənpərvəlik, əməksevərlik, humanizm təbliğ olunur. Onlara "müdrik sözlər", "qanadlı sözlər" və s. deyilməsi də bu hikmətli xalq örnəklərinə verilən yüksək qiymətlə bağlıdır. Atalar sözləri yazılı ədəbiyyatdakı aforizmlərlə oxşarlıq təşkil edir. Atalar sözləri nəsrlə də, nəzmlə də ola bilər.

Atalar sözləri məsəllərə oxşasa da, onlar ayrı-ayrı janrlardır. Atalar sözlərində fikir bitkin və tam olur. Onlar müstəqil işlənir və aydın bir fikir ifadə edir. Məsəllərdə isə fikir natamam olur, izaha ehtiyac duyulur. Onun mənasını başa düşmək üçün bağlı olduğu əhvalatı bilmək lazımdır. Atalar sözlərindən fərqli olaraq, məsəllər müəyyən əhvalatla bağlı olur. Məsəl müəyyən əhvalatın, hadisənin nəticəsi, yekunu kimi meydana çıxır. Məsələn:

Sən çaldın;
Qələt yağ küpəsindədir;
Doyan o rəhmətlik kimi olar;
Tənbələ dedilər qapını ört, dedi külək örtər;
Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş.

Məsəllər tam inkişaf edib formalaşandan sonra atalar sözlərinə çevrilir.

Tapmacalar

Epik növün yığcam və geniş yayılmış janrlarından biri də tapmacalardır. Burada əşyanın məcazi təsviri, onun səciyyəvi əlamətlərinin təqdimi əsas yer tutur. Tapmacanı hərfi mənada anlamaq, dərk etmək mümkün deyil. Bu, sadəcə, səhv yoldur. Tapmacanın cavabını tapmaq üçün obrazlı təfəkkür, məntiqi düşüncə tələb olunur. Dinləyicilərin zehni qabiliyyətini, biliyini yoxlamaq məqsədilə işlədilib, üstüörtülü əlamətlərə deyilir və əşyanın, hadisənin özünün tapılması tələb olunur. Tapmacada hökmən iki tərəf iştirak etməlidir. Həm nəzmlə, həm də nəsrlə ola bilərlər. Məsələn:

Odda yanmaz,
Suda batmaz?

Yanıltmaclar

Epik folklorun janrlarından olan yanıltmaclar səs oyunu üzərində qurulmuşdur. Həm nəzm, həm də nəsr şəklində olan yanıltmaclar eyni səsin, oxşar səslənən sözlərin, söz birləşmələrinin sırası, əvəzlənməsi prinsipinə əsaslanır. Bu janrda olan nümunələr yumoristik məzmuna malik olub, uşaqların nitqinin, tələffüzünün inkişafına kömək edir: Aşpaz Abbas aş asmış, asmışsa da, az asmış.

Dramatik növ

Xalq oyunları

Dramatik növün janrlarından olan oyunlar uşaq orqanizminin hərəkətə, fəaliyyətə olan ehtiyacından yaranmışdır. Lakin oyunlar uşaqlarda təqlidlə yanaşı, düzüb-qoşmaq, yaratmaq bacarığını da üzə çıxarır. O, sənətin bir neçə sahəsini — musiqini, rəqsi, şeiri, aktyorluğu özündə birləşdirir. Kollektiv şəkildə həyata keçirilən uşaq oyunları oturaq və hərəkətli olmaqla iki yerə bölünür.

Xalq oyunları: "Xan oyunu", "Motal-motal", "Əl üstə kimin əli", "Lal-dinməz", "Uçdu, uçdu", "Dəsmalı ver", "Xəndəyədüşmə", "Dəyirman" . "Xan oyunu"nda ən azı dörd nəfər iştirak etməlidir.

Xalq tamaşaları

Xalq tamaşalarına meydan tamaşaları da deyilir.

Xalq tamaşaları: "Tənbəl qardaş", "Kosa-kosa" (bu həm də oyundur), "Əkəndə yox, biçəndə yox, yeyəndə ortaq qardaş" (tənbəlliyin tənqidi, əməyə rəğbət hissinin oyadılması), "Bic Nökər".

"Tənbəl qardaş" tamaşası üç hissədən ibarətdir. Burada əməyə, zəhmətə məhəbbət ideyası, birpərdəli "Bic nökər"də isə əxlaqi saflıq təbliğ olunur. Oyunlardan fərqli olaraq, tamaşalar başqalarına göstərmək üçün icra edilir.

Xalq şəbihləri

Xalq şəbihləri dini tamaşalardır. Bu tamaşalar daha çox məhərrəmlik mərasimləri ilə bağlı olur. "Qasımın toy gecəsi" belə tamaşalardandır.

Populyar mədəniyyətdə

İstinadlar

↑ "Şifaqi xalq ədəbiyyatı (Folklor)". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-23.

Mənbə

Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Bakı, Çıraq, 2009. I kitab^{[ölü keçid]}
Azad Nəbiyev. Azərbaycan xalq ədəbiyyatı. Bakı, Elm, 2006. II kitab Arxivləşdirilib 2017-12-15 at the Wayback Machine

[1] "Şifaqi xalq ədəbiyyatı (Folklor)". 2022-03-31 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-23.

[1]