Cordano Bruno

Cordano Bruno (it. Giordano Bruno; ən tezi yanvar 1548 və ən geci fevral 1548 – 17 fevral 1600^[…], Roma, Papa dövləti^[…]) — italyan filosof-panteisti və şairi.

Cordano Bruno
it. Giordano Bruno lat. Iordanus Brunus Nolanus
Doğum tarixi	ən tezi yanvar 1548 və ən geci fevral 1548
Vəfat tarixi	17 fevral 1600(1600-02-17)[…] (52 yaşında)
Vəfat yeri	Roma, Papa dövləti[…]
Vəfat səbəbi	yanaraq ölmə[d]
İstiqaməti	İntibah humanizmi, Neoplatonizm, Neopifaqorçuluq
Əsas maraqları	fəlsəfə, Kosmologiya
Təsirlənib	İbn Rüşd, Nikolay Kopernik, Nikolay Kuzanlı, Tit Lukretsi Kar, Raymon Lulli, Marsilio Fiçino
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Həyat və fəaliyyəti

Böyük İtaliya mütəfəkkiri Cordano əsl qəhrəman, elm fədaisi oldu. Valideynləri onu yeniyetmə ikən monastıra vermişdilər. Lakin Cordano hələ uşaq yaşlarından başlayaraq biliyə böyük maraq göstərir, özünü ibadətə yox, elmə həsr edirdi. Bruno monastır başçılarından gizlin Nikolay Kopernikin kitabını oxudu və başa düşdü ki, dini dünyagörüş yalan və cəfəngiyyatdan başqa bir şey deyil. Onun haqqında monastır başçılarına dayanmadan çuğulluq etməyə başladılar və Bruno monastırdan qaçmalı oldu.

Sərgərdanlıq, təhlükə ilə dolu, lakin parlaq və qaynar həyat başlandı. Katolik və protestant ruhaniləri alimi rahat yaşamağa və işləməyə qoymurdular. 16 il ərzində o, Fransa, İngiltərə, Almaniya və Çexiyada olmuşdu. Bruno gözəl mühazirəçi və istedadlı yazıçı idi.

Kopernik təlimini inkişaf etdirən Bruno göstərirdi ki, Kainatın hüdudu, ölçüsü və sonu yoxdur. Nəinki Yer, hətta Günəşin özü də dünyanın mərkəzi deyil. Kainat saysız-hesabsız ulduzlardan ibarətdir; onlardan hər biri bizdən uzaqda olan günəşdir. Bu günəşlərin hər birinin ətrafında öz planetləri fırlanır.

Vətən həsrətinə dözə bilməyən Bruno İtaliyaya qayıtdı. Burada o, xaincəsinə ələ verildi və kilsə məhkəməsinin pəncəsinə keçdi. Bruno, demək olar səkkiz il dəhşətli həbsxanalarda saxlanıldı. Lakin kilsə məhkəməsi nə işgəncə, nə də dilə tutmaqla onu öz baxışlarından döndərə bilmədi. Kilsə məhkəməsi alimi tonqalda yandırılmağa məhkum etdi. Bruno məhkəmənin hökmünü dinlədikdən sonra öz cəlladlarının üzünəcə dedi: Hökmü oxuyarkən siz qorxudan tir-tir əsirsiniz, mən isə tonqalda yandırılmağa gedərkən sizin qədər qorxmuram.

1600-cü ildə Bruno yandırıldı. Onun edam olunduğu yerdə, Romanın Güllər meydanında sonralar alimə abidə ucaldıldı. Həmin abidənin üzərində bu sözlər həkk olunmuşdur: O, bütün xalqların fikir azadlığı uğrunda öz səsini ucaltmış və bu azadlıq yolunda da ölümə getmişdir. İtalyan rahib-dominikan; • Filosof və şair; • Panteizmin nümayəndəsi; • Əsgər Covanni Brunonun ailəsində Neapol yaxınlığında Nolada anadan olub; • 11 yaşında onu Neapola ədəbiyyatı, məntiqi və dialektikanı öyrənməyə oxumağa aparmışlar. 15 yaşında 1563-cü ildə o, yerli Müqəddəs Dominik kilsəsinə daxil olmuşdur. Burada 1565-ci ildə o, rahib olmuş və Cordano adını almışdır; • Xeyli müddətdən sonra Məryəm ananın günahsız döllənməsinə dair şübhələri olduğuna görə özünə qarşı şübhə yaratmışdır. Rəhbərlik onun fəaliyyətini araşdırmağa məcbur olmuşdur. Nəticələri gözləmədən Bruno Romaya qaçmış lakin buranı kifayət qədər təhlükəsiz saymayaraq İtaliyanın şimalına doğru qaçmışdır; • 35 yaşlı filosof Londonda yaşamış, sonra isə Oksfordda lakin yerli professorla mübahisə etdikdən sonra o, yenə Londona köçmüş və orada bir çox əsərlər nəşr etdirmişdir ki, onların arasında da ən əsası «Kainatın sonsuzluğu və dünyalar haqqında» (1584) əsəridir. İngiltərədə Cordano Bruno Yelizaveta krallığının yüksək rütbəli şəxslərini Kopernikin ideyalarının düzgünlüyünə inandırmağa çalışırdı ki, buna görə Günəş planet sisteminin mərkəzində yerləşir, Yer yox. Bu Qalileyin Kopernikin doktrinasını ümumiləşdirməzdən əvvəl baş vermişdir.İngiltərədə ona Kopernikin sadə sistemini yaymaq müyəssər olmadı: nə Şekspir, nə də ki, Bekon onun göstərdiyi səylərə uymadılar, lakin ciddi şəkildə Aristotelin sistemi ilə gedirdilər və hesab edirdilər ki, Günəş Yer ətrafında fırlanan başqa planetlər kimidir. Yalnız Vilyam Herbert, həkim və fizik Kopernikin sistemini həqiqət kimi qəbul etmiş və təcrübə yolu ilə belə nəticəyə gəlmişdir ki, Yer böyük bir maqnitdir. O, müəyyən etdi ki, Yer hərəkət zamanı maqnetizm qüvvələri ilə idarə edilir. Lakin qeyd etmək lazımdır ki, Cordano Brunonun sözləri və sübutları təhtəlşüur səviyyədə Şekspirin dəstəyini qazandı ki, o, da tez-tez onun ideyalarını öz əsərlərində istifadə etməyə başladı; • İngiltərənin yüksək hakimiyyətlərinin himayəsinə baxmayaraq iki soldan sonra 1585-ci ildə o, faktiki olaraq Fransaya, sonra da Almaniyaya qaçmalı olmuşdu və orada ona mühazirə oxumaq qadağan edilmişdir. Cordano Bruno yeddi il Venesiya və Romada müqəddəs inkvizisiyada keçirmişdir. Bruno özünə düşmən qazanmaqda çox maraqlı bir istedada malik idi. O, özünün idrakının qəbul etmədiyi istənilən ənənədən imtina edirdi və onunla mübahisə edənlərə birbaşa olaraq deyirdi ki, onlar axmaq və səfehdirlər. O, özünü dünya vətəndaşı, Günəş və Yer oğlu, akademiyasız akademik sayırdı;

Fəlsəfəsi

O, fəlsəfi baxışları ilə mistisizmə meyli idi. Öz əsərlərində Bruno tez-tez Hermes Trismegistin adına istinad edirdi. Brunoya Kopernikin təliminin böyük təsiri vardır, bu təlimi o, dini-fəlsəfi yanaşmadan və Platonun ideyalarının Marsilio Façino tərəfindən edilən tərcümələrindən özü üçün yeni kəşf etmiş kimi şərh edirdi. Digər təsirlər arasında Foma Akvinski, Averros(İbn Rüşd), Duns Skot və Nikolay Kuzanskinin adlarını çəkmək olar. Bruno öz fəlsəfəsində neoplatonizm ideyaları (xüsusən vahid başlanğıc və dünya ruhunun Kainatın hərəkətverici prinsipi olması haqqında təsəvvürlər – bunlar Brunonu hilozoizmə gətirmişdir) antik dövrün materialistləri və pifaqorçuların baxışlarının güclü təsir ilə kəsişirdi. Bruno Nikolay Kuzanskidən Allahın müsbət müəyyən edilməsinin qeyri-mümkünlüyü ideyasından yaranan “mənfi teologiya” ideyasını götürmüşdür. Bu ona imkan vermişdir ki, sxolastik aristotelizmə özünün panteistik təbiət fəlsəfəsini qarşı qoymağa imkan vermişdir. Bruno hesab edirdi ki, fəlsəfənin məqsədi təbiətdən üstün Allahın deyil , təbiətin anlanmasıdır ki, bu da “əşyalarda Allahdır”.

Varlığın əsas vahidi monaddır, bunun fəaliyyətində cismani və ruhi, subyekt və obyekt birləşirlər. Ən ali substansiya «monadların monadıdır», və ya Allahdır; bir vahid kimi o, bütün tək şeylərdə üzə çarpır — «hər bir şeydə hər şey». Brunonun bu ideyaları Yeni əsrin fəlsəfəsinin inkişafına müəyyən təsir göstərmişdir: vahid substansiyanın tək əşyalara münasibətdə ideyası Spinoza tərəfindən işlənib hazırlanmış, monadlar ideyası Leybnits tərəfindən, varlıq və vahidlik ideyaları və «ziddiyyətlərin üst-üstə düşməsi» dialektikada Şellinq və Hegel tərəfindən işlənib hazırlanırdı.

Kosmologiya

Kopernikin heliosentrik nəzəriyyəsini və Nikolay Kuzanskinin fəlsəfəsini inkişaf etdirərkən Bruno bir neçə mülahizə irəli sürürdü: maddi göy sferalarının olmaması, Kainatın hüdudsuzluğu barədə, ulduzların ətrafında planetlərin fırlandığı uzaq günəşlər olması barədə, bizim Günəş sistemi daxilində o zamanlar naməlum planetlərin mövcudluğu barədə. Bruno Yer və göy arasında ziddiyyətin orta əsr təqdimatını rədd edirdi və dünyanın fiziki cəhətdə yekcins olmasını təkid edirdi ( cismin ibarət olduğu 5 element haqqında təlimi — yer, su, alov, hava və efir). O, digər planetlərdə həyatın mövcudluğunun mümkünlüyünü təxmin etmişdir. Bruno təbiət elmlərinə xas olan ideyalardan uzaq görünən dünyanın mistik anlamına meyli idi. Bruno Kopernikin təliminin təbliğatçısı deyil, onun aşkar etdiyi okkult sirlərinin təbliğatçısı idi. Bruno riyazi sintezi dini təlimə döndərdi, kainatı Lulliy, Fiçino və Piko kimi eyni terminlərdə, yəni sehrli kainat kimi nəzərdən keçirirdi. Filosofun məqsədi kainatı dəlib keçən görünməz qüvvələrdən istifadə hesab edilirdi, və bu qüvvələr açar isə Trismegistdə idi.

9 fevralda inkvizisiya tribunalı öz hökmü ilə Brunonu «peşmançılığını etiraf etməmiş, tərs və dəyişməz kafir» kimi tanımışdır. Bruno ruhani addan məhrum olmuş və kilsədən qovulmuşdur. Onu Romanın qubernatorunun məhkəməsinə həvalə etmiş və onu “ən amansız cəzaya və qan axıtmamaqla” məruz qoymağı tapşırmışlar ki, bu da onu diri-diri yandırmaq demək idi.

Hökmə cavab olaraq Bruno hakimlərə demişdir:

Ola bilsin ki, siz bu hökmü mən onu qulaq asarkən keçirdiyim qorxu hissindən daha çox qorxu ilə elan edirsiniz.

Qeyri-dini məhkəmənin qərarı ilə 17 fevral 1600-ci ildə Brunonu Romada Güllər meydanında (italyanca Campo dei Fiori) diri-diri yandırdılar. Cəlladlar Brunonu edam yerinə ağzında əski ilə gərtimiş, onu alovun mərkəzində olan tirə onu dəmir zəncirlə bağlamış və üzərindən də yaş kəndiri bağlamışlar. Bu yaş kəndir alovun təsiri ilə quruduqca dartılır və onun bədəninə yeriyirdi. Brunonun söz sözləri bu oldu: « Mən könüllü şəkildə bir əzabkeş kimi ölürəm və bilirəm ki, mənin ruhum mənim son nəfəsimlə cənnətə qalxacaq».