Su-27 (rus.Су-27) (NATO kod adı: Flanker – Flanqa zərbə) — SSRİ/Rusiya tərəfindən istehsal olunan dördüncü nəsil taktiki-qırıcı təyyarə. Təyyarə istənilən hava şəraitində fəaliyyət göstərmək və havada hərbi üstünlük əldə etmək üçün yaradılmışdır.
Müxtəlif modifikasiyalar şəklində Rusiya Hərbi Hava Qüvvələri də daxil olmaqla Müstəqil Dövlətlər Birliyi ölkələri, Hindistan, Çin və digər ölkələrin hərbi hava qüvvələrinin istismarındadır. Çində lisenziya əsasında "Shenyang J-11" adı ilə istehsal edilir.[2]
Ağır qırıcı təyyarələrə aid edilir. Əsas rəqibi və oxşarı ABŞ istehsalı olan F-15 hesab edilir. MiQ-29 ilə birlikdə cütlük yaradaraq ABŞ-nin F-15 və F-16 hərbi təyyarə cütlüyünə qarşı mübarizə aparmaq üçün yaradılmışdır. Yüksək manevrliliyi yüngül qırıcılarla mübarizə aparmağa, çoxməqsədli qırıcı kimi istifadə edilməsinə imkan verir. Təyyarədaşıyıcılar üçün olan variantı Su-33 adlanır.
Sonuncu versiyası hesab olunan Suxoy Su-37 (sınaq modeli) məşhur “Diskaveri” (Discovery Channel) kanalı tərəfindən dünyanın bir nömrəli qırıcısı (F-22Raptoru ötməklə) kimi təqdim edilmişdir.[3] Ağır qırıcı təyyarələr içərisində yeganə qırıcıdır ki, yüksək pilotaj qrupunda ("Rus pəhləvanları") istifadə olunur.[4]
T-10-0001: Su-27-nin ilkin prototipi"Rus pəhləvanları" akrobatik qrupuna aid Su-27-nin alçaqdan uçuşu
NATOkəşfiyyat təyyarələridən qorunmaq üçün SSRİ-nin istehsal etdiyi MiQ-25-lər ABŞ üçün gözlənilməz oldu [5]. MiQ-25-in uzun qanadları və ümumi görünüşü onun havada üstünlük əldə etmək üçün yaradıldığını sübut edirdi. ABŞ-də bu cür təyyarəyə qarşı cavab kimi F-15 yaradıldı.
F-15-ə cavab olaraq SSRİ-də "Perspektivli Döyüş Qırıcısı" (rus.Перспективный Фронтовой Истребитель) proqramı işə salındı. Proqramın əsas tələbləri ondan ibarət idi ki, yeni qırıcı F-15-i əsas xarakteristikalar üzrə 10%-ə yaxın üstələməli idi.
Qısa müddətdən sonra ABŞ-də belə bir qənaətə gəldilər ki, elə tapşırıqlar var ki, onları yüngül qırıcı təyyarə görməlidir; F-15 kimi ağır, təkmil təyyarədən əlavə yüngül çəkili qırıcıya ehtiyac meydana çıxdı. Həm də bir qrup ABŞ Hava Qüvvələri (US Air Force) zabitlərini F-15-in ağır və az manevrli olması qane etmirdi. Bununla da, F-16 və F/A-18-lərin hazırlanması proqramlarına start verildi.
SSRİ də analoji şəkildə düşünüb müvafiq addımlar atdı. Bununla da, PDQ proqramı iki istiqamətdə davam etdirildi:"Perspektivli Yüngül Döyüş Qırıcısı" (rus.Лёгкий Перспективный Фронтовой Истребитель) və "Perspektivli Ağır Döyüş Qırıcısı" (rus.Тяжёлый Перспективный Фронтовой Истребитель). Yüngül qırıcı layihəsini 1972-ci ildə "MiQ" KB-sı (MiQ-29) qazandı.
Tədqiqatlar nəticəsinə müəyyən edildi ki, PYDQ və PADQ-lardan 2:1 nisbətində təşkil edilmiş aviaparklar daha effektivli olacaqdır. Əgər MiQ-29 cəbhə bölgəsi üzərində üstünlük əldə etməli idisə, daha uzağa uçun, hədəfləri müstəqil tapıb məhv edə bilən, ağır silahlar daşıyan Su-27 düşmən ərazilərində əməliyyatlar aparmaq üçün hesablanmışdı.[6]
Hələ 1969-cu ilin payızında "Suxoy" KB-dan olan mütəxəssislər yeni qırıcının xarici görünüşünü formalaşdırmağa başlamışdılar. MiQ-21 və MiQ-23-ləri əvəzləməli olacaq yeni qırıcı ixtisaslaşmış, uzaq və yaxın məsafələrdə döyüş üçün maksimal dərəcədə uyğun olmalı idi. Arzulanan aerodinamik keyfiyyətlər əldə etmək üçün "sinusoidal" qanad adlanan konsepsiyaya üzərində işlər başlandı. Bundan əlavə, Mərkəzi Aerohidrodinamika İnstitutunda (MAHİ) keçirilən təcrübələr "inteqral" qanadların uzadılması nəticəsində arzulanan aerodinamik keyfiyyətin əldə edilməsinin mümkünlüyünü göstərdi. Paralel olaraq inteqral və ənənəvi qanad formaları üzərində də işlər davam etdirildi.[6]
1974-cü ildə MAHİ tərəfindən qırıcının yekun aerodinamik sxemi hazırlanıb qurtardı (T-10). İlkin sınaq nümunəsi (T-10-1) 1976-cı ildə artıq hazır edilmişdi. 20 may1977-ci ildə qırıcını ilk dəfə səmaya V.S.İlyuşin qaldırdı. İlk sınaq uçuşundan sonra V.S.İlyuşinin "Bu təyyarə məndən ağıllıdır" deməsi məşhur deyimə çevrilmişdir.[7]
İkinci sınaq uçuşu uğursuz oldu. Keçirilmiş növbəti sınaq uçuşları göstərdi ki, istənilən uçuş xarakteristikalarını əldə etmək mümkün deyildir; Mühərrik qənaətcil və kifayət qədər güclü deyildir. 1979-cu ilin dekabrında hərbçilərin keçirdikləri dövlət sınağının nəticələri də qənaətbəxş olmadı. Yeni yaradılacaq təyyarənin F-15-lə rəqabət apara biləcəyinə ciddi şübhələr yarandı.[6] Qoyulmuş taktiki-texniki tələbləri əldə etmək üçün təyyarənin baş konstruktoru M.P.Simonovun təşəbbüsü və ümumi konstruktor E.A.İvanovun göstərişi əsasında konstruktor bürosu təyyarəyə yenidən baxmağı qərara aldı. Bu zaman çəkiyə ciddi nəzarət, hava müqavimətinin azaldılması, qanadların daşıyıcılıq keyfiyyətlərinin, müxtəlif uçuş rejimlərinə uyğunluğunun artırılması, yandan olan təsirlərə qarşı təyyarənin dayanıqlılığının artırılması əsas meyarlar kimi qəbul edildi.[8][9]
MAHİ-nin təklifi ilə artıq işlənmiş konsepsiya olan trapesiya formalı qanadlar üzərində işlər davam etdirildi. Bundan başqa, hava müqavimətini azaltmaq üçün mühərrikin aqreqatlarının yerləri və şassidə dəyişikliklər edildi. 1978-1980-ci illərdə keçirilmiş sınaqlar tamamilə yeni təyyarə yarandığını göstərdi. Su-27-nin gələcək prototipi olacaq T-10-720 aprel1981-ci ildə havaya qalxdı. 1982-ci ildə isə qırıcının seriya istehsalına start verildi. Modelləşdirmənin nəticələri kimi bildirildi ki, Su-27-i ümumi döyüş potensialı göstəricisinə görə F-15-dən 30% öndədir.[6][8]
1984-cü ildən etibarən Su-27-lər hərbi hissələrə daxil olunmağa başlasa da, rəsmi olaraq Su-27-lərin silahlanmaya qəbul olunması tarixi 23 avqust1990-cı ildir. Belə ki, bu dövrə kimi sınıq uçuşları keçirilir və çatışmamazlıqlar aradan qaldırılırdı. HHQ-yə qəbul olunan qırıcılar Su-27S (seriya), HHMQ aviasiyasına qəbul edilən qırıcılar isə Su-27P (tutucu) adlarını daşımışlar.
Su-27 sərt döngələrdə: hava burulqanı və qanadların ön hissəsinin əyilməsi
Su-27 normal aerodinamik sxem əsasında hazırlanmışdır. Qırıcının qanadları füzelyaja rəvan şəkildə birləşərək, təyyarənin gövdəsini bütövlükdə aparıcı edir. Bu cür quruluş inteqral tərtibat adlanır. Qanadların bucağı ön haşiyəyə nisbətən 42 dərəcədir. Konstruktorlar sərt hücum bucaqlarında təyyarənin stabilliyinin qorunması və aerodinamikliyin artırılması üçün qanadların ön hissəsinin avtomatik əyilməsini təmin edən sistem tətbiq etmişlər. Bundan əlavə, qanadların gövdəyə rəvan birləşməsi də səsdən yüksək sürətlərdə və sərt hücum bucaqlarında yüksək aerodinamikanı təmin edir. Qanadlarda eleronlar və tormoz qapaqcıqları yoxdur. Flaperonlar hər ikisinin funksiyasını yerinə yetirir.
Təyyarə stabil dayanıqlı deyil. Təyyarənin dayanıqlığı elektron cihazlar vasitəsilə təmin edilir. Bu təyyarənin manevrliliyini artıran əsas amillərdən biridir. Belə ki, pilot təyyarəni hansısa bir hərəkəti etməyə "məcbur etmir", əksinə, stabil vəziyyətdən çıxmağa meylli olan qırıcıya manevri etməyə "imkan verir".
Su-27-nin müxtəlif modifikasiyalarında (Su-30, Su-33, Su-34, Su-35 və s.) burun hissəsində quraşdırılmış olan radarların ağırlığının artması onun stabil dayanıqlığına təsir edə və təyyarənin manevrliliyinin zəifləməsinə gətirib çıxara bilərdi. Bunun qarşısını almaq üçün bu modifikasiyalara ön horizontal dayaqlar quraşdırılmışdır.
Ümumi kütlənin azaldılması üçün titandan geniş istifadə edilir (təqribən 30%)
Təxminən eyni dövrdə hazırlanmış MiQ-29-dan fərqli olaraq Elektrodistansion İdarəetmə Sisteminə (ЭДСУ) malikdir. Yəni pilot təyyarəni mexaniki ötürmələr vasitəsilə deyil, elektron- kompüter vasitəsilə idarə edir. Bu sistem səs sürətindən aşağı sürətlərdə təyyarənin stabil qeyri-dayanıqlığının idarəedilən olmasını təmin edir.
Su-27-nin baza modelinin silahlanmasının mühüm tərkib hissəsini OEPS-27 (ОЭПС-27) elektro-optik sistemi təşkil edir. Bu sistemin tərkibinə lazer məsafəölçən (effektiv uzaqlıq 8 km-ə qədər) və effektiv işləmə uzaqlığı 50–70 km olan infraqırmızı axtarış və hədəfəalma sistemi (ИРСТ) daxildir. Bu sistemlərdə tətbiq edilən optika güzgülü periskoplarda olduğu kimidir (Optika koordinəedici şarvari şüşə sensorla birləşdirilmişdir). Sensor yüksəklik (10 dərəcə axtarış, 15 dərəcə yönəltmə zamanı) və azimut boyu (60 və 120 dərəcə) hərəkət edir və göstəricilərin daim "istiqamətlənmiş" qalmasını təmin edir.
AL-31FP (АЛ-31ФП) mühərriklərinin ucluqlarının idarə edilməsi sistemi Uçuşa Nəzarət Sistemi (СКП) və proqram təminatı ilə birləşdirilmişdir. Ucluqların idarəsi ümumi UNS sisteminin tərkibi olan kompüterlər vasitəsilə həyata keçirilir. Onların idarə edilməsi avtomatlaşdırılmış olduğundan pilotun uçuş zamanı onlara nəzarət etməsinə ehtiyac yoxdur. Bu da ona təyyarənin idarə edilməsini və döyüşü fikri yayılmadan davam etdirməyə imkan verir. UNS sistemi dəstək və pedallar vasitəsilə işləyən pilotun istənilən kiçik hərəkətinə müvafiq davranır.
UNS sistemi Su-27-nin ilkin versiyaları ilə müqayisədə güclü dəyişikliklərə məruz qalmışdır. Su-27-nin ilkin versiyalarına quraşdırılan radio vasitəsilə məsafədən idarəetmə sistemində (СДУ-10) hücum bucaqlarında məhdudiyyətlər, idarəetmə dəstəyinin vibrasiyası olmuşdur. Müasir Su-27-lərdə quraşdırılan UNS sistemi rəqəmsaldır və dartıların nizamlanması 4 dəfəyə kimi, kursdan yayınmama sistemi isə 3 dəfəyə kimi gücləndirmişdir.
Qırıcı sağ qanadının gövdəyə birləşdiyi yerdə quraşdırılmış bir ədəd 30 mm-lik QŞ-301 tipli aviatopla təchiz edilmişdir. Silahlanmasında idarə edilən raketlərdən "hava-hava" tipli R-27R1, R-27T1, R-73E (yaxın məsafəli döyüşlər üçün) tipli raketlər, idarə edilməyən tipli raketlərdən isə S-8KOM, S-8OM, S-8BM, C-13T, C-25OFM-PU mövcuddur. 100, 250, 500 kq-lıq aviabombaları daşımağa qadirdir.
Qırıcının gövdəsinin silahların asılması üçün 10 yer mövcuddur: 6-sı qanadlarda, 2-si fyüzelyajın, 2-si mühərriklərin altında. Əlavə yanacaq çənləri quraşdırılmır.[10]
Real döyüş şəraitində Su-27 "ailəsinə" məxsus təyyarələr F-15 "ailəsinə" mənsub qırıcılarla heç bir zaman qarşılaşma imkanları olmayıb.
Bu iki təyyarənin ilk görüşü 1992-ci ilin avqustunda ABŞ-də, hərbi-hava döyüş təlimində olmuşdur. Təlimin şərtlərinə görə, qırıcılar növbə ilə bir-birini izləməli və "məhv etməli" idi. Birinci "döyüşdə" F-15-i izləyən Su-27 rəqibi itirməməyə müyəssər olmuşdur. İkinci görüşdə isə, Su-27-ni izləməli olan F-15 forsaj rejimində yüksəkliyə qalxan rəqibi qaçırmışdır. Su-27 mayor E.Karabasovun idarəsi altında bir müddətdən sonra F-15-in quyruğunda peyda olmuşdur.[11][12]
Su-27 "ailəsinin" üzvlərinin F-15 qırıcıları ilə qarşılaşmalarından biri 2004-cü ildə Hindistanda "Cope India-2004" adlı döyüş hazırlığının artırılması təlimlərinə təsadüf etmişdir. Təlimlərdə Hindistan tərəfindən silahlanmasında olan müxtəlif Sovetlər və Fransa istehsalı olan qırıcılarla yanaşı Su-27 "ailəsinə" mənsub Su-30MK da iştirak edilmişdir. İlkin olaraq dəyişkən vektor dartılı Su-30 MKİ-nin təlimlərdə iştirakı nəzərdə tutulsa da, hindlilər dəyişkən vektor dartısı olmayan Su-30MK-nın kifayət edəcəyini hesab etmişlər. ABŞ HQ 6 ədəd F-15C ilə təmsil olunmuşdur. Su-30 MK-lar keçirilmiş hər üç döyüşdən ikisində qalib ayrılmışlar. Ümumi nəticədə 20 dəfədən az olmayaraq "Su"-lar döyüşdən qalib çıxmışlar.
Təlimlərdə "Su"-ların RLS-lərdən istifadə etməməsi, F-15-ləri elektro-optik cihazları vasitəsilə hədəfə alması və təlimin şərtlərinə görə, "AWACS" sistemlərindən istifadə edilməməsi Hindistan HQ qələbəsində aparıcı rol oynamışdır: F-15-in RLS-i işləməyən qırıcını görmə imkanları məhduddur; Nəticədə, döyüş yaxın məsafəli-manevrli döyüşlərə keçmişdir. Bu zaman F-15C hədsiz manevrli Su-30MK-ya uduzmağa məhkumdur. Sonradan açıqlanan sənədlərdə ABŞ qırıcılarının sonuncu versiya radarlarla təchiz edilmədiyini bildirmişdir.
[13][14]
Su-27 və Su-30 istifadə edən ölkələr. Açıq mavi rənglə indiki istifadəçilər, qara rəngdə sifarişçi ölkələr göstərilmişdir.
Rusiya: 50 ədəd Su-27, 10 ədəd Su-27UB, 47 ədəd Su-27SM və 14 ədəd Su-27SM3[15]
Anqola: 2013-cü ilin yanvarına olan məlumata əsasən 7 ədəd Su-27 hal-hazırda xidmətdədir. İlk üç qırıcı 1998-ci ildə Belarusdan satın alınmışdır.
ÇXR: 2016-cı ilə olan məlumata görə 43 ədəd Su-27SK və 32 ədəd Su-27UBK silahlanmaya qəbul olunub. Təyyarələrin idxalı 1991-ci ilin fevralında başlayıb və 2009-cu ilin sentyabrında başa çatıb. Rusiya ilə Çin arasında əldə olunmuş razılaşmaya əsasən Su-27 döyüş təyyarələri Shenyang J-11 adı ilə Çində istehsal olunur.[16]
Belarus: 2014-cü ilə olan məlumata görə 17 ədəd Su-27 və 4 ədəd Su-27UBM1 ehtiyatda saxlanılır. 2014-cü ilin yanvar ayında ehtiyatda saxlanılan bu döyüş təyyarələrinin üzərində əsaslı modernizasiya işləri aparılması barədə qərar qəbul olunub.[17]
Qazaxıstan: 2017-ci ilə olan məlumata əsasən 20 ədəd Su-27 və 3 ədəd Su-27UB silahlanmaya daxildir. 2015-ci ildən etibarən bu təyyarələrin Su-30SM qırıcıları ilə əvəz ediləcəyi planlaşdırılır.
9 sentyabr 1990: Sovet ordusuna məxsus bir ədəd Su-27 Salqareda hava şousunda həddən aşağı səviyyədən uçduğu üçün qəzaya uğramışdır. Nəticədə, litvalı pilot Rimantas A. Stankevicius və 1 nəfər tamaşaçı həlak olmuşdur.
12 dekabr 1995: "Rus cəngavərləri" hava şousus komandasına məxsus 2 ədəd Su-27 və 1 ədəd Su-27UB Malayziyada keçirilən hava şousundan geri qayıdarkən Vyetnamda Can Rahm şəhəri yaxınlığında qəzaya uğramış, nəticədə 4 pilot həlak olmuşdur.
Dekabr 1998: Efiopiya HHQ-na aid Su-27 gecə təlimləri zamanı qəzaya uğramış nəticədə pilot həlak olmuşdur.
6 yanvar 1999: Efiopiya HHQ-na məxsus rus pilot tərəfindən idarə olunan təyyarə test uçuşları zamanı qəzaya uğramış, pilot xilas olmağı bacarıb.
27 iyul 2002: Ukrayna HHQ-nə məxsus Su-27 aerobatik hərəkətlər edən zaman qəzaya uğramış, 77 tamaşaçı həlak olmuşdur. Hər iki pilot xilas olmağı bacarıb və yalnız kiçik zədələr alıb.
15 sentyabr 2005: Rusiya ordusuna aid Su-27P Kalininqraddan Sankt Petersburqa hərəkət edən zaman mexaniki səbəblərdən Litva ərazisində qəzaya uğramış, pilot sağ qalmağı bacarmışdır. Təyyarə ən azı 4 ədəd hava-hava raketi ilə silahlanmışdır. Bu hadisədən sonra Litva, Rusiya, NATO arasında iclas keçirilmişdir.
29 iyul 2008: Rusiya HHQ-nə aid Su-27UB Primorye vilayətində təlim uçuşları zamanı qəzaya uğramış, 1 pilot həlak olmuş, digəri yaralanmışdır.
16 avqust 2009: "Rus cəngavərləri" qrupuna məxsus 1 ədəd Su-27 evə çırpılmış və yanmağa başlamışdır. Bu qəza nəticəsində qrup lideri İqor Tkaçenko həlak olmuşdur.
30 avqust 2009: Belarus ordusuna aid Su-27UBM Polşada Radom hava şousunda qəzaya uğramış, hər 2 pilotu həlak olmuşdur.
6 aprel 2011: Rusiya HHQ-nə aid Su-27SM Uzaq Şərqdə Vladivostok şəhəri yaxınlığında təlim atışlarını yerinə yetirərkən qəzaya uğramış, pilot zədəsiz xilas olmuşdur.
28 iyun 2012: Rusiya HHQ-nə aid Su-27UB Kareliyada qəzaya uğramış, hər 2 pilot zədəsiz xilas olmuşdur.
31 mart 2013: Çin HHQ-nə aid Su-27UBK Şanqdonqda təlim atışları tapşırığını yerinə yetirərkən qəzaya uğramış, hər 2 pilot həlak olmuşdur.
↑Russia Air Force Handbook. World Strategic and Business Information Library. Washington, D.C.: International Business Publications USA. 2009. səh. 167. ISBN978-1-43874-019-5.
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar
Rusiya: 50 ədəd Su-27, 10 ədəd Su-27UB, 47 ədəd Su-27SM və 14 ədəd Su-27SM3[15]
Anqola: 2013-cü ilin yanvarına olan məlumata əsasən 7 ədəd Su-27 hal-hazırda xidmətdədir. İlk üç qırıcı 1998-ci ildə Belarusdan satın alınmışdır.
ÇXR: 2016-cı ilə olan məlumata görə 43 ədəd Su-27SK və 32 ədəd Su-27UBK silahlanmaya qəbul olunub. Təyyarələrin idxalı 1991-ci ilin fevralında başlayıb və 2009-cu ilin sentyabrında başa çatıb. Rusiya ilə Çin arasında əldə olunmuş razılaşmaya əsasən Su-27 döyüş təyyarələri Shenyang J-11 adı ilə Çində istehsal olunur.[16]
Belarus: 2014-cü ilə olan məlumata görə 17 ədəd Su-27 və 4 ədəd Su-27UBM1 ehtiyatda saxlanılır. 2014-cü ilin yanvar ayında ehtiyatda saxlanılan bu döyüş təyyarələrinin üzərində əsaslı modernizasiya işləri aparılması barədə qərar qəbul olunub.[17]
Ukrayna: 35 ədəd Su-27[18]
Qazaxıstan: 2017-ci ilə olan məlumata əsasən 20 ədəd Su-27 və 3 ədəd Su-27UB silahlanmaya daxildir. 2015-ci ildən etibarən bu təyyarələrin Su-30SM qırıcıları ilə əvəz ediləcəyi planlaşdırılır.
Monqolustan: 4 ədəd Su-27[19][20]
Özbəkistan: 24 ədəd Su-27 və Su-27UB aktiv istismar olunur. 11-dən çoxu ehtiyatda saxlanılır.
Vyetnam: 6 ədəd Su-27SK və 5 ədəd Su-27UBK
Efiopiya: 8 ədəd Su-27 və 3 ədəd Su-27UB
Eritreya: 5 ədəd Su-27 və 3 ədəd Su-27UBK[21]
İndoneziya: 2 ədəd Su-27SK və 3 ədəd Su-27SKM
ABŞ: İlk iki Su-27 qırıcısı 1995-ci ildə Belarusdan, növbəti iki qırıcı isə 2009-cu ildə Ukraynadan satın alınıb.[21]
