Türkmən dövrü incəsənəti

Türkmən dövrü incəsənəti və ya Türkmən incəsənəti — İran, İraq, Anadolu kimi ərazilərdə türkmənlərin hakimiyyəti və ya hamiliyi altında yaradılmış incəsənət.

Adı

Əsas məqalə: Türkmən (etnonim)

Səlcuqilər dövründən bəri sülalənin sultanları öz güclərini gücləndirmək üçün Yaxın və Orta Şərqin bəzi yerlərində hərbi məskənlər yaratmışdılar. Suriya, İraq və Şərqi Anadoluda böyük türkmən məskənləri yaradılmışdır. Malazgird döyüşündən sonra oğuzlar Anadolu və Azərbaycanda geniş şəkildə məskunlaşdılar. Artıq XI əsrdə türkmənlər Arranda sıx məskunlaşmışdılar.^[2]

Məhz həmin dövrdə Bizans vasitəsilə "türkman" sözü Qərb dünyasının istifadəsinə daxil olmuşdur.^[3] Sonralar "oğuz" termini oğuz türklərinin özləri arasında ardıcıl olaraq "türkmən" termini ilə əvəz olunmuş, bununla da endonimə çevrilmişdir. Bu proses XIII əsrin əvvəllərində tamamlanmışdır.^[4] Bu termin Yaxın Şərqdə tarixi perspektivdə Mərkəzi Asiya türkmənlərinə (Türkmənistan türkmənlərinə) yox, Anadolu, Azərbaycan və ümumiyyətlə, Yaxın Şərqin oğuz köçərilərinə aid edilir.^[5]^[6]^[7]

Kitab sənəti

Türkmən kitab sənəti ənənəsi çox dar bir şəkildə öyrənilmiş, xəttatlıq, təzhib və cidlləməyə yox, daha çox miniatürlərə fikir verilmişdir.^[8] Tarixən, Azərbaycan və İraqda Ağqoyunlu hakimiyyəti üçün təliq yazısının qərb forması inkişaf etdirilmişdir.^[9]

Rəssamlıq

Əsas məqalə: Təbriz miniatür məktəbi

Pirbudaq. Qaraqoyunlu Cahanşahın oğlu. Miniatürlərin yaradılması ilə əlaqələndirilən, elmə məlum olan ən erkən dövr türkmən hamisi.^[10]

Türkmənlərin özünün saray rəsm mədəniyyəti olmadığı üçün ələ keçirdikləri rəssamları istifadə edirdilər. Bu rəssamlar ayrı-ayrı mənşələrdən və ənənələrdən gəlirdi. Bu dövrə aid, yan-yana üç fərqli ənənənin (Teymuri Şiraz, Teymuri Herat və son olaraq, şimal-qərbi İran) istifadə edildiyi hallara rast gəlinir.^[9]

Rəssamlıqda türkmən üslubu İranda XV əsrin II yarısında yaradılmış miniatür rəsm əsərlərinə aid edilir. Termin 1950-ci illərdə yaradılmışdır. Üslubun türkmən adlandırılması ərazisinin Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu türkmənlərinin dominant olduğu Qərbi İranda olması ilə izah edilmişdir. Şimal-qərbi İran, xüsusilə Təbriz şəhəri türkmən üslubunun mənşə yeri olaraq təklif edilmişdir. Bu üslub Qaraqoyunlular dövründə inkişaf etmiş, hakimiyyətləri dövründə Şiraz və digər mərkəzlərə yayılmışdır.^[11]

Bu üslubun adlandırılması rəsmlərin eyni dövrə aid Teymuri miniatürləri ilə fərqləndirilməsi üçün lazım idi. Türkmən üslubunun müəyyən edilməsi cəhdləri ilk dəfə 1930-cu illərdə fars rəsmlərinin dövrlərə görə ayrılması zamanı həyata keçirilmişdir. Qaraqoyunlu dövrü rəsmləri özlərindən əvvəlki sülalələrin, xüsusilə Cəlairilərin üslublarının davamı hesab edilir.^[12] Qaraqoyunlu Cahanşahın oğlu Pirbudaq türkmən miniatürlərinin yaradılması ilə əlaqələndirilən, elmə məlum olan ən erkən dövr türkmən hamisidir.^[10] Ağqoyunlular dövründə bu tipli miniatürlər davam etdirilmiş, Səfəvilərin hakimiyyətə gəlməsi ilə yeni üslub ilə əvəz edilmişdir.^[13]

Türkmən üslublu rəsmlərin əsas 3 xarakteristik xüsusiyyəti var: 1) dairəvi, uşağa bənzər sifətlərə malik, dolğun bədənli insan fiqurları; 2) böyük təpə və solğun torpaq və ya qayalı dağ ilə çəkilən, soğan çiçəkləri ilə bəzədilmiş, sadələşdirilmiş landşaft parametrləri; 3) 2 və ya 3 əsas fiqurdan ibarət sadə kompozisiya.^[10]

Metalişləmə

"Türkmən üslubu" termini xüsusi dekorativ üsulu və Ağqoyunlu, Qaraqoyunlu, Şirvanşah, Qaramanlı və Osmanlı kimi bir çox dövlətlərdən qaynaqlanan əsərləri təsvir etmək üçün istifadə edilmişdir. XV əsrə aid güclü dekorativ üslubun türkmən olaraq hesab edilməsi, Mahmud əl-Kürdi ilə əlaqələndirilən bir çox ustanın əsərinin türkmən metal işçilərinə aid edilməsi təklif edilmişdir.^[14]

Orta əsr rəsmlərində təqdim olunan və nümunələri dövrümüzə qədər gəlib çatmış zirehlərin bəzilərinin üzərinə Məmlük, Osmanlı, Ağqoyunlu, Şirvanşah, Qaramanlı və bəlkə də Teymuri emalatxanalarına aid olan adlar və titullar həkk edilmiş, digərləri isə aydın şəkildə bu sülalələrin hər hansı biri ilə əlaqələndirilən üslublarla bəzədilmişdir.^[14]

Müxtəlif sülalə dövrlərinə aid zireh və dəbilqələrdə dekorativ baxımından fərqlər vardır və hamısı eyni emalatxanadan çıxmış ola bilməz. Əsərlərin hamısı bir sülaləyə aid deyil, ancaq oxşar dekorativ elementlər hamısında tapılır. Məsələn, Teymuri motivləri Məmlüklərlə, Osmanlı üslubu isə Ağqoyunlulara aid edilə biləcək məhsullarla bənzərlik təşkil edir. Bu zireh və dəbilqələr arasında "ailədən gələn oxşarlıq" var. Bəzi ortaq cəhətləri Anadolu, Şimali Suriya, İran və Azərbaycanda geniş yayılmış türkmən üslubunun göstəricisi hesab etmək olar.^[15]

XIV əsrin ortalarından XVI əsrin əvvəllərinə qədər İran-türk mədəni sahəsinin tarixi bir çox fundamental məsələ baxımından qaranlıq qalır. Məsələn, Ağqoyunluların incəsənət mərkəzlərini təyin etmək çox qarışıq, bəlkə də mümkünsüz məsələdir. Çünki, bu tayfa ittifaqını təşkil edən 42 tayfa ayrı-ayrı bölgələrdə yaşayırdı və hamısının ayrı üsluba malik silahsaz ustaları olmalı idi. Bundan başqa türklərlə birlikdə yaşayan kürdlər, iranlılar, ermənilər, yəhudilər də emalatxanalarda işləmiş, öz incəsənət savadını türkmən üslubuna qatmış olmalı idi. Son olaraq, Osmanlılar bütün Anadolunu birləşdirdikdən sonra müxtəlif regional üslublar onların əlinə keçmişdi.^[15]

Memarlıq və dekorasiya

Türkmən incəsənət əsərlərindən müasir dövrə qalan əsərlər arasında şimal-qərbi İran və cənub-şərqi Anadoludakı türkmən memarlıq abidələri xüsusi yer tutur.^[16] Qaraqoyunlular dövründə inşa edilmiş Göy məscid türkmən memarlıq və dekorasiyasının Təbriz şəhərindəki son qalığıdır.^[17] Təbrizdəki 2 türkmən abidəsinin (Göy məscid və Ağqoyunlu dövrü Uzun Həsən məscidi) eyni kaşı bəzəklərinə malik olması onların eyni komanda tərəfindən yaradılmasını deməyə imkan verir.^[17] Uzun Həsən məscidinin panelləri XV əsrin ikinci yarısında inkişaf edən türkmən repertuarına xas olaraq nəbati və bitki naxışları ilə bəzənmişdir.^[18]

İstinadlar

↑ Alexander, 2015. səh. 88-89
↑ Golden, 1996. səh. 45-67
↑ Zachariadou, Elizabeth. Alexander Kazhdan (redaktor). "Turkomans". Oxford University Press. 1991. 10–32.
↑ Lewis, Geoffrey. The Book of Dede Korkut. Penguin Books. 1974. 10.
↑ Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156.
↑ Ildiko Beller-Hann. The Oghuz split: the emergence of Turc Ajämi as a written idiom // Materiala Turcica. — 1993. — Т. 16. p. 115–116: "In the Islamic world the terms türki, türk dili, türkçe dili were often used to describe any Turkic languages as opposed to Persian and Arabic. Thus these terms were also used to describe · the Chagatay language (Eckmann 1966:4). Speakers of modern Azeri today describe their own language as türki or türk dili which is in accordance with the term used by the translator of the TKh (Ligeti 1957:111). Another term denoting the same language was used by Navä'l, the most prominent representative of the Chagatay literary language and its literature. He noted that the fourteenth century poet Näsimi wrote poems both in Turkmäni and Rumi, the former meaning the forerunner of modern Azeri, the latter referring to Ottoman (Köprülü 1943:1301). Minorsky also refers to Azeri texts as Turcoman (Minorsky 1943:188; 1954:283). It has been noted that the term kizilbaş was also used to describe the texts with Azeri features, which is a curious example of how a language can be renamed according to the religious-political convictions of its speakers (Gandjel 1986b:124).".
↑ Flemming, 2018, p. 127: "And then there was a further possibility of multilingualism for Turkish poets in the time period we are speaking about. To make oneself understood to a public who lived spread out across immense regions from Central Asia to the near East and whose dialects had drifted apart, three dialects that served as literary languages were available: 'Old Anatolian-Turkish or Ottoman (called türk, türkī and in the Mamlūk state türkmenī); East-Turkish (called türkī and later çagatāyī); and thirdly, Āzerī which lay between the other two and was designated as türkī or türkmenī.".
↑ Roxburgh, 2014. səh. 177
↑ ¹ ² Blair, S., Bloom, J., Grabar, O., Stephen Humphreys, R., Denny, W., Manz, B., Hillenbrand, R., Northedge, A., Golvin, L., Ewert, C., Bellafiore, G., Tabbaa, Y., Crane, H., O’Kane, B., Kuran, A., Williams, J., Fernández-Puertas, A., Erzini, N., Galdieri, E., Scarce, J., McChesney, R., Barrucand, M., al-Asad, M., Rogers, J., Finster, B., Bonnenfant, P., Faroqhi, S., Warren, J., Schimmel, A., Déroche, F., Thackston, W., Simpson, M., Hoffman, E., Soucek, P., Grube, E., Dodds, J., Duda, D., Ward, R., Badiee, J., Sims, E., Robinson, B., Schmitz, B., Bosch, G., Petherbridge, G., Roper, G., Baer, E., Allan, J., Komaroff, L., Newhall, A., Atil, E., Scerrato, U., Tamari, V., Canby, S., Scanlon, G., Porter, V., Öney, G., Golombek, L., Philon, H., Crowe, Y., Wardwell, A., Balfour-Paul, J., Woolley, L., Baker, P., Wearden, J., Bier, C., Klimburg, M., Stillman, Y., Micklewright, N., Curatola, G., Housego, J., Bailey, J., Wright, R., Kane, C., Abu Khalaf, M., Daneshvari, A., Orazi, R., Nicolle, D., North, A., Bates, M., Diba, L., Sadan, J., Whitehouse, D., Wenzel, M., Pinder-Wilson, R., Skelton, R., Hasson, R., Kalus, L., & Vernoit, S. (2003). Islamic art. Grove Art Online. Retrieved 27 Jan. 2024, from https://www-oxfordartonline-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/groveart/view/10.1093/gao/9781884446054.001.0001/oao-9781884446054-e-7000041771.
↑ ¹ ² ³ Hayashi, 2012. səh. 172
↑ Hayashi, 2012. səh. 169
↑ Hayashi, 2012. səh. 170
↑ Hayashi, 2012. səh. 173
↑ ¹ ² Alexander, 2015. səh. 308-309
↑ ¹ ² Alexander, 2015. səh. 310
↑ Allan, 1991. səh. 153
↑ ¹ ² Aube, 2016. səh. 33
↑ Aube, 2016. səh. 37

Ədəbiyyat

Aube, S. (2016). The Uzun Hasan Mosque in Tabriz: New Perspectives on a Tabrizi Ceramic Tile Workshop. Muqarnas Online, 33(1), 33–62. https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/22118993_03301P004
Allan, J. W. (1991). Metalwork of the Turcoman Dynasties of Eastern Anatolia and Iran. Iran, 29, 153–159. https://doi.org/10.2307/4299855
David G. Alexander. Islamic Arms and Armor in The Metropolitan Museum of Art. Metropolitan Museum of Art. 31 December 2015. ISBN 978-1-58839-570-2.
David J. Roxburgh (ed.)., Envisioning Islamic Art and Architecture: Essays in Honor of Renata Holod, Brill, 2014.
Golden, Peter B. (1996) [1984]. "The Turkic peoples and Caucasia".
Hayashi, Norihito. (2012). The Turkman Commercial Style of Painting: Origins and Developments Reconsidered. Orient. 47. 169–189. 10.5356/orient.47.169.

Əlavə oxu

Sandra Aube. La céramique architecturale en Iran sous les Turkmènes Qarâ Qoyunlu et Âq Qoyunlu (c. 1450–1500). Art et histoire de l'art. Université Paris-Sorbonne, 2010. Français. ⟨NNT : ⟩. ⟨tel-01253741⟩
Necipoglu, Gulru. 1992. "Geometric Design in Timurid/Turkmen Architectural Practice: Thoughts on a Recently Discovered Scroll and Its Late Gothic Parallels." In Timurid Art and Culture: Iran and Central Asia in the Fifteenth Century, edited by Lisa Golombek and Maria Subtelny, 48–66. Leiden: E. J. Brill.
Gray, Basil; Akimushkin O. F., The Arts of the Book in Central Asia- 14th-16th Centuries, Shambhala Publications (1979), ISBN 0394507673. (chapter "The Turkman School to 1503", page 215–49)
Leube, Georg. Relational Iconography, Representational Culture at the Qaraquyunlu and Aqquyunlu Courts. Brill. 2023. səh. 448. ISBN 978-90-04-54152-8.

[FOOTNOTEAlexander201588-89-1] Alexander, 2015. səh. 88-89

[FOOTNOTEGolden199645-67-2] Golden, 1996. səh. 45-67

[3] Zachariadou, Elizabeth. Alexander Kazhdan (redaktor). "Turkomans". Oxford University Press. 1991. 10–32.

[4] Lewis, Geoffrey. The Book of Dede Korkut. Penguin Books. 1974. 10.

[5] Louis Ligeti. Sur la langue des Afchars d'Afghanistan (фр.) // Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae. — 1957. — Vol. 7, no 2/3. — P. 109–156.

[6] Ildiko Beller-Hann. The Oghuz split: the emergence of Turc Ajämi as a written idiom // Materiala Turcica. — 1993. — Т. 16. p. 115–116: "In the Islamic world the terms türki, türk dili, türkçe dili were often used to describe any Turkic languages as opposed to Persian and Arabic. Thus these terms were also used to describe · the Chagatay language (Eckmann 1966:4). Speakers of modern Azeri today describe their own language as türki or türk dili which is in accordance with the term used by the translator of the TKh (Ligeti 1957:111). Another term denoting the same language was used by Navä'l, the most prominent representative of the Chagatay literary language and its literature. He noted that the fourteenth century poet Näsimi wrote poems both in Turkmäni and Rumi, the former meaning the forerunner of modern Azeri, the latter referring to Ottoman (Köprülü 1943:1301). Minorsky also refers to Azeri texts as Turcoman (Minorsky 1943:188; 1954:283). It has been noted that the term kizilbaş was also used to describe the texts with Azeri features, which is a curious example of how a language can be renamed according to the religious-political convictions of its speakers (Gandjel 1986b:124).".

[7] Flemming, 2018, p. 127: "And then there was a further possibility of multilingualism for Turkish poets in the time period we are speaking about. To make oneself understood to a public who lived spread out across immense regions from Central Asia to the near East and whose dialects had drifted apart, three dialects that served as literary languages were available: 'Old Anatolian-Turkish or Ottoman (called türk, türkī and in the Mamlūk state türkmenī); East-Turkish (called türkī and later çagatāyī); and thirdly, Āzerī which lay between the other two and was designated as türkī or türkmenī.".

[FOOTNOTERoxburgh2014177-8] Roxburgh, 2014. səh. 177

[is-9] ¹ ² Blair, S., Bloom, J., Grabar, O., Stephen Humphreys, R., Denny, W., Manz, B., Hillenbrand, R., Northedge, A., Golvin, L., Ewert, C., Bellafiore, G., Tabbaa, Y., Crane, H., O’Kane, B., Kuran, A., Williams, J., Fernández-Puertas, A., Erzini, N., Galdieri, E., Scarce, J., McChesney, R., Barrucand, M., al-Asad, M., Rogers, J., Finster, B., Bonnenfant, P., Faroqhi, S., Warren, J., Schimmel, A., Déroche, F., Thackston, W., Simpson, M., Hoffman, E., Soucek, P., Grube, E., Dodds, J., Duda, D., Ward, R., Badiee, J., Sims, E., Robinson, B., Schmitz, B., Bosch, G., Petherbridge, G., Roper, G., Baer, E., Allan, J., Komaroff, L., Newhall, A., Atil, E., Scerrato, U., Tamari, V., Canby, S., Scanlon, G., Porter, V., Öney, G., Golombek, L., Philon, H., Crowe, Y., Wardwell, A., Balfour-Paul, J., Woolley, L., Baker, P., Wearden, J., Bier, C., Klimburg, M., Stillman, Y., Micklewright, N., Curatola, G., Housego, J., Bailey, J., Wright, R., Kane, C., Abu Khalaf, M., Daneshvari, A., Orazi, R., Nicolle, D., North, A., Bates, M., Diba, L., Sadan, J., Whitehouse, D., Wenzel, M., Pinder-Wilson, R., Skelton, R., Hasson, R., Kalus, L., & Vernoit, S. (2003). Islamic art. Grove Art Online. Retrieved 27 Jan. 2024, from https://www-oxfordartonline-com.wikipedialibrary.idm.oclc.org/groveart/view/10.1093/gao/9781884446054.001.0001/oao-9781884446054-e-7000041771.

[FOOTNOTEHayashi2012172-10] ¹ ² ³ Hayashi, 2012. səh. 172

[FOOTNOTEHayashi2012169-11] Hayashi, 2012. səh. 169

[FOOTNOTEHayashi2012170-12] Hayashi, 2012. səh. 170

[FOOTNOTEHayashi2012173-13] Hayashi, 2012. səh. 173

[FOOTNOTEAlexander2015308-309-14] ¹ ² Alexander, 2015. səh. 308-309

[FOOTNOTEAlexander2015310-15] ¹ ² Alexander, 2015. səh. 310

[FOOTNOTEAllan1991153-16] Allan, 1991. səh. 153

[FOOTNOTEAube201633-17] ¹ ² Aube, 2016. səh. 33

[FOOTNOTEAube201637-18] Aube, 2016. səh. 37

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]