Vikipediya

Çaldıran döyüşü

Osmanlılar və Səfəvilər arasında 1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə baş vermiş vuruşma

Çaldıran döyüşü — 23 avqust 1514-cü ildə baş vermiş və Osmanlı imperiyasının Səfəvi imperiyası üzərində qələbə qazanması ilə nəticələnmiş döyüş. Döyüşün nəticəsi olaraq Osmanlı imperiyası Şərqi Anadolunu və Şimali İraqı özünə birləşdirmişdir.[2][4] Bu döyüş ilə Osmanlı imperiyası Şərqi Anadoluya doğru irəliləmiş, eyni zamanda da Səfəvi imperiyasının qərbə doğru genişlənməsinin qarşısını almışdır.[14] Çaldıran döyüşü ilə 44 illik dağıdıcı müharibə başlamış və yalnız 1555-ci ildə Amasya sülh müqaviləsi ilə sonlanmışdır.[15] Mesopotomiyanın və Şərqi Anadolunun Səfəvi hökmdarı I Abbas (1588–1629) tərəfindən ələ keçirilməsinə baxmayaraq, onun ölümündən sonra varisi müharibəni o qədər də uğurlu davam etdirə bilməmiş, 1639-cu ildə imzalanmış Qəsri Şirin sülh müqaviləsi ilə bu torpaqlar Osmanlıya verilmişdir.[16]

Çaldıran döyüşü
Səfəvi-Osmanlı münasibətləri
Çəhəl Sütun Sarayının interyerində Çaldıran döyüşünü təsvir edən XVII əsrə aid divar rəsmi.
Tarix 23 avqust 1514
Yeri Çaldıran düzü, Maku
Səbəbi Səfəvi dövləti ilə Osmanlı arasında olan ziddiyətlər
Nəticəsi

Osmanlı İmperiyası qalib gəldi[1][2]
* Siyasi olaraq pat vəziyyəti yarandı[3][a]
* Osmanlı imperiyası Şərqi Anadolunu və müasir İraqın şimalını ələ keçirdi[4]
* Osmanlı ordusu qısamüddətli olaraq Təbriz şəhərini ələ keçirib yağmaladı[5]

Münaqişə tərəfləri

Osmanlı İmperiyası

Səfəvilər İmperiyası

Komandan(lar)

Yavuz Sultan Səlim
Herseqli Əhməd Paşa
Dukakinoğlu Əhməd Paşa
Xədim Sənan Paşa
İdris Bitlisi
Mustafa Paşa
Qaraman bəylərbəyi Zeynal Paşa
Rumeli bəylərbəyi Həsən Paşa☪ [6]
Məlqucoğlu Turəli bəy☪
Üveys bəy☪
Süleyman bəy☪

I İsmayıl (yaralı)
Əbdülbaqi Yəzdi☪
Hüseyn bəy Şamlı☪
Sarı Pirə Ustaclı☪
Durmuş xan Şamlı
Nurəli Xəlifə
Xanməhəmməd bəy Ustaclı☪
Seyid Şərifəldin Əli Şirazi☪
Seyid Sədrəddin
Xadim bəy Xüləfa☪

Tərəflərin qüvvəsi

100.000[7][8][9] və ya 110.000[10][b]
100-150 top[11] və ya 200 top və 100 minaatan[12]

30.000-40.000[7][9] və ya 50.000[9][10]

İtkilər

2.000[13]

3.000[13]

Ümumi itkilər
5 min nəfər
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Çaldıran düzündə Osmanlı ordusu daha böyük və daha yaxşı silahlanmış vəziyyətdə idi. Osmanlı ordusunun sayı 100–110 min olmaqla birlikdə, güclü odlu silahla təchiz edilmişdi. Səfəvi ordusunun sayı 40–50 min arasında göstərilməklə birlikdə, odlu silaha malik deyildi. Döyüşdəki məğlubiyyətdən sonra İsmayıl öz sarayına çəkildi və bir daha hərbi əməliyyatlara qatılmadı. Döyüşdəki qələbədən sonra Osmanlı ordusu Səfəvi imperiyasının dərinliklərinə doğru irəlilədi və qısamüddətli də olsa Səfəvi paytaxtını ələ keçirdi. Həmçinin Təbriz Osmanlı işğalında ikən Səfəvi imperiyasınnı xəzinəsi də yağmalandı.

Döyüşdəki məğlubiyyət Şah İsmayılın özünəinamına təsir göstərmiş, saraya qapanmasına və bir daha döyüşlərdə iştirak etməməsinə səbəb olmuşdur.[17][18][19][19][14][5]

Döyüşün böyük tarixi əhəmiyyəti tək şiə-qızılbaş inancında mürşidi-kamilin yanılmazlığı ideyasının zərbə alması olmadı, eyni zamanda kürd tayfa rəhbərlərinin Səfəvi imperiyasına olan asılılığı Osmanlı asılılığına dəyişmələri oldu.[17][20][21]

Zəmin

redaktə

Fəriba Zərinbaf-Şəhrin də bildirdiyi kimi İslam ilə Xristianlıq arasında sərhədi təşkil edən Anadolu eyni zamanda mərkəzi hakimiyyətə də o qədər də güclü şəkildə tabe etdirilməmişdi. Buna görə də, bura qeyri-ortodoks inancların yayılması üçün münbit şəraitə sahib idi. Beləliklə də, Səfəvi imperiyasını quran qızılbaşlıq belə bir şəraitdə Mərkəzi Asiyadan özləri ilə gətirmiş olduqları şamanizm ilə müxtəlif islami hərəkatların qarışığı kimi türk tayfaları tərəfindən yaradılmışdı.[22] Bunun fəlsəfi əsaslarının formalaşmasına və yayılmasına "Pax Mongolica" dönəmində dövlətlər tərəfindən müxtəlif dini etiqadlara göstərilən tolerantlıq da mühüm rol oynamışdı.[23]

Reinkarnasiya ideyaları, Tanrının insan şəklində təzahürləri, Mehdinin zühuruna inam, Sührəvərdi, İbn Ərəbinin fəlsəfələri, transsendental uçuşun şamanist təcrübələri və rəqslər regiondakı köçəri türk tayfaları arasında məşhur idi.[22] Babək Rəhimi Anadolu sufizmini (dərviş islamı) türk köçərilərinin çöl (instrumental) dini ayinlərinin İran-Semit və Yunan-Bizans cəmiyyətlərinin universal (soteriologiya) dinləri ilə qarışmasının ən orijinal təzahürü adlandırır.[23]

Eynilə qonşu Azərbaycan ərazisində də əhalinin islam inancı birmənalı deyildi.[22]

 
Sultan Səlimin Şah İsmayıla göndərdiyi məktublardan biri.

Mərkəzi hökumətlərin vaxtaşırı olaraq verdiyi qərarlar insanlar arasında narazılığa səbəb olurdu. Belə üsyanlara misal olaraq Bava İshaq və Şeyx Bədrəddin üsyanlarını misal göstərmək olar.[22][23][24][25] Məsələn, yaxşı vəziyyyətdə olmayan qazilər, aşağı rütbəli süvarilər, mədrəsə tələbələri Bədrəddinin ətrafında birləşmişdilər.[22] Bədrəddinin məsihvari düşüncələri Anadolunun türkman əhalisinin düşüncəsində dərin iz buraxmışdı.[24]

Qonşu Suriyada Azərbaycanın mistik şairi Nəsiminin[26] şeirləri türkmanlar arasında məşhurluq qazanmışdı.[27]

Bu kontekstdə Azərbaycanın Ərdəbil bölgəsində yerləşən Səfəviyyə Sufi ordeninin rəhbəri olan və Səfəvi sülaləsindən gələn, siyasi ambisiyalı şəxs olan Şeyx Cüneyd (1447–1460) özünün yarımhərbi dini-siyasi təşkilatını yenidən formalaşdırmaq qərarına gəldi.[27] Onun təriqətinin dəyərləri türk-monqol, sufi və s. ideyalar əsasında formalaşdırılmışdı.[25] Türkmanlar arasında şiəliyə meyil hiss etdikdən sonra o, şiəliyi təmayül etməyə başladı. Şiəlik onun təriqətində buna qədər elə də xarakterik bir şey deyildi.[28] O, hətta öz soykökünü də dəyişdirərək, guya İmam Əli nəslindən gəldiyini iddia etməyə başladı.[29]

Müəyyən bir məqamda Şərqi Anadoludan radikal türkmən ardıcıllarının axını o qədər gücləndi ki, Cüneydin oğlu Şeyx Heydərin (1460–1488) rəhbərliyi dövründə nəhayət, Səfəviyyə ordeni hərbi-dini hərəkat kimi formalaşdı, üstəlik, şeyxin öz qərarlarından daha çox türkmənlərin istəklərinə görə. Qırmızı çalmalarına görə qızılbaş adlandırılmağa başlayan türkmən ardıcılları qeyri-adi şiəliyin ən radikal formalarını nümayiş etdirdilər. Mənbələrdə onların Şeyx Heydərin ilahi mahiyyətini bəyan etdikləri, ona qiblə kimi baxdıqları,[30] eyni zamanda dirilməyi inkar etməklə yanaşı, müqəddəs ruhun bədəndən bədənə keçməsi ehtimalına inandıqları da bildirilir.[23]

1480–1514-cü illərdə qızılbaşlıq Ərdəbildən Anadoluya görülməmiş sürətlə yayıldı. Bu, bir tərəfdən Ərdəbil şeyxləri Şeyx Cüneydin, Şeyx Heydərin və sonda da İsmayılın uğurlu təbliğatının nəticəsi idisə, digər tərəfdən də Anadolu türkmanlarının Osmanlı dövltətindən narazı olmaları idi. Onlar Osmanlı dövlətinə vergi vermək, öz kəçəri həyat tərzlərini tərk etmək və mərkəzləşdirilmiş dövlətin hakimiyyətini qəbul etmək istəmirdilər.[22] Osmanlıların da ilk başlarda Səfəvilər kimi qeyri-ortodoks hərbi-dini hərəkata (lakin ortada fərqlər də var idi, məsələn, Osmanlılar öz qaziləri arasında qəhrəmanlıq mifi kimi dəyərləndirilirdilər və dini inanclar kafirlərə qarşı döyüşmədə mühüm rol oynayırdı) başçılıq etmələrinə baxmayaraq, onlar tədricən bu siyasətdən əl çəkdilər və fanatik döyüşçülərini peşəkar ordu ilə əvəz etdilər. I Bəyazid (1389–1402) hərbi məsələlərdə kölı-döyüşçülərə, yəni yeniçəriləri ön plana çıxarmağa başladı, I Mehmed (1413–1421) və II Murad (1421–1451) dövründə qeyri-ortodoks inancların təqibi, mərkəzi dövlət inistitutlarının gücləndirilməsi başlandı.[23] Köçəri türklərin təqibi o qədər güclü idi ki, R. P. Lindner yazır ki, "yazıq türkmanların ya oturaq həyata keçmək, ya da üsyan qaldırmaqdan başqa seçimləri qalmırdı".[31][32] Alçaldılmış və marjinallaşdırılmış Anadolu türkmanları qurulacaq yeni dövlətdə onlara təklif edilən əsas yer tutmanı böyük həvəslə qəbul etdilər.[33] Venesiya və Osmanlı qaynaqları Anadoludan xeyli sayda türk tayfasının Osmanlı torpaqlarından köç etdiyindən bəhs etməkdədir.[34]

Beləliklə də, Səfəvilərin güclənməsi Osmanlı imperiyasını narahat etməyə bilərdi. Hələ Osmanlı hökmdarı II Bəyazid 1488-ci ildə Şah İsmayılın atası Şeyx Heydərin ölümünə görə yazmış olduğu məktubunda qızılbaşlara qarşı antipatiyasının olduğunu ifadə etmişdi. Bundan başqa, II Bəyazid hələ 1501-ci ildə qızılbaşlarla ağqoyunlular arasında baş vermiş Şərur döyüşündən əvvəl Ağqoyunlu Əlvənd Mirzəyə, həmçinin də kürd bəyi Əmir Hacı Rüstəmə yazmış olduğu məktublarda qızılbaşları "qızılbaş ordaları", "despot qızılbaş dəstəsi, Allah onları məğlub etsin" kimi ifadələrdən istifadə etmişdi. 1500-cü ildə Qaramanoğullarının nümayəndəsinin rəhbərlik etdiyi türkman üsyanı osmanlıların qızılbaşlara qarşı daha da şübhəyə qapılmasına yol açdı. Buna görə də, II Bəyazid 30 min şiəni Anadoludan yeni ələ keçirilmiş Moreyaya sürgün etdirdi. Osmanlı imperiyasının Səfəvi imperiyasına qarşı mənfi münasibəti Şah İsmayılın öz torpaqlarındakı sünnilərə qarşı repressiya həyata keçirməsi ilə daha da gücləndi.

II Bəyazid Səfəvi gücünün Anadoludan Osmanlıdan narazı olan və buna görə də, Səfəvi imperiyasına gedən türkmanların hesabına gücləndiyini anladığı zaman sərhəddə yerləşdirilən təhlükəsizlik qüvvələrinin sayını artırdı və sərhədi keçmək istəyən istənilən şəxsin öldürülməsini əmr etdi. Lakin sultanın edam əmri hakimlər tərəfindən əsasən görməzdən gəlindi, hakimlər ya qızılbaşlara rəğbət bəslədiklərindən, ya da pul qazanmaq üçün sərhədi keçmək istəyən şəxsləri cərimələdilər. Buna cavab olaraq, Şah İsmayıl II Bəyazidə iki məktub göndərərək ondan türkmanların sərhədi keçməsinə icazə verməsini istədi. Bu məktublara cavab yazan II Bəyazid üslubunda Şah İsmayıla hörmətli davransa da, uyğun bir dillə bu istəyi rədd etdi.

Səlimin sələfi II Bayazid (hökmdarlığı 886–918/1481–1512) Anadolunun idarəçiliyi ilə bağlı mərkəzləşdirmə siyasətini həyata keçirərkən hakimiyyətinin çox hissəsini Avropadakı işlərlə məşğul olmuşdu. II Bəyazid əsasən Anadoludakı hakimiyyəti mərkəzləşdirməkllə məşğul olurdu ki, bu da türkman tayfalarının narazılığına səbəb olurdu. Türkman tayfalarının hərəkəti daha da məhdudlaşdıqca və vergi yükü ağırlaşdıqca Anadolu təbəələrindən mədəni və linqvistik cəhətdən onsuz da qopmuş mərkəzi hökumətə zalım yadelli rejim kimi baxılmağa başladı. Səfəvi təbliğatçılarının tətbiq etdiyi təbliğat çoxdan narazı tayfalar arasında qəbuledici auditoriya tapmışdı və nəticədə zaman-zaman baş verən narazılıq ifadələri tez-tez heterodoks cizgilər alırdı. Bununla belə, Səfəvi tərəfdarlarının, məsələn, Mustafa Qaramanoğlunun başçılıq etdiyi 1500 üsyanında olması üsyanın siyasi və iqtisadi səbəblərini ört-basdır etməməlidir.[9]

Michael J. McCaffrey bildirir ki, iki dövlət arasında münasibətlərin araşdırılması Anadoludakı türkmanlar üzərində Səfəvi təsirinin olmasının Osmanlı hökuməti üçün böyük narahatlıq mənbəyi olduğunu yazır. İsmayılın Bəyazidə göndərmiş olduğu ilkin məktubda o, Anadolu qızılbaşlarının Ərdəbilə ziyarətgaha gəlmələrinə əngəl olduğu üçün qınanırdı. Bundan qısa müddət sonra, Osmanlı hökuməti Anadoludakı şiələrin çoxunu Moreyaya sürgün etdi. Qeyd etmək lazımdır ki, bu siyasət, demək olar ki, yalnız Səfəvilər dövləti ilə həmsərhəd bölgələrə yönəlmişdi və bu, Bəyəzidin xüsusilə İsmailə canlı qüvvə itkisindən qorxduğunu göstərir.[9]

İki qüdrət arasındakı münasibətlər İsmailin təkəbbürlü, zahirən düşməncəsinə münasibətilə gərginləşdi. 1504-cü ildı Səfəvilərin şiələşdirmə siyasətinə etiraz olaraq Təbrizə Osmanlı elçisi göndərildi. Bəyazidin başqa yerlərdəki işlərlə məşğul olması onun Səfəvi dövləti ilə daha çox məşğul olmasına əngəl olurdu, bu da İsmayılın daha böyük risklər almağına imkan yaradırdı. Üç il sonra Səfəvilərin Zülqədər hökmdarı Əlaəd-Dövlə qarşı yürüşü zamanı İsmailin ordusu Osmanlı ərazisinə keçdi və Bəyazid növbəti dəfə qəsdən təxribat xarakterli hərəkətini cavabsız buraxdı. O zaman Trabzon valisi olan Səlim atasının hərəkətsizliyinə təşvişlə baxdı və Səfəvi ərazisinə qarşı cavab basqınlarının həyata keçirilməsini əmr etdi. Səlim bu zaman qızılbaşlar üzərinə bir neçə yürüş həyata keçirdi.[9]

I Səlim 1505-ci ildə Şah İsmayılın qardaşının rəhbərlik etdiyi Səfəvi ordusunu məğlub etmişdi. O, yenidən 1507-ci ildə Ərzincan döyüşündə səfəviləri məğlub etmişdi.[35] Bu zaman Şah İsmayıl Osmanlı ərazilərindən keçərək Dulqədiroğulları bəyliyinə hücum edərkən Səlim Ərzincana hücum etmiş, İsmayıl tərəfindən ona qarşı göndərilmiş ordunu məğlub etmişdi. 1510-cu ildə Səlim Trabzon yürüşü zamanı Şah İsmayılın qardaşının rəhbərlik ordunu yenə məğlub etdi.[36][37][38]

 
Sultan Səlimin Şah İsmayıla göndərdiyi məktublardan biri.

Osmanlı ilə münasibətlər gərginləşən zaman İsmayıl Venesiya ilə ittifaqa girməyə çalışmaqda idi. O, eyni zamanda Bəyazidin oğlu və Qaraman valisi Şahənşaha da təkliflər göndərməkdə idi, lakin Şahənşahın üsyankar istəklərinin üzə çıxmasından sonra o, 1511-ci ildə öldürüldü. 1510-cu ildə Şah İsmayıl osmanlıpərəst özbək hökmdarı Məhəmməd Şeybanini məğlub etdi, onun başından badə düzəldərək bir neçə tələb ilə birlikdə Bəyazidə göndərdi. Bəyazidin aşkar şəkildə Səfəvilərlə müharibə başlatmamaq istəyi oğlu tərəfindən qəzəblə qarşılanmaqda idi. Nəhayət Səlim üsyan qaldırdı və yeniçərilərin yardımı ilə atasını taxtdan əl çəkməyə məcbur edib, sonra da öldürtdü. İsmayıl Osmanlı imperiyasındakı daxili vəziyyətdən istifadə edərək vəziyyəti Osmanlı üçün daha da qarışıq etməyə çalışdı. Şahqulu Baba Təkəli 1511-ci ildə üsyana başladı və bir çox qızılbaşı, narazı sipahini öz ətrafında toplaya bildi. 2 iyulda Sivas yaxınlığında məğlub olmasından sonra sağ qala bilmiş qızılbaşlar Səfəvi bölgəsinə qaçdılar. Həmin üsyanın nəticələri nə qədər ağır olsa da, növbəti il vətəndaş müharibəsinin qızğın çağında Səfəvi agenti Nur Əli Xəlifənin qızışdırdığı üsyan daha çox əhəmiyyət kəsb edirdi. Minlərlə Qızılbaş üsyana qalxdı və hətta şahzadə Bəyazidin nəvəsi Murad ibn Əhməd də iki Səfəvi təbliğatçısına qatıldı. Nurəli Xəlifə və tərəfdarları qısamüddətli də olsa, Tokat şəhərini ələ keçirdilər və İsmayılın adına xütbə oxutdurdular. Çorum (Çorum) və Amasya yaxınlığındakı geniş torpaq sahələri xarabalığa çevrildi. Muradın tərəfdarları da onlara qatıldıqdan sonra yenidən Tokata hücum təşkil edildi. Bu zaman şəhər sakinləri müqavimət göstərdilər və şəhər yandırıldı. Murad buradan Səfəvi imperiyasına yollandı, Nurəli Xəlifə isə Sivasa yürüşə başladı. Qoyluhisarda üsyançılar Ərzincan yolu ilə Səfəvi ərazisinə getməzdən əvvəl bir Osmanlı qüvvələri ilə toqquşdular və onları məğlub etdilər.[9]

Bu əsnada Səlim taxt uğrunda mübarizəsini uğurla yekunlaşdırdı. Atasını taxtdan əl çəkməyə məcbur etdikdən sonra yeganə rəqibi qardaşı Əhməd qalmışdı. Yenişəhirdə 1513-cü ilin 15 aprelində onu da məğlun etdikdən sonra öz diqqətini artıq Səfəvilərə qarşı yönəldə bilərdi. Səlim Osmanlı taxt-tacı uğrunda mübarizəni uğurla tamamladıqdan sonra öz diqqətini daxildə narahatlıqlar meydana çıxaran qüvvələrə qarşı çevirməkdə sərbəst idi. O, inanırdı ki, bu çaxnaşmalar ona qarşı sülalələnin digər şahzadələrini dəstəkləyən şiə-qızılbaşlar tərəfindən çıxarılır və qeyri-rəsmi olaraq atası II Bəyazid tərəfindən də dəstəklənir. Səlim çəkinirdi ki, onlar insanları Şah İsmayılın lehinə üsyana qalxmağa təhrik edə bilər, çünki o dövrdə Şah İsmayılın nüfuzu sürətlə yüksəlməklə birlikdə, onun peyğəmbər nəslindən olduğuna inanılmaqda idi. Səlim bütün bunları nəzərə alaraq İslam alimlərin fətva almağı bacardı. fətvaya görə, İsmayıl və qızılbaşlar "imansızlar və heretiklər" elan edilirdi. Bununla da o, şərqə doğru ölkəni sakitləşdirmək üçün başladacağı yürüşdə ekstrim tədbirlər həyata keçirə bildi. Səlim İsmayılı imanını tərk etməkdə ittiham edirdi:[39]

… Məhəmmədin saleh ümmətini… öz hiyləgər iradəsinə tabe etdin [və] imanın möhkəm təməlini sarsıtdın; siz təcavüz yolunda zülm bayrağını qaldırdınız [və] artıq İlahi Qanunun əmr və qadağalarına əməl etmirsiniz; siz öz mənfur şiə firqənizi müqəddəs olmayan cinsi birliyə və günahsız qan tökməyə təhrik etmisiniz.

Səlim yürüşə başlamamışdan əvvəl "özlərinin üsyankar davranışlarının cəzası kimi" 40 min Anadolu qızılbaşının edam edilməsi əmrini vermişdi.[40][41][9] O, daha sonra Səfəvi ipəyinin öz ölkəsinə girişinin qarşısını almağa çalışdı və müəyyən qədər uğurlu ola bildi.[9]

SƏlim yolda ikən Şah İsmayıla göndərmiş olduğu növbəti məktubda özünün xəlifəliyə iddiasını və şahın dindən çıxmasına bir daha vurğu etməkdə idi.[42]

Səlim yürüşə başlayan zaman Səfəvi imperiyası şərqdə özbək hücumu ilə mübarizə aparmaqda idi. Şah İsmayıl bundan bir neçə il əvvəl Mərv döyüşündə özbəkləri ağır məğlubiyyətə uğratmışdı.[43] İki cəbhədə döyüşmək məcburiyyətində qalmamağa çalışan İsmayıl qərbdə Səlimə qarşı "yandırılmış torpaq siyasəti" tətbiq etdi.[39]

Din xadimlərindən lazimi fətvaları əldə edən Səlim 20 mart günündə yürüşə başladı. Yol boyu onun ordusuna yeni qüvvələr qatıldı və dövlət sərhədinə çatan zaman onun ordusu 140.000 nəfərlik döyüşçüdən ibarət idi. Ərzincanda duran ordu dəni zyolu ilə göndəriləcək təminat vasitələrini gözləməyə başladı. Bu zaman Qaraman bəylərbəyi olan Həmdəm paşa sultana öz yoldaşlarının adından yaxınlşaraq yürüşün çətinliyinə görə onu dayandırıb paytaxta geri dönməyi xahiş etdi. Səlim cavab olaraq onu edam etdirdi və yürüşü davam ediləcəyini bildirdi. 1 iyulda osmanlılar Sivasa çatdılar, bundan sonra davam etmək çox çətin idi. Çünki Diyarbəkirin qızılbaş valisi Məhəmməd xan Ustaclı bütün yolları və digər infrastrukturu dağıtmışdı.[9]

İsmayılın yandırılmış torpaq siyasətinə görə Osmanlı ordusunun təminatında problemlər var idi və bu ordu daxilində narazılıqlara səbəb olurdu. Dağlıq ərazilərdən keçərkən yaranan narazılıq bir də müsəlmanlar üzərinə yürüş etdikləri faktına görə də daha da çoxalırdı. hətta bir dəfə yeniçərilər etiraz olaraq sultanın çadırına atəş də açmışdılar. Bütün bunlara görə, Səlim Səfəvi ordusunun Çaldıran düzündə döyüş forması almağa başladığını öyrəndiyi zaman vaxt itirmədən onunla qarşılaşmağa yollandı.[44]

Tarixçi McCaffrey bildirir ki, hər nə qədər müasir qaynaqlar. I İsmayılın hərəkətlərini döyüşə gətirib çıxarmış kimi təqdim etsələr də, əslində Səlimin yürüşə başlamasına hansısa hadisə rəvac verməmişdir. O, əlavə edir ki, Osmanlı ordusunun Çaldıran yürüşünə başlamasının səbəbi Səfəvi dövlətinin özünün yaranması idi.[9]

Döyüş

redaktə
 
Çehel Sütun Sarayının divarlarında yerləşən dörd rəsm. Qacar dövrü, 19-cu əsrin sonu — 20-ci əsrin əvvəlləri.

Ədirnədən yürüşə başlayan zaman Sultan Səlim Şah İsmayıla məktub yazaraq bunu ona bildirmişdi. Osmanlı ordusu Yenişəhər, Seyidqazi və Konya üzərindən Sivasa gəldi. Səlim burada Anadoluda çıxa biləcək qızılbaş üsyanına qarşı ehtiyat qüvvə qoyaraq yoluna davam etdi. Ərzincanda şaha ikinci məktubunu göndərən Səlim onu savaşa dəvət edirdi. Bir müddət sonra şahdan məktub ilə içi tiryək dolu qızıl qutu aldı. Şah qarışıqlığın çıxmasını istəmədiyini, yoxsa özünün də savaşa hazır olduğunu bildirirdi. Səlim Çermükdə özünün növbəti məktubunu şaha göndərdi. Çünki Səlimin ordusu artıq narazılıq etməyə başlamışdı. Günlərdir səfəvi torpaqlarına daxil olmuşdular və şahın yandırılmış torpaq siyasətinə görə Osmanlı əsgərləri çox əziyyət çəkməkdə idilər. Hətta Aleşkert vadisində Səlimin çadırına güllə belə atılmışdı.[41]

Osmanlı ordusu Çaldıran çatdığı zaman Səfəvi ordusunun sayı 40-50 min nəfərdən ibarət idi. Osmanlı ordusuna şəxsən bələd olan Məhəmməd xan Ustaclı və Nurəli Xəlifə Şah İsmayıla dərhal hücuma keçməyi təklif etdilər. Onların bu təklifləri kobud bir şəkildə Durmuş xan şamlı və şahın özü tərəfindən geri çevrildi. Onlar hələ hazır olmayan orduya qarşı hücuma keçməyi qorxalıq hesab edirdilər. Lakin bu taktiki səhv idi və Osmanlı ordusu özünün müdafiə sistemini qurduqdan sonra bu qızılbaş ordusuna baha başa gələcəkdi.[9]

Döyüş düzülüşü

redaktə

Qızılbaş ordusunun vuruşma ərəfəsindəki hərbi hazırlıq vıziyyəti belə idi: mərkəzdə Nizaməddin Əbdülbaqinin, Məhəmməd Kəmunənin və Şərəfəddin Əlinin başçılığı altında qızılbaşların dəstəsi yerləşirdi; sağ canaha Durmuş xan Şamlı, sol cinaha isə Diyarbəkir hakimi Məhəmməd xan Ustaclı başçılıq edirdi. Ərzincan hakimi Nurəli Xəlifə Rumlu, Təbriz hakimi Məntəşə Sultan, Fars hakimi Xəlil Sultan Zülqədər, Hüseyn bəy Lələ, Xüləfa bəy (Xadim bəy), Pirə bəy Çavuşlu və Sultanəli Mirzə Əfşar cinahlarda mövqe tutdular. Sarı Pirə (qorçibaşı) və Yusif bəy Varsaq öndə duran hissəyə (çərxçiyan) təyin olundular. Şah İsmayıl özü seçmə hissələrlə sağ cinahda dururdu.[45] Səfəvi imperiyasının qızılbaş ordusu əsasən Ustaclı, Qacar, Əfşar, Rumlu, Qaramanlı, Varsaq kimi türk tayfalarından toplanan döyüşçülərdən təşkil edilmişdi.[41]

Osmanlı ordusuna qeyri-nizami ağır süvarilər (sipahilər), qeyr-nizami piyadalar, eləcə də Balkan bölgəsindən toplanmış könüllülər ilə birlikdə, Qapıqulu nizami qüvvələri, Yeniçəri korpusu, qapıqulu süvariləri də daxil idi. Osmanlı ordusunun güclü artilleriya qüvvələri müşayət etməkdə idi. Osmanlı ordusunun döyüş qaydası belə idi. Mərkəzdə zəncirlə bağlanmış, həmçinin bir-birinə bağlanmış dəvə və qatır xətti ilə möhkəmləndirilmiş, cəmi 300 topdan ibarət artilleriya var idi.[46] Topçuların arxasında odlu silahı olan yeniçərilər korpusu (20 min nəfər) və I Səlim və onun nazirləri var idi. Bəylərbəyi Həsən Paşanın başçılıq etdiyi Rumeli qoşunları sol cinahda, Bəylərbəyi Sinan Paşanın başçılıq etdiyi Anadolu qoşunları isə sağ cinahda idi;[46][47] hər cinahda 70-100 min nəfər var idi.[46] Cinahlardan Əli bəy Dülqədir, Atak bəyin və admiral Mədcəl bəyin rəhbərlik etdiyi zərbə qüvvələri ayrılmışdı.[46]

Səfəvi ordusunun nə piyada, nə də artilleriya ordusu vardı və qızılbaş əsilli atlı oxatanlarla təmsil olunurdu. İsmayıl ordusunu iki qanada böldü: sağ cinahda İsmayılın özünün komandanlığı altında 20 min qızılbaş, sol cinahda isə Məhəmməd xan Ustaclının başçılığı ilə 15 min döyüşçü var idi. Bayrağı qorumaq üçün vəzir Seyid Əbdülbəki və onun qazəsgər Seyid Şərifin komandanlığı altında 2 min nəfər ayrıldı.[48] Başqa bir məlumata görə, İsmayıl ehtiyata, Seyid Əbdülbəki, Seyid Şərif və Məhəmməd Kamuna mərkəzə, Durmuş Xan Şamlu sağ cinah, Məhəmməd Xan Ustaclu isə sol cinahda komandanlıq edirdi.[49]

Tarixçi Oqtay Əfəndiyev Osmanlı ordusunun düzülüşünü belə təsvir edir:[45]

Osmanlı ordusunun döyüş qüvvələri Avropa nümunəsi üzrə qurulmuşdu. Sağ cinaha Anadolu bəylərbəyisi Sinan paşa, sol cinaha isə Rumeli bəylərbəyisi Həsən paşa başçılıq edirdilər. Mərkəzdə artilleriyaya – 300-ə yaxın top yerləşdirilmişdi. Düşmənin topları görə bilməməsi üçün onların qarçısında xüsusi hissələr (əzablar) saxlanırdı. Artilleriyanın arxasında piyada nişançılar – yeniçərilər dururdular. İş heyvanlarını – dəvələri və qatırları bir-birinə zəncirlərlə bərkidilmiş arabalarla birlikdə yeniçərilərin qarşısında və ətraflarında yerləşdirmişdilər. Bu, müdhiş qızılbaş süvarisinin yolunda maneə olmalı idi. Elə həmin məqsədlə də topların sıraları zəncirlərlə bağlanmışdı. Sultan Səlim özünün şəxsi hərbi dəstəsi ilə yeniçəri qüvvələrinin arxasında mövqe tutmuşdu. Osmanlı ordusunun arxa hissəsində vəzifəsi vəzifəsi düşmənin arxadan vura biləcəyi zərbəni dəf etməkdən ibarət olan Şadi bəy durmuşdu.

Beləliklə, iki ordunun müqayisəsi aparıldığı zaman açıq şəkildə aydın olur ki, Osmanlı ordusu böyük say üstünlüyünə sahib olmuşdur. Osmanlı tərəfindən döyüşdə iştirak etmiş Hakiməddin İdris Bitlisinin bildirdiyinə görə, 40 min nəfərlik Səfəvi ordusu 100 min nəfərlik Osmanlı ordusuna qarşı mübarizə aparmışdır.[50][7] Səfəvi qaynaqları fərqin daha böyük olduunu iddia etməkdədirlər. Onlara görə qızılbaşların sayı 12–20 min nəfər olduğu halda, Osmanlı ordusunun sayı 120–200 min nəfər olmuşdur.[50]

Döyüşün gedişatı

redaktə
 
Osmanlı ordusunun hərəkət istiqaməti.

Çaldıran vuruşması 1514-cü il avqustun 23-də səhər, qızılbaş ön süvari dəstəsinin – Sarı Pirə Ustaclının başçılıq etdiyi qorçuların şiddətli hücumu ilə başlandı. Osmanlı ordusu ağır itkilərə məruz qalsalar da, Osmanlıların ön dəstəsi Səfəvi süvarisinin hücumunu dəf edə bildi. Varlık İslam Ensiklopediyasındakı yazısında Səfəvi ordusunun 20 min nəfərlik qüvvə ilə ilk hücuma başladığını yazır. Eyni anda Məhəmməd xan Ustaclı da Anadolu və Qaraman qüvvələrinə hücum etmişdir. Lakin Anadolu bəylərbəyi Sinan paşa öz döyüşçülərini sürətlə geri çəkərək qızılbaşları Osmanlı topçuları ilə qarşı-qarşıya gətirmiş, topçuların hamısının birlikdə atəş açmaları nəticəsində qızılbaşların bu cinahı böyük ziyan görmüşdür. Məhəmməd xan Ustaclı bu toqquşmada həyatını itirmişdir. Əbdülbaki xanın rəhbərliyindəki qızılbaş piyadaları Sinan paşa tərəfindən geri çəkilməyə məcbur edildilər. Geri çəkilən qüvvələr Şah İsmayılın ətrafında qruplaşıb yenidən hücuma keçdilər. Şah İsmayıl top və tüfənglərin təsirli atəşi qarşısında geri çəkilməyə məcbur oldu. Bundan sonra Osmanlı ordusunun sol cinahına hücum etmək qərarına gəldi. Buradakı Osmanlı ordusuna Tur Əli bəy və Malquçoğlu Əli bəy rəhbərlik edirdilər. Bu iki qardaş döyüşdə qızılbaşlar tərəfindən öldürüldülər. Bundan sonra daha güclü bölmələr üzərinə yerimək qərarına gələn şah qısa müddətdə azebləri[c] də darmadağın edərək Həsən paşanın komandanlığındakı Rumeli ordusunun üzərinə yürüdü. Şahın sürətli hücumu nəticəsində Osmanlı ordusu toplarından lazımı qədər də istifadə edə bilməmişdi. Həsən paşa qızılbaşlar tərəfindən öldürüldü və Osmanlı ordusunun bu cinahı Səlimə doğru qaçmağa başladı. Şahdan fərqli olaraq özü şəxsən döyüşdə iştirak etməyən Səlim bu cinaha yardım üçün yeni qüvvələr göndərdi. Osmanlı sol cinahına qarşı ilkin uğurdan sonra İsmail mərkəzə hücumunu yeniləməyə qərar verdi və bundan da Osmanlılar yararlana bildilər. Yeniçəri birlikləri mərkəzdə silah arabalarının barrikadasının arxasında yerləşdirilmişdi. Səfəvilər irəlilədikcə yeniçərilər Osmanlı toplarının dəstəyi ilə atəş açdılar. Əsasən süvarilərdən ibarət Səfəvi qoşunları tezliklə darmadağın oldular. İsmail məğlubiyyətin miqyasını anlayanda hücumu dayandırdı. Beləliklə, yeniçərin müdaxiləsi döyüşün gedişatını dəyişdirdi. Şah İsmayıl vəziyyətin dəyişdiyini hiss edərək hücumun istiqamətini dəyişdirib, Osmanlı ehtiyat qüvvələrinə hücum etməyə çalışsa da, bu mümkün olmadı. Bu zaman da Şah İsmayılın bir tüfəng gülləsi ilə yaralanması və atının yıxılması Səfəvi hökmdarına təhlükəli anlar yaşatdı. Lakin Sultanəli Mirzə Əfşar adlı şəxsin şah mənəm deyə qışqırması ilə şah təhlükədən xilas oldu.[52][41][9]

Şah İsmayılın döyüşdəki iştirakı

redaktə

Barry Wood yazır ki, döyüşdən əvvəlki döyüş şurasında Şah İsmayıla Osmanlı ordusunun sıralarını qurmadan, xüsusilə də artilleriya xəttini təşkil etmədən hücum etmək təklif edilmişdir. Lakin Şah İsmayıl buna istehza ilə yanaşmış, bu hərəkəti cəngavərliyə yaraşdırmamış və rədd etmişdir.[53]

Salnaməçilərin məlumatlarına görə, bu döyüşdə I Şah İsmayıl və qızılbaş döyüşçüləri xeyli hünər və qəhrəmanlıq nümunələri göstərdilər. İstər Səfəvi, istərsə də Osmanlı mənbələri İsmayılın döyüşdə şəxsi iştirakını qeyd edirlər. Döyüş iştirakçısı olan babasının sözlərindən bir Osmanlı tarixçisi yazırdı ki, İsmayıl şəxsən yeddi dəfə döyüşə daxil olmuş, hər dəfə də başqa bir atdan istifadə etmişdir. Məsələn, döyüşün qızğın çağında İsmayıl Osmanlı ordusunda özünün bahadır gücü və igidliyi ilə tanınan Əli bəy Malquçoğlu ilə üz-üzə gəldi. İsmayıl qılıncla onun başına elə bir zərbə endirdi ki, baş dəbilqə ilə birlikdə iki hissəyə parçalandı, şahın qılıncı isə onun sinəsini dəldi. Vuruşmanın ən böhranlı anında top mərmiləri İsmayılın döyüşçülərinin sıralarını seyrəltdiyi bir vaxtda Fars hakimi Xəlil Sultan Zülqədər özbaşına döyüş meydanını tərk etdi və öz dəstəsi ilə birgə qaçdı. Lakin şah düşmənin məhvedici atəşi qarşısında geri çəkilmədi və döyüşçülərini topların üzərinə hücuma apardı. O, qılıncı ilə bir – birinə zəncirlənmiş topların arasından özünə yol açdı, lakin dəvələrin və qatırların "divarı" qarşısında dayanmağa məcbur oldu. Bu zaman Şah İsmayılın atı müvazinətini itirdi və üzərindəki döyüşçü ilə birlikdə yerə sərildi. Osmanlı əsgərləri İsmayıla tərəf atıldılar. Lakin şahın həyatı üçün bu çətin anda o, şaha "zahirən və geyimi" ilə çox oxşayan Sultanəli Mirzə Əfşar tərəfindən xilas edildi. O, "mənəm şah" – deyə qışqıraraq irəli qaçdı və düşmənin əsgərlərini də öz arxasınca apara bildi. Bu zaman özünü yetirən Xızır ağa Ustaclı adlı bir qızılbaş İsmayıla başqa bir at gətirdi. Şah həmin atın üzərində döyüşə atıldı. İsmayılın həyatını xilas edən qızılbaşın məzarı üzərində İsmayıl qəbir daşı tikdirdi.[52][54]

Döyüşün nəticəsində bir çox məşhur qızılbaş sərkərdələri öldürüldü. Şah İsmayıl Osmanlı toplarını bir-birinə bağlayan zəncirlərə hücum etmək üçün kifayət qədər irəlilədiyi bir neçə qəhrəmanlıq döyüşünə baxmayaraq, İsmail öz canını çətinliklə qurtara bildi, ələ keçməkdən çətinliklə xilas oldu və hətta bir anda bataqlıqda ilişib qaldı.[55]

 
Çaldıran döyüşü zamanı Sultan Səlim tərəfindən ələ keçirilmiş Şah İsmayıl Səfəvinin şəxsi əşyaları. Topqapı muzeyi, İstanbul

İtkilər

redaktə

Dövrün Səfəvi salnaməçilərin bildirdiyinə görə, Çaldıran vuruşmasında hər iki tərəfdən 5 min nəfər döyüşçü ölmüşdür. Onlardan 2 mini qızılbaş, 3 mini isə Osmanlı ordusundan olmuşdur. Azərbaycanlı tarixçi Oqtay Əfəndiyev bu iddianın inandırıcı olmadğını bildirir. O, Şərəfxan Bitlisinin yalnız qızılbaşlardan 5 min süvarinin həyatını itirdiyini yazdığını bildirir və bunun daha inandırıcı olduğunu deyir. O, eyni zamanda Osmanlı tarixçilərinin də rəqəmləri həddindən artıq şişirdiyini bildirir. Əfəndiyev onlardan bəzilərinin Osmanlı ordusunun 30–40 min, Səfəvi ordusunun isə bundan iki dəfə çox itki verdiyini yazdığını bildirir. Səfəvilər özlərinin bir sıra istedadlı sərkərdələrini – Məhəmməd xan Ustaclını, Sarı Pirə Ustaclını, Hüseyn bəy Lələni, Xadim bəy Xüləfanı itirdilər. Osmanlı sərkərdələrindən Həsən paşa, Malquç oğlu, Üveys bəy, Süleyman bəy həlak oldular.[56]

Osmanlı ordusu geri dönərkən Səfəvi ordusunun yüngül zirehlənmiş süvari dəstələrinin aramsız kiçik həcmli hücumlarına məruz qalmışdır.[57]

Səfəvi ordusunun məğlubiyyətinin səbəbləri

redaktə

Oqtay Əfəndiyev öz əsərində Çaldıran döyüşüşün müasirləri tərəfindən məğlubiyyətin səbəbləri kimi Şah İsmayılın cəngavər xislətinin, yəni öz sərkərdələrinin gecə hücum etmə təklifinə qulaq asmamasını, həmçinin də şahı gecə həmləsi fikrindən daşındıran Durmuş xan Şamlının göstərildiyini yazır. O, döyüşdə tutulan və Şah İsmayıl olduğu zənn edilən Sultanəli Mirzə Əfşar ilə Sultan Səlim arasında keçən maraqlı dialoqu da qeyd edir. Səlimin "məgər sən bilmirdin ki, mən iki yüz min döyüşkən kişi, artilleriya və yeniçərilərlə gəlmişəm, sən niyə belə miskin qüvvələrlə mənimlə döyüşə girib, öz adamlarını ölümə məhkum etdin, özün isə əsir düşdün" sualına Sultanəli Mirzə "mən bilirdim ki, sənin böyük ordun var, lakin bilmirdim ki, sən toplardan düzəldilən istehkama atılıb bununla da özünü bu dünyada da, o dünyada da rüsvay edəcəksən…" deyə cavab verdi. Oqtay Əfəndiyev bu dialoqa əsaslanaraq iddia edir ki, Şah İsmayıl döyüşlərdə odlu silah istifadəsini qorxaqlıq hesab edirdi və bunu özünə sığışdırmırdı. Oqtay Əfəndiyev əlavə edir:[58]

Şah İsmayıl yalnız canlı qüvvə baxımından deyil, texniki təchizat cəhətdən, silahlanma cəhətdən Sultan Səlimdən geri qalırdı. Səfəvilərdə artilleriya demək olar ki, tamamilə yox idi. Səfəvilərin əsas qüvvəsi olan qızılbaş tayfa süvari qoşunu topların və yeniçəri nişançılarının atəşi qarşısında aciz idi. Bundan əlavə, Osmanlı ordusu hərbi nizamın və döyüşün aparılması taktikasında Avropa sistemini də mənimsəmişdi. Deməli, İsmayılın məğlubiyyətini şəxsi səbəblərlə deyil, sultan ordusunun o dövr üçün qabaqcıl olan tışkili və silahlanması, onun odlu silahı, artilleriyanı geniş tətbiq etməsi ilə əlaqələndirmək lazımdır.

Qələbəyə səbəb olan digər amillərlə yanaşı, Osmanlılar özlərinin say üstünlüyünü,[59] yaxşı maddi-texniki təchizat[12] və Səfəvilərin dərhal hücuma keçməməsini, Osmanlı ordusuna döyüş birləşmələrinə yerləşmək üçün vaxt verməsini qeyd edirlər.[59]

Artilleriyanın rolu

redaktə

Bır çox müasir müəlliflər (Tardi,[60] Yıldırım,[61] Savory,[62] Sarvar[59] və s.) qeyd edirlər ki, döyüşün taleyinin müəyən olunmasında artilleriya və tüfənglər həlledici rol oynamışdırlar, həmçinin bu silahlardan yalnız Osmanlı tərəfindən olmuşdur. Davir Morqan yazır ki, Çaldıran döyüşü modern silahların vaxtı keçmiş bozqır döyüş üsuluna qarşı qələbəsi idi. David Ayalon yazır ki, odlu silahlar olmasaydı Osmanlı ordusu qələbə qazana bilməzdi, qazansaydı belə bu qələbə çox az həlledici olacaqdı – yəni, daha az torpaq qazanacaqdılar. Çünki onlar daha çox itki verəcəkdilər, bunun qarşılığında isə qızılbaşlar daha az itki verəcək, qısas ala bilmək üçün qısa müddət ərzində öz qüvvələrini bərpa edəcəklərdi. Döyüş zamanı yaşamış şəxslər də döyüşün taleyinin həll edilməsində odlu silahların rolunu qeyd edirlər. Venesiyalı müəllif Katerino Zeno yazır:[63]

Qırğını görən monarx [Səlim] geri çəkilməyə və arxaya dönməyə başladı və döyüş meydanından qaçmağa az qalmışdı ki, Sinan ehtiyac anında köməyə gələrək artilleriyanın yetişdirilməsini əmr etdi və hər iki tərəfə — yeniçərilər və qızılbaşlar – atəş açdı. Əvvəllər bu cəhənnəm maşınlarının nəriltisini eşitməyən qızılbaşların atları düzənliyə səpələnərək dağıldılar, artıq nə öz atlılarının cızıqlarına, nə də təkanlarına tabe oldular. Bildirildiyi kimi, onlar artilleriya üçün deyildilər…o bəllidir ki, [Şah İsmayılın] onun bütün ordusu məğlub ediləcək və qılıncdan keçiriləcəkdi?əgər türk məğlub edilsəydi, İsmayılın gücü Tamerlanın [Əmir Teymur] gücündən də çox olacaqdı, çünki təkcə bu döyüşün şöhrəti onu Şərqin mütləq hökmdarına çevirəcəkdi.

Döyüşün yeri

redaktə

Döyüşün baş verdiyi yer Gəlaşağıkəndinin yaxınlığındadır. Bu yer Siyahçeşmə bölgəsinin 6 km qərbində, Makunun cənubunda, Qaraziyaəddinin şimalında yerləşməkdədir. 2003-cü ildə döyüş meydanında Səfəvilərin əsas sərkərdələrindən olan Seyid Sədrəddinin heykəli ilə birlikdə böyük kərpicdən günbəz tikilmişdir.[41]

Taclı Bəyim ilə bağlı mübahisələr

redaktə
 
I Şah İsmayılın topların zəncirlərini kəsməsi

Səfəvi və Osmanlı tarixçiləri arasında əsas mübahisələrdən biri də Taclı Bəyimin döyüş nəticəsində əsir düşməsidir. Osmanlı qaynaqları onun döyüş zamanı əsir düşdüyünü və hətta Səlimlə söhbət etdiyini bildirsələr də, Səfəvi qaynaqlarına görə o, döyüş zamanı itmiş, lakin sonra Mirzə Şah Hüseyn tərəfindən tapılmışdır. Elə bunun sayəsində Mirzə Şah Hüseyn Səfəvi sarayında yüksəlmiş və vəkil olmuşdur.[64]

Əslində Taclı Bəyimin Çaldıran döyüşünə qatılıb-qatılmaması da mübahisəlidir. həsən bəy Rumlu və İsgəndər bəy Münşi öz əsərlərində Taclı Bəyimin döyüşə qatılıb-qatılmaması barədə heç nə demir. Hurşah ibn Qubad isə onun Çaldıran döyüşündən sonra təhlükəsiz yerdə olması xəbərinə alan Şah İsmayılın sevindiyini yazmaqla onun savaşa qatıldığına işarə etməkdədir. Müəllifi bəlli olmayan "Aləm Arayi Şah İsmayıl" əsərində onun döyüşə qatıldığıni, cəsur və döyüşçü bir qadın olduğunu bildirir. Yeni müəllifi bəlli olmayan "Aləm Arayi Səfəvi" əsərində Taclı Bəyim İsmayılın yaralandlğı və ya öldüyü xəbərini aldıqdan sonra birbaşa döyüşə qatılmış, İsmayıl onu görüncə ona döyüşü tərk etməyi tapşırmış, buna görə də onun Çaldıran düzündən ayrıldığını bildirilir. Döyüşü itirən İsmayıl Dərgəzinə geri çəkilmiş və Taclını soruşmuşdur. Onnu Təbrizə getmiş ola biləcəyi iddia edildikdən oraya adam göndərmiş və Taclının orada da olmadığı xəbəri gəlmişdir. Bundan sonra İsmayıl Durmuş xan Şamlını Taclını tapmaqla vəzifələndirir. Bu əsnada bəlli olur ki, döyüşdən yaralı çıxan Taclı Mirzə Hüseyn İsfahanı ilə qarşılaşmış, onun yardımı ilə İsmayılın yanına gətirilmişdir.[65]

Osmanlı qaynaqları Taclı Bəyimin döyüşdə iştirak etdiyini və əsir alındığını bildirirlər.[66] Şükri Bitlisi Şah İsmayılın arvadının zirehli bir formada, ordunun mərkəzində döyüşdüyünü yazmaqdadır.[67] Lakin sonrakı Osmanlı müəlliflərindən Münəccimbaşı Taclı Bəyimin əsir düşmədiyini yazmaqdadır. Münəccimbaşı bu məlumatları Xoca Sədrəddin Əfəndiyə əsaslanaraq yazmışdır. Sədrəddinin atası Həsən Can Osmanlı ordusunda, ana babası Hafiz Məhəmməd Səfəvi ordusunda olmuşlar, buna görə də o, hadisələri hər iki tərəfdən dinləyə bilmişdir. Sədrəddinə babası Hafiz Məhəmməd Çaldırandan ayrıldıqdan sonra iki yerdə qızılbaşlarla qarşılaşdıqlarını, onlara İsmayılın vəziyyətini soruşduqlarını, cavabında isə şahın yaxşı olduğunu, Taclının yerinin isə bilinmədiyini bildirmişlər. Sornadan onlar Taclı Bəyimin Xoy hakiminin yanına getdiyini, hakimin də onu təcili bir şəkildə İsmayıla göndərdiyini deməkdədir.[68]

Taclı Bəyimin əsir düşmədiyi və sonrakı dövrdə də Səfəvi sarayında fəaliyyət göstərdiyi məlumdur. O, 1519-cu ildə Qumda Fatimə-i Məsumə türbəsinin tikintisini maliyyələşdirmiş, 1524-cü ildə oğlu Təhmasib Mirzənin taxta çıxmasını dəstəkləmişdir. O, İsmayıl öldüyü zaman qarışıqlıq çıxmasın deyə hələ 10 yaşında olan Təhmasibin əlindən tutaraq özü taxta çıxarmışdır.[69] Lakin 1540-cı ildə Şah təhmasibin gözündən düşmüş və Şiraza göndərilmişdir. O, Şirazda vəfat etmiş və Bibi Duhtəran məqbərəsində dəfn edilmişdir.[70]

Nəticə

redaktə
 
Çaldıran vuruşmasının baş verdiyi yerdə abidə

Çaldıran Səfəvilər dövlətinin hərbi – siyasi nüfuzuna ciddi zərbə endirdi və son nəticədə onun Kürdüstanda geniş əraziləri itirməsinə gətirib çıxardı. Kürd tayfaları və əyanları o vaxta qədər I Şah İsmayılın və onun canaşinlərinin hakimiyyətini qismən tanısalar da, Çaldırandan sonra kömək üçün I Sultan Səlimə müraciət edərək, açıq–aşkar qızılbaş hakimlərinə qarşı çıxış etməyə başladılar. Kürdüstanın əsarət altına alınmasına yönəldilmiş Osmanlı ilhaqçı siyasətinin sadiq nümayəndəsi və yayıcısı İdris həkim Bitlisi kürd tayfalarının sultanın tərəfinə keçməsində çox böyük rol oynadı. Kürdlərin siyasi təmayülünün dəyişməsində Osmanlı ilə ortaq olan sünnilik məzhəbinin də böyük təsiri olmuşdu.[71][9]

Döyüşdə qələbə qazandıqdan sonra Osmanlı ordusu Səfəvi imperiyasının paytaxtı Təbriz şəhərini 7 sentyabrda ələ keçirdi. Onlar şəhəri yağmaladılar. Həmin həftənin cümə xütbəsində məscidlərdəki xütbələr Sultan Səlimin adına oxundu. Hər bir halda, Səlim qışı Təbrizdə keçirməyi planlayırdı, amma uzun müddət qala bilmədi. Aclıq, susuzluq və qışın əvvəlindən yeniçərilərin narazılığı onu Anadoluya qayıtmağa məcbur etdi.[14][72][73]

1514–1515-ci ilin qışını Amasyada keçirən Səlim İstanbul istiqamətində hərəkət etdi. O, yolüstü Kəmaxı tutdu. Ərzincanın qızılbaş hakimi Nurəli Xəlifə Rumlu Trabzonun Osmanlı hakimi Bıyıklı Məhəmmədin (farsdilli mənbələr onu Mustafa paşa Bığlı Çavuş adlandırırlar) qoşunları ilə döyüşdə məğlubiyyətə uğradı və həlak oldu. Ərzincan isə türklər tərəfindən tutuldu. Çaldıran vuruşmasından sonra Diyarbəkir əhalisi Sultan Səlimə itaətini bildirdiyinə görə I Şah İsmayıl şəhəri geri almaq üçün Qara xanı (Çaldıran yaxınlığında həlak olmuş Məhəmməd xan Ustaclının qardaşı) ora göndərdi. Lakin qızılbaşlar qiyamçıların müqavimətini heç cür qıra bilmədilər. Mühasirə bir ildən artıq çəkdi. İdris Bidlisinin başçılığı altında kürd dəstələri ilə möhkəmləndirilmiş Bıyıklı Məhəmməd paşanın qoşunlarının yaxınlaşması Qara xanı məcbur etdi ki, mühasirədən əl çəksin və Mardinə geri çəkilsin. 1516-cı ilin əvvəlində Mardinin cənubunda Qoçhisarın yaxınlığında tərəflər arasında baş verən qəti döyüş Osmanlı ordusunun xeyrinə qurtardı. Qara xan öldürüldü, qızılbaş qoşunu darmadağın edildi. Nəticədə, şimalda Harputdan və Bidlisdən başlayan, cənubda isə Rəqqə və Mosula qədər uzanan geniş ərazi Osmanlı türklərinin əlinə keçdi.[74][9]

Cambridge Universiteti tərəfindən hazırlanmış "The Eastern Islamic World" kitabında döyüşün nəticəsi barədə bunlar qeyd edilmişdir:[75]

Səfəvi imperiyasının Çaldıran döyüşündə hərbi məğlubiyyətə uğramalarına və hətta osmanlıların son nəticədə səfəvilərdən bəzi bölgələri ələ keçirmələrinə baxmayaraq, döyüşün siyasi nəticəsi Osmanlılar və Səfəvilər arasında pat vəziyyəti idi. Bu pat vəziyyəti daha çox səfəvilərin istifadə etdiyi 'yandırılmış torpaq' strategiyasına görə idi ki, osmanlılara regionda qalmağı qeyri-mümkün edirdi.

Osmanlıların əlinə keçən bütün əsir əsgərlər edam edildi.[76]

Tarixçi Qulam Sərvərin qeyd etdiyi kimi, Osmanlı İmperiyasının bütün Avropanı dəhşətə gətirdiyi bir vaxtda İsmayıl Səfəvi bütün gücünü öz üzərinə götürdü.[59] Hər iki tərəfin itkiləri əhəmiyyətli idi. Hər iki tərəfdən çoxlu sayda qubernator və yüksək rütbəli şəxslər həlak oldu. I Səlim adi piyadalardan başqa, "İlliriya, Makedoniya, serb, Epirotik, Fessaliya, Trakiya süvarilərinin əhəmiyyətli bir hissəsini, şübhəsiz ki, döyüş zamanı qırılan və ya ağır yaralanan ordusunun rəngini və gücünü itirdi".[12]

Bundan əlavə, yeniçərilər Şah İsmayılla həqiqətən də döyüşmək istəmirdilər, ona qarşı qəribə bir rəğbət hissi keçirirdilər.[72] Təbrizi Səfəvilər geri qaytardılar.[77] Çaldıran yürüşünün xatirəsi Səlimin ordusunda güclü iz buraxdı; nə qədər çalışsa da, onun ordusu Azərbaycana ikinci yürüşə çıxmadı. Buna baxmayaraq, Çaldıran döyüşünün nəticəsi 1516/1517-ci ildə Diyarbəkirin Səlim tərəfindən ilhaqı oldu.[78] Səlim əvvəllər İsmayıla qarşı kampaniyada ona dəstək verməkdən imtina edən Dülqədiroğulları dövlətinə də[78] son qoydu.[79]

Çaldıran döyüşündən sonra Şah İsmayıl öz ordusunu odlu silahlarla təchiz etmək qərarına gəldi.[72] Təhmasibin dövründə odlu silahlar qızılbaş ordusunun hissələrindən birinə çevrildi.[80][81] Onun əldə etdiyi odlu silahların Osmanlıdakından daha aşağı keyfiyyətdə olmasına baxmayaraq, xüsusi psixoloji effekti oldu. Belə ki, Səfəvi ordusunun odlu silahlar əldə etdiyini öyrənən yeniçərilər qorxmağa başlamış, bu qorxu Səlimi Misir səfərindən geri döndükdən sonra Səfəvi üzərinə yeni yürüş etmək fikrindən daşınmasına səbəb olmuşdur.[72][82] Osmanlı ordusu Səfəvi ordusuna qarşı yalnız 1533-cü ildə, yəni 1518-ci il ilə müqayisədə Səfəvi imperiyasının daha çox qarışıqlıq keçirdiyi dövrdə onun üzərinə yürüş keçirməyə cəsarət edə bildi.[72]

Məmlük dövləti Çaldıran döyüşündəki qələbədən sonra Səlimi təbrik etmək üçün elçilər göndərmədi və Osmanlının hərbi qələbəsinin qeyd edilməsini qadağan etdi. Bunun əksinə, Osmanlı imperiyasının İstanbulu ələ keçirməsi Qahirədə günlərlə davam edən bayramla qeyd edilmişdi.[40] Çaldıranda qələbə qazandıqdan sonra Səlim öz qüvvələrini toplayaraq Məmlük dövləti üzərinə yürüşə keçdi və Osmanlı-məmlük müharibəsi (1516–1517) başladı.[83]

Barry Wood qeyd edir ki, tarix boyu ortaya çıxmış digər özünü "məsih" elan etmiş şəxslərin taleyini nəzərə aldıqda elə bir nəticə gəlmək olar ki, Çaldıran döyüşında olan məyusluğa baxmayaraq, Şah İsmayıl qızılbaşlarının "minillikçiliklərində"[d] ona qarşı dönməyəcək qədər xarizmaya sahib imiş.[55]

Yaddaşda

redaktə
 
Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın təsviri olan laklı qutu. Huntinqton İncəsənət Muzeyində saxlanmaqdadır və 1786-cı ildə hazırlanmışdır.

"Şah İsmayılın naməlum tarixləri"ndə Çaldıran döyüşü

redaktə

Çaldıran döyüşü barədə Səfəvi sarayında ilkin yaddaş nümunələri az sayda qaynaqda saxlanılmışdır. Bunların bir qismi rəsmi, digərləri isə qeyri-rəsmi qaynaqlardır. Şah İsmayılın özü haqqında sifariş verdiyi panegirik salnamədə — "Şahname-yi İsmayıl"dadadöyüş barədə məlumatın olmaması diqqət çəkir. Bu salnamədə Osmanlı ilə münaqişə ümumiyyətlə görməzdən gəlinir və Şah İsmayılın özbəklər üzərində dağıdıcı qələbə qazanması hadisəsindən birbaşa onun ölümü hadisəsinə keçilir. Çaldıran döyüşündən sonrakı erkən dövrdə Səfəvi sarayında Çaldıran döyüşündən bəhs edilmədiyi üçün Barry bizim əlimizdəki tək bilginin İsmayılın oğlu Təhmasibin yazdıqlarına əsaslandığını bildirir. Sultan Süleymanın rişxəndinə cavab olaraq yazdığı məktubu sitat gətirən Təhmasib öz təzkirəsinə qeyd edir ki, Çaldıranda bütün qızılbaş əmirləri axşamdan səhərə qədər içiblər. Təhmasibə görə şahın yaxınlarında olan Durmuş xan Şamlı şahı döyüşə atılmağa inandırmışdır və bu hərəkətinə görə, Təhmasib nə zaman söhbət Çaldırandan açılsa ona lənət etdiyini bildirir.[85]

Sarayın kənarında Şah İsmayılın xatirəsinin yaşadığını sübut edən nümunələr vardır. Çaldıran döyüşündən illər sonra, 1539–1542-ci illərdə Səfəvi imperiyasını ziyarət etmiş venesiyalı tacir-diplomat Miçele Membre ictimai meydanlarda oturaraq Şah İsmayılın qəhrəmanlıq hekayələrini, onun keçirdiyi döyüşlərdən bəhs edən şəxslərdən yazmışdır. Lakin belə şəxslərin çıxarışlar oxuduğu kitablar günümüzə gəlib çatmamışdır, buna görə də, bu kitablarda Çaldıran döyüşü barədə nələr yazıldığı bəlli deyil. Bu vəziyyət XVII əsrin sonunda dəyişdi, Şah İsmayıl və onun məğlubiyyəti barədə yazılmış əsərlər meydana çıxdı. Wood bu kitabların şifahi ədəbiyyatla və xalq yaddaşı ilə əlaqəli olduğunu, oradan alınan bilgilər hesabına yazıldığını güman etməkdədir. Bunlar "Şah İsmayılın naməlum tarixləri" adlanır. Bu əlyazmalarda tapılan nağıllar saray tarixçilərinin qələmə aldığı rəsmi rəvayətlərə paralel, lakin ondan fərqli olaraq, sülalənin formalaşma illərinin alternativ tarixini təşkil edir. Bəzi müasir alimlər hekayələri "dəyişdirilmiş və təhrif edilmiş bir ənənə… tarixi povest kimi əslində dəyərsiz… uşaqcasına və inandırıcı" kimi rədd edirlər. Digərləri isə onları "xalqın səsinin nümunəsi" kimi görərək daha müsbət fikirdədirlər. Bu qiymətləndirmələr, təbii ki, bir-birini inkar etmir.[85]

Bu əlyazmalardakı bəzi şeylər bənzəsə də. fərqlər də mövcuddur. "Şah İsmayılın naməlum tarixləri" seriyasına daxil olan "MS Per. 278" və ya Tārix-e Cahānārā Çaldıran döyüşündən bəhs edən hissəsində hekayə Səfəvi ordusunun Osmanlı ordusu ilə necə döyüşmək lazım olduğu məsələsini müzakirə etdiyi müharibə şurasından bəhs edildiyi yerdə kəsilir, sonrakı səhifədə gələn söz özündən əvvəlki səhifənin sonundakı söz ilə əlaqəsizdir. Belə ki. hadisələr bu müharibə şurasından birbaşa döyüşdən Sonra baş vermiş Varsaq qalasının mühasirəyə alınmasına keçid edir. Buna baxmayaraq, bu əsərlərin araşdırmaçısı olan Wood bu əlyazmanı Şah İsmayıl hekayələrinin ən qədim versiyası olduğuna görə dəyərli hesab edir.[86] "Aləm aray-i" adlanan və İran Milli Məclisində 3 nüsxəsi olan əlyazmalarda 635 nömrəli əlyazmada Çaldıran döyüşündən bəhs edilməmiş, daha çox özbəklərlə olan münaqişəyə üstünlük verilmişdir.[87]

Tehranda yerləşən Reza Abbasi Muzeyinində saxlanılan və "Şah İsmayılın naməlum tarixləri" seriyasına daxil olan əlyazma qismən dağılmış, ilk öncə Vahid əl-Mülk Şeybaninin kolleksiyasında olmuş, oradan Nyu-Yorkdakı Mahbubiyan Kolleksiyasına, oradan da Tehrana göndərilmişdir. Əlyazmada son Səfəvi dövrün miniatür ustalarından olan Muin Müsəvvər və ya onun məktəbindən olan biri tərəfindən çəkilən rəsmlər vardır. Bu əlyazmanın mətni Yad Allah Şükrü tərəfindən nəşr edilmiş "Aləm aray-i Səfəvi" və Əsgər Müntəzir Saheb tərəfindən nəşr edilən "Aləm aray-i Şah İsmayıl" mətnindən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlənir. Məsələn, Çaldıran döyüşü başa çatdıqdan sonra Şah İsmayılın arvadı Taclı Bəyim ilə görüşünün hekayəsi nəşr olunan iki versiyada deyilən hekayədən bariz şəkildə fərqlənir.[87]

Müharibə Şurasının toplantısının təsviri

redaktə
 
Huntinqton İncəsənət Muzeyində saxlanılan və üzərində Çaldıran döyüşündə Şah İsmayılın təsviri olan əsərin bir digər görünüşü.

Səfəvi qaynaqların çoxunda döyüşdən əvvəlki şura toplantısı barədə məlumatlar eynidir. Qaynaqlarda Osmanlı ilə döyüş təcrübəsi olan komandanların hamısı düşmən ordusunun döyüş nizamı almadan hücum etməyi məsləhət gördüyü yazılmışdır. Bu Şah İsmayıl və onun qaynı, əsas Qızılbaş sərkərdələrindən olan Durmuş xan Şamlının narazılığına səbəb olur, onlar kişiyanə döyüş olması üçün düşmənlərinin hazırlıqlarını bitirməsini gözləməyi təklif edirlər. Bu da qəbul edilir. İsgəndər bəy Münşi öz kitabında yazır ki, Şah İsmayıl "mən karvan basan quldur deyiləm. Allah nəyə qərar veribsə, o da olacaq" demişdir. "Şah İsmayılın naməlum tarixləri"nda Çaldıran döyüşü barədə məlumatlar fərqlidir. Bican tərəfindən yazılmış "Cahanqoşai-ye Xaqan" əsərində müharibə şurası toplantısı daha ətraflı verilmişdir. Bu əsərdə Osmanlı ordusu barədə məlumat verməyə ilk öncə Xan Məhəmməd xanın başladığını, Osmanlı ordusunun arabalardan, toplardan və tüfəngçilərdən ibarət döyüş taktikasını izah etdiyi bildirilir. Nurəli Xəlifə və bəzi başqa sərkərdələr qələbə üçün Osmanlıya qəfil hücumu etməyi məsləhət bilirlər. Durmuş xan isə onlara "əmriniz [yalnız] Diyabəkirdə işləyir" deyə şiddətlə qarşı çıxmışdır. "Naməlum hekayələr" əsərində isə hekayə bir qədər fərqlidir. Bu əsərdə əsas mübahisə indi və ya sonra hücum etmək ətrafında yox, geri çəkilmə ya da hücum etmə ətrafında cərəyan edir. Chester Beatty Librarydə saxlanılan əlyazmada isə bu toplantının təsviri qısadır. Burada bəzilərini geri çəkilməyi təklif etməsinə qarşı Durmuş xan Şamlının "Qeysar kimdir ki, qorxub ondan qaçaq? Allahın kimə [qələbə] verəcəyini görmək üçün çalışacağıq və vuruşacağıq!" deyə cavab verdiyi yazılmışdır. "Aləm aray-i Səfəvi"nin sonrakı əlyazmalarında bu müzakirələr bir qədər fərqli təqdim edilmişdir. Burada da, Xan Məhəmməd xan birinci çıxış edir. Lakin bu əsərdə o, Osmanlı hərb taktikasından bəhs etmir, saədəc düşmənin çoxlu döyüşçüsü olduğunu, yetəri qədər qızılbaşın toplanmadığını, cəmi 18 min döyüşçünün olduğunu bildirir. O, Narkaş dağına doğru iki aylıq geri çəkilməyi və 70 min döyüşçü yığmağı təklif edir. Şah İsmayıl bu məqamda başqalarının fikirlərini soruşur. Durmuş xan Şamlı bu sözləri deyir:[88]

Yüz min dəfələrlə absurd bir şəkildə dünyaya gətirdiyin bu ada ayıb olsun. Səni kişiyanə biri olduğunu düşününcə! Qeysar kimdir ki, biz ona arxamızı çevirəcəyik və oğrular kimi səssiz aradan çıxacağıq? Niyə kişilər kimi özümüzü onun ordusuna atmırıq? Əgər bəxt onundursa, [qələbə] onun olacaq və əgər – İnşallah – Uca Yaradan onu bizim Kamil Rəhbərimizə versə, bizim olacaq.

Şah İsmayıl tərəfindən Malqoçoğlunun öldürülməsinin təsviri

redaktə
 

Çaldıranda baş verən toqquşmanın ikinci böyük hadisəsi Şah İsmayılın Osmanlı sərkərdəsi Malqoçoğlu ilə qarşılaşması və onu dəhşətli şəkildə öldürməsidir. Faktiki olaraq bütün Səfəvi rəsmi mənbələri bu tək döyüşü qeyd edir və deyirlər ki, İsmayıl Malqoçoğluna onu ortada parçalayan bir zərbə vurmuşdur. Əlyazmalarda qızılbaş qorçubaşısı Sarı Pirə bəy Qacarın ilk hücuma keçdiyi, lakin Osmanlı ordusu tərəfindən qızılbaş ordusunun mərkəzinə doğru geri oturdulduğu qeyd edilir. Bu, döyüşün axarını dəyişmək üçün irəliləyən Şah İsmayılın qəzəbini alovlandırır. Məhz bu zaman Malqoçoğlunun – "igidlik dənizində timsah, şücaət meydanında şir" – ön cəbhədə peyda olur və misra ilə İsmailə meydan oxuyur:[89]

Mən həmin adamam ki, döyüş və qəzəb günü,

Göyləri yerə çəkə bilərəm!

Bir qarışqanın gözlərini oxla tikə bilərəm,

Və bir sonrakı ilə onları mükəmməl çəkildə təkrar açaram!

Qəzəbli baxışlarımı düşmənə mi çevirim ?

O zəhərli baxışın altında şirin həyatdan imtina edir!

Mənim nizəm yandan girib göbəkdən çıxır!

Bu yalan deyil – indi döyüş başlayır!

Əsərlərə görə, Şah İsmayıl atını qabağa verib, "ədəbsiz" Malqoçoğlunu danışdığına görə danlayır. Malqoçoğlu şahın dəhşətli və əzəmətindən elə heyrətə gəlir ki, nə qılıncını çəkə bilir, nə də nizəsini qaldırır. İsmayılın "Zülfiqara bənzəyən qılıncı" yerə çırpılana qədər qalxanını ancaq başının üstünə qaldıra bilir. İsmayılın qılıncı onun başının üstünə düşür, düz kəmərinə kimi onu iki yerə ayırır və Malqoçoğlu "dağdan düşən parça kimi" yəhərindən düşür. Heç kimin görmədiyi bu şücaəti görən Osmanlılar dəhşətə gəlir və öz sıralarını qoyub arxa tərəfə qaçırlar.[89]

Bicanın əsərinin Çaldıran döyüşünün itiilməsindən, Şah İsmayıl döyüşdən ayrılmasından bəhs edən yerində Malqoçoğlunun bədəninin Sultan Səlimin qarşısına gətirildiyi qeyd edilir. Bican "etibarlı qaynaqların" yazdıqlarına istinad edəərk bildirir ki, Səlim Malqoçoğlunun cəsədinin üstündə hayqıraraq "Mözücələr Yerinin Təzahürü ilə qan qohumluğu olan şəxsdən başqa heç bir məxluqun belə bir qılınc sovurmağa gücü yoxdur" demişdir. Bican, Səlimin gecə düşənə qədər cəsədin yanında qalması, Şah İsmayılın gücünə və qüdrətinə heyran qalması ilə bağlı yazmışdır. "Naməlum hekayələrdə" Malqoçoğlunun ölümü ilə bağlı daha ətraflı qeydlər vardır. Chester Beatty Librar əlyazmasında olduğu kimi bu əlyazmada da fərqli bir hekayə vardır. Burada hadisələrin axarına Sultan Səlimin anası da daxil edilir. Qeyd edilir ki, nə zamanki Səlim İsmayılla döyüşmək qərarına gəlir, anası müdaxilə edərək ona, əgər məsələni həll etmək istəyirsə İsmayılı təkbətək döyüşə çağırmasını məsləhət görür. Lakin duraxsayan Səlim, İsmayılla təkbətək döyüşmək üçün Atak Sultanı (yəni Malqoçoğlunu) göndərəcəyini və onun bir zərbə ilə şahı öldürəcəyini bildirir. Daha sonra Malqoçoğlunun Avropadan 3 min döyüşçü ilə gəldiyi, Səlimin ona əgər İsmayılı öldürəcəyi halda böyük şan-şöhrət, var-dövlət vəd etdiyi bildirilir. Bəxtsizlikdən bu əlyazmanın bəzi səhifələri itdiyi üçün Çaldıranda iki şəxsin qarşılaşmasının bu versiyasını oxumaq qeyri-mümkündür. Lakin "Aləm aray-i Səfəvi"də tam təsvir verilmişdir. Burada da Səlimin anasının oğluna məsləhətlərinə yer ayrılır:[90]

Ey oğlum! Sanki "Şeyx oğlunun" necə döyüşçü olduğunu bilmirsən! Bir padişah qılıncına, oxlarına və nizəsinə qoşunundan daha çox əl uzadıb heç bir qorxu hiss etmədən oxlar, tüfənglər, nizə və toplar arasında düşmən sıralarının ortasına qərq olursa və adamları onu hər şeydən daha yaxından qoruyursa – onda sən bu padişahın başına nə cür döyüş gətirirsən? Əgər sənin adamlarından kiminsə qəhrəman və ya igid olduğunu düşünürsənsə, onu [Şeyxoğlunu] axtarmaq üçün döyüş meydanına göndər; bəlkə tək başına döyüşə çıxacaq və onun öhtəsindən gəlmək mümkün olacaq.

Cavabında Səlim Malqoçoğlunun Avropadan gəldiyini və İslamı qəbul etdiyini bildirir. O, döyüş günü Malqoçoğlunu İsmayılın üzərinə göndərəcəyini və onun da bir zərbə ilə İsmayılı öldürəcəyini bildirir. Səlimin anası bunun yaxşı ideya olması ilə razılaşır. Bu əlyazmada eyni zamanda Səlimin Malqoçoğluna İsmayılı tapıb öldürəcəyi halda onu "İran və Turanın" hakimi edəcəyini bildirir. "Aləm aray-i Səfəvi"də döyüşün başlanğıcında Səlimin öz köməkçilərinə dərhal gedib şəxsi zirehxanasından Malqoçoğlu üçün sinə zirehi gətirilməsini əmr edir. Bu qaynağın iddiasına görə, bu zireh Səlimin ulu babası Fateh Mehmetin zirehi olmuşdur. Guya Fatehin ölümündən bəri heç kim bu zirehi qaldırmağı bacarmamışdı.[91]

Döyüşə atılan Malqoçoğlu qızılbaşların üzərinə yürüyərək Şah İsmayılı axtarmış və "Şeyxoğluna deyin, gəlsin, qoy onun böyük şöhrəti böyük utancla bitsin" deyə qışqırmışdır. O, çağırışlarını qışqırarkən bəbir dərisi geymiş zirehli fiqur yaxınlaşır. Şəxsin üzü örtülüdür. Malqoçoğlu deyir: "Ey Şeyxoğlu! Niyə örpək taxmısan?" Fiqur cavab verir: "Sənin bəxtsiz mavi gözün mənim üzümə düşməsin, ona görə!" Malqoçoğlu deyir: "Əgər Şeyx oğlusansa, mənə de ki, səninlə vuruşum. Deyilsənsə, ged ki, onu axtarım!" O an, Şah İsmail şərqdən görünür, "alovlu günəş kimi". "O, örtüyü atır. Sonra onun şah gözü Malqoçoğlunun üzərinə düşür və gördüklərindən məmnun qalır. İlahi əzəməti və padşahlıq əzəməti Malqoçoğlunun heç vaxt görmədiyi gənclik cəvahiratı olan gənc şaha da Malqoçoğlu heyran qalır. İkisi danışmağa başlayır:[92]

"Mənə elə gəlir ki, sən Şeyx oğlusan!

Həmin əzəmətli şahzadə cavab verdi: "Bəli. Mən nəcib və mərhəmətli Allahın zəif və alçaq quluyam; Mən sənin döyüşməyə gəldiyin həmin adamam".

Malqoçoğlu dedi: "Uca Allah, mərhəmət elə! Ey Şeyxoğlu, Sultan Səlim səni çox istəyir və mənə söz verib ki, əgər səni diri-diri onun hüzuruna gətirsəm, mənə bütün İran, Turan və Avropa sərkərdəliyini verəcək. Gəncliyin, əzəmətinin gülündə həlak olsan heyf!

Gəl səni Sultan Səlimin sarayına aparım; onun əlini öp və mən ondan sənə İranı bəxş etməsini yalvaracağam. Sən də Qeysərin sarayına hər il yüngül bir xərac göndərəcəksən və rahatlıq və razılıqla hökm edəcəksən. Bir sözlə, sizi görəndə heyran oldum və bu səbəbdən sizə belə məsləhət görürəm. Əgər nadanlıq və ya təkəbbür üzündən imtina etsən, mənim bu bıçağıma bax və özünə və gəncliyinə rəhmət dilə.

Şah İsmayıl buna sadəcə gülümsəyir və etiraf edir ki, o da rəqibinin kişiliyini yüksək qiymətləndirir və məhəbbətdən ona məsləhət vermək istəyir. Qeysərdən əl çək, deyir, gəl qulluğuma; Demək olar ki, Üsküdardan Təbrizə qədər torpağı sənə verəcəyəm; Əlini Allahın dostu olaraq çağırmaq kifayətdir: "Heyif deyilmi ki, sənin kimi igid bir gənc küfr və bidət içində batırılır?"

Əsərin müəllifi buna cavab olaraq Malqoçoğlunun "bu ifadə bizim aramızdakı məsələni həll edir! Məqsədim sizi o dindən və məzhəbdən əl çəkməyə məcbur etməkdir, çünki bu, absurd bir yenilikdir!" dediyini, bunu eşidən Şah İsmayılın isə döyüşə başladığını yazır. İlk öncə onlar qılıncla döyüşmüş, bütün qızılbaş və Osmanlı ordusu da bu döyüşü seyr etmişdir. Şah İsmayıl Malqoçoğlunun nizəsini əlindən almağı bacarmış, təəccüblənən Malqoçoğlu da döyüşə qılıncı ilə davam etmişdir. Şah İsmayıl onun qılıncını da əlindən alır və zərbəsi ilə onu iki yerə bölür. Bu zaman Səlimin adamları olanları heyrətlə izləmişdir. Şah İsmayıl Malqoçoğlunun ölümündən sonra onu və atını dörd hissəyə bölərək öz ordusunun sıralarına geri dönmüşdür.[93]

Səlimin andı və top atışı

redaktə
 
Üzərində Şah İsmayılın Çaldıran döyüşündəki təsviri olan tarixi qələmdan.

Osmanlının top atışları və artilleriya gücü əksər tarixçilərin fikrincə döyüşün taleyinin həll edilməsində mühüm rol oynamışdır. Buna görə də, bu məsələyə döyüş barədə məlumatların olduğu bütün salnamələrdə xüsusi yer ayrılmışdır. "Naməlum tarixlər"də isə atəş qərarını döyüşün ən kritik anına çevirir. Görünür, məqsəd ikili idi: hadisənin dramatik təsirini artırmaq və Səlimə qarşı mənəvi xal toplamaq. Digər rəsmi tarixçilərdən fərqli olaraq, Bijan Osmanlının toplardan atəş açmaq qərarını təsvir edir. Verdiyi səbəb isə sıradandır: Sultan Səlim döyüşün onun üçün yaxşı getmədiyini görüb, ağır silahlarından istifadə etmək qərarına gəlir. "Səlim belə üstünlüyü gördükdən sonra baxdığı hər yer ayrılıq gecəsi və tərk edilmə günləri qədər qaranlıq oldu. Buna görə də, topçulara və tüfəngçilərə atəş etməyə hazırlanmalarını əmr etdi". Təəssüf ki, Chester Beatty Library əlyazmasında hekayənin bu hissəsi yoxdur. "Aləm aray-i Səfəvi"də topların hekayəsi Malqoçoğlunun ölümündən dərhal sonra başlayır. Malqoçoğlunun ölümü bu əlyazmada təsvir edildikdən sonra müəllif, "amma bundan bəhs etmədik" deyərək bir geriyə dönüş edir. O. Səlimin döyüş başlamadan öncə İsmayıla elçi göndərərək nə cür döyüşmək istədiyini soruşur və onun uyğun görəcəyi şəkildə döyüşəcəyini bildirir:[94]

Əlahəzrət bu sözləri eşitdiyi zaman güldü və [elçiyə] dedi: "get Sultan SƏlimə de ki, əgər gücüm və ya qüvvətim olmasa və sənin orduna qarşı dura bilməsəm belə, Xeybəri alanın – Allahın Müzəffər Aslanının, Müzəffərlərin Müzəffərinin, Mövüzələr Yerinin Təzahürünün, Peyğəmbər Vəkilinin, Şərqin və qərbin İmamının, Allahın Aslanının, Tərənnümün Ağasının, Axırzaman Elçisinin kürəkəninin, Günəşin və Ayın Nurunun, Bəsirət Əhlinin Gözünün Nurunun, Ədalət Hakimliyinin rəhbərinin, əlinin, Cəsur Rütbə Dağıdan Heydərin, İmanın Sərkərdəsinin, Heydər Əli ibn Əbu Talıbın – ona salam olsun — əlinin gücü və qüvvəti mənimlədir! Və 18 min nəfər ilə buraya gələn mən sizin 900 minliyinizə qarşı dayanacağam. Əgər [özünüzdə] dünya qəhrəmanlarından bir iz varsa, əmr verin ki, toplardan atəş açılmasın ki, əsl kişilər qorxaqlardan aydın şəkildə seçilsin. Biz bu yolla mübarizə aparacağıq". Elçi Qeysərə qayıdıb bu xəbəri çatdırdı.

Əsərdə bildirilir ki, Səlim bunu qəbul edir və toplardan atəş etməyəcəyini bildirir. Lakin sonradan özündən say etibarilə az olan qızılbaşlar qarşısında dura bilməyəcəyini, ordusunun qaçmağa başladığını görüb toplardan atəş açmağa əmr verir. Buna qədər isə Səlimin vəziri bu mənzərə qarşısında dəhşətə qapılaraq "Osmanın evi dağılır" deyərək Səlimə toplardan atəş əmri verməyə səsləyir. Hiyləgər vəzir qeyd edir ki, o, belə bir and içməyib və açıq şəkildə bildirir ki, atəş açmaqda azaddır. "Ən yaxşısını sən bilirsən" deyir Sultan və qırğın başlayır:[95]

Bundan sonra vəzir toplardan atəş əmri verir və iyirmi min osmanlı, yeddi min qızılbaş pambıq kimi tarandı və yıxıldı. Xan Məhəmməd xan min nəfərlə Qeysərə hücum etmək üçün təzəcə gəlmişdi ki, toplardan atəş açıldı; o və başqa üç yüz nəfər vuruldu və məhv oldu.

Bu hekayə "Aləm aray-i Şah İsmayıl"də fərqli verilmişdir. Bu əsərdə Şah İsmayıl ilə Malqoçoğlunun döyüş meydanında qarşı-qarşıya gəlməsindən bəhs edilir və yaxınlıqdakı təpədən bunu seyr edən Səlimin düşüncələrinə yer verilmişdir. Əsərə görə, Malqoçoğlu ilə Şah İsmayılı seyr edən Səlim "bu Şeyxoğlu nə qəribə adamdır, bu [kiçik] ordu ilə minlərlə süvaridən və onun kimi padişahdan ibarət olan orduya qarşı döyüşmək üçün gəlmişdir." Guya onun bu mənzərə qarşısında mərhəməti gəlmiş və Şah İsmayılın yanına elçi göndərmişdir. Elçi Şah İsmayıla bunları deyir:[96]

Sənin əməllərin haqqında eşitdiklərim doğrudur, sən şir kimi nəcib adamsan. Bunu düşünməyimin səbəbi odur ki, [hesab edirdim ki], şübhəsiz ki, böyük bir ordu topladınız və mənimlə döyüşəcəksiniz. İndi mən sizin qoşunlarınıza nəzər saldıqdan sonra başa düşdüm ki, siz orduya [kār-e shomā bā sepah nist] deyil, Uca Allahın köməyinə arxalanırsınız. Biz sənə getməyə icazə veririk və İran bölgəsini sənə bəxş edirik. İstanbula qayıtmaq üçün yola düşürük.

Şah İsmayılın cavabında isə ona İranı ona bəhs edə bilməsi üçün ilk öncə onu ələ keçirməli olduğunu bildirir və ona Şahnamədən sitat gətirərək Səlimə hələ tutmadığın maralları azad etməməli olduğunu deyir. Şah İsmayıl döyüşdə israr etdikdən sonra Səlimi "kişi ilə nakişini döyüş meydanında müəyyən etməyə" çağırır. Bu Səlimi təkbətək döyüşə çağırmaq kimi yozula bilər, lakin Səlimin bunu qəbul etmədiyi dəqiqdir. "Aləm aray-i Şah İsmayıl"də verilənə görə, Səlim döyüş üslubunu seçməyi İsmayılın öhtəsinə buraxır və şah məhz bu zaman artilleriyadan istifadə edilməməsini tələb edir. Səlim isə elçi ilə buna razı olduğunu bildirir. Bundan sonra əlyazmadakı hekayə Şah İsmayılla Malqoçoğlunun döyüşündən bəhs edir və elə təssürat yaranır ki, bu döyüş məhz Səlim ilə məktublaşmaya görə yarım saxlanılıbmış. Lakin hadisələrin yerdə qalanı "Aləm aray-i Səfəvi"dəki ilə eynidir. Yəni yenə də qızılbaşların osmanlıları qabağlarına qatıb qovmağı, bu vəziyyət fonunda vəzirin sultanı fikrini dəyişməyə məcbur etməsi və açılan top atəşləri ilə qızılbaşların öldürülməsindən bəhs edilir.[96]

Döyüşün səbəblərinin və nəticələrinin izahı

redaktə

Səfəvilərin saray tarixçilərinin əsərlərində

redaktə
 
Ərdəbildə tikilmiş və Çaldıran döyüşündə həyatını itirən şəxslərə həsr edilmiş məqbərə.

Əsərlərdə Şah İsmayılın həm döyüşdən əvvəl, həm də döyüş zamanı etdiyi qəhrəmanlıqlara xüsusi vurğu edilməkdədir. Həmçinin, onun döyüşdəki məğlubiyyətinin səbəbi kimi aldadılması, yəni Səlimin verdiyi sözü tutmaması göstərilir. Səfəvi imperiyasının tarixçiləri döyüşün gedişatı barədə yazdıqlarında təxminən bənzər şeylərdən istifadə etsələr də, döyüşün niyə qızılbaşların məğlubiyyəti ilə nəticələndiyi barədə fərqli şərhlər verməkdədirlər. Bəziləri iddia edir ki, Çaldıranda qızılbaşların məğlub olmasından çox gecikmiş qələbə qazandıqlarını iddia edirdilər. Məsələn, Xandəmir Şah İsmayılın guya taktiki səbəblər üçün geri çəkildiyini, məqsədinin Osmanlı ordusunu tələyə salmaq və daha böyük ordu toplayıb onları məhv etmək olduğunu yazmışdır. Əsərini I Abbas dövründə yazmış olan İsgəndər bəy Münşi isə yazır ki, sərkərdələrinin inadkar təlqinlərindən sonra "Şah İsmayıl meydanı tərk etməyə məcbur olmuş"dur, lakin Münşi şahın istəyinin daha böyük ordu toplayıb, daha böyük qüvvə ilə geri dönmək istədiyini əlavə edir.[97]

Həmçinin döyüş barədə qeydlərini birbaşa nəticə barədə heç nə yazmadan bitirən taxrixçilər də vardır. Belə əsərlərdə nə məğlubiyyətin izahı, nə də hansısa əsaslandırma vardır. Məsələn, Qaffari qızılbaşlaın top atışları ilə həlak olduqlarını, İsmayılın bir sıra insanla təhlükəsiz yerə getdiyini, Həsən bəy Rumlu isə nəticə barədə heç bir şey demədən döyüşün sonlanmasını yazır. Qəzvini də özünün "Lubb əl-təvarix" əsərində Həsən bəy kimi edir.[97] Mahmud ibn Xandəmir Durmuş xan Şamlını düşmənin gücünü xor görməkdə, Şah İsmayılı isə onun sözlərini dinləməklə təkəbbürlülük etməkdə qınayır. "Təkmilat" əsərində Durmuş xan ilə digərlərinin özündənrazılığının qızılbaşları bədbəxtliyə düçar etdiyini yazır. "Tarix-e İlçi-ye Nizamşah"da iki fikir də verilməkdədir. Müəllif ilk öncə İsmayılı ordusunun sayı az olmasına baxmayaraq, ona güvənməsini tənqid edir, daha sonra isə, şahın məntiqi düşünməsini qabardır. Müəllif, şahın Osmanlı toplarının bir-birinə möhkəm bağlandığını və onları keçmənin qeyri-mümkün olduğunu gördükdən sonra hücumu dayandırıb, geri çəkilməsini məntiqi addım kimi qiymətləndirir. Bican da Xandəmirin sözlərini demək olar ki, təkrarlayır:[98]

Parlaq şah ağlına aydın olanda ki, döyüşməkdə davam etmək onun öz qulluqçularının məhvinə səbəb olacaq, o, "Müharibə hiylədir" deyiminə uyğun olaraq döyüşü tərk edib geri çəkilmək qərarına gəldi. Anadolulular özlərinə həddən artıq arxayın olub toplarının arxasından çıxsınlar. Sonra yenə onlara hücum edib o inadkarları məhv edərdi.

Xalq yaddaşının məhsulu olan əsərlərdə

redaktə

"Naməlum tarixlər" əsərlərində isə döyüşün izahı daha özünəməxsus və romantik tərzdə izah edilir. Onların izahatlarının leytmotivi İsmayılın təkəbbürüdür. "Chester Beatty Library" əlyazmasında döyüşün gedişatı barədə olan hissənin itməsinə baxmayaraq, Şah İsmayılın niyə məğlub olması hissə günümüzə gəlib çatmışdır. Səlimin Səfəvi imperiyasına qarşı yürüşə başlaması aydın olduğu zaman Şah İsmayıl imperiyanın fərqli yerlərinə çaparlar göndərərək ordulara toplanmağı əmr edir. Bu zaman sərkərdələri şahı dünyanın bir çox ordularının osmanlılarla mübarizə apara bilməməsini şaha işarə edirlər. Bu zaman şah da "mən ona niyə diqqət etməliyəm?", "onu nifrətlə öldürəcəyəm" deyə təkəbbür göstərir. Bu yerdə əsərin müəllifi bildirir ki, şah nə zaman əmr versə və ya danışsa "Allahın izni izni" ilə deyirmiş, lakin bu dəfə o, bu sözləri demir. "Aləm aray-i Səfəvi"də də bu hekayə keçməkdədir. Bu əsərdə İsmail əmirlərinin xəbərdarlığını rədd edərkən "əgər sultan kişidirsə, gəlsin, onunla döyüşüm və bu, əbədi olaraq danışılan bir nağıl olsun" dediyi, lakin" Allahın izni izni" ilı sözünü demədiyi yazılmışdır. Beləliklə, qarşıdan gələn fəlakət üstüörtülü şəkildə İsmailin İlahi iradənin üstünlüyünü qəbul etməməsi ilə bağlanılır. "Aləm aray-i Səfəvi"nin müəllifi həmçinin bildirir ki, Osmanlı ordusu ilə qarşılaşmaq üçün Çaldıran düzünə gəlindiyi zaman qızılbaşlar və İsmayıl qarşıdan gələn döyüşü müzakirə etmək əvəzinə, ova getmişdirlər. "Bütün Qızılbaşlar qürurdan (məğrurluqdan) o qədər şişmişdilər ki, onu [Səlimə] zərrə qədər diqqət yetirməyə layiq saymadılar." "Aləm aray-i Şah İsmayıl"da da "şah və adamlarının beyinlərində təkəbbür küləyi əsdi, bunun sadəcə toqquşma olmadığını, Rum imperatoru [xvandeqar] və onun qüdrətli ordusu ilə müharibə olduğunu başa düşmədilər" deyə yazılmışdır. Döyüş nəhayət başlayır və müəllif xüsusi olaraq qeyd edir ki, şahın və qızılbaşların bütün səylərinə baxmayaraq, adət etdikləri qələbəyə nail ola bilmirlər; onların döyüşləri zamanı adətən ortaya çıxan "qasırğalar və qələbə əlamətləri" reallaşmır. Həmçinin müəllif qızılbaşların məğlubiyyətinin iki maraqlı səbəbini də qeyd edir. Birincisi o idi ki, Şah İsmayıl təkəbbürlülük etmişdi, ikincisi isə qızılbaşların öz şahları barədə "hami özüdür"[e] deyərək yanılğıya düşməyə yaxın olmuşdular. Ənənəvi olaraq bu ifadə İmam Əlini ifadə etmək üçün işlənilirmiş, Wood yazır ki, görünür uzun müddətdir meydanlarda olmasına baxmayaraq, Şah İsmayılın heç bir döyüşdə məğlub olmaması, hətta yaralanmaması qızılbaşlar arasında belə inancların yayılmasına yol açıbmış. Beləliklə, müəllif belə "nadanlıqlara" görə Allahın Çaldıran döyüşündə Şah İsmayıla məğlubiyyət verdiyini qeyd edir. Döyüş sona çatdıqda bir qrup qızılbaşı xilas etdikdən sonra İsmail özü məğlubiyyətini etiraf edir. Xilas etdiyi qızılbaşlara Təbrizə getməyi əmr edərək əlavə edir ki, "nə vaxtsa başqa bir döyüş ola bilər, lakin bu vaxta gəlincə, imamlar onun köməyinə gəlməyiblər və əmindir ki, başqa heç nəyə nail olmayacağam". Əsərə görə, "qısa müddət sonra bataqlığa düşmüş və həyatı üçün qorxan İsmail səhvini Allahın özünə etiraf edir, Allah da onun tövbəsini qəbul edir və onu xilas etməyə imkan verir". Əsərdə daha sonra Şah İsmayılın səhvini anladığı qeyd edilir. Belə ki, bataqlıqdan çıxdıqdan sonra Şah İsmayıl döyüşdən gələn bir qrup qızılbaşla birləşdiyi zaman onlara "tale bunu meydana gətirdi – sonsuz lütfü üçün Allaha həmd və şükür olsun – bu məğlubiyyətlə acı çəkdik" demişdir. "Aləm aray-i Şah İsmayıl" müəllifi məğlubiyyət səbəblərindən biri kimi qızılbaş ordusuna göz dəydiyini, lakin bunun sonradan [döyüşdən sonra] yaxşılaşdığını da yazır.[99]

Müasir mədəniyyətdə

redaktə

Döyüş xüsusən Azərbaycan türklərinin tarixi yaddaşında xüsusi yer tutmuşdur. Bu döyüş barədə tarixi romanlar yazılmışdır. Bu romanlardan biri Əlisa Nicat tərəfindən yazılan "Qızılbaşlar" romanıdır. Bu romanda Çaldıran döyüşünə xüsusi yer ayrılmışdır. Bir digər məşhur roman isə Fərman Kərimzadə tərəfindən yazılmış "Xudafərin körpüsü" tarixi romanıdır. Xudafərin körpüsü dilogiyasının ikinci hissəsi olan "Çaldıran döyüşü"ndə döyüş bədii üslubda əks etdirilmişdir.[100][101][102]

Osmanlı müəllifi Keşfi Çaldıran döyüşünə bir xronoqram şeir həsr etmişdir:[103]

Ya ilahi Hazret-i Sultan Selim'in haşrederek

Ruh-i hasmi sehm-i sehmile ola zir-i kavsde

Kim Kızılbaş içre düşen ceyşine tarihdür

Yareb ol ervah-i pakın cay ola firdevsde.

İran, Azərbaycan və Türkiyə tarix dərsliklərində təsviri

redaktə
 
Qacar dövründə hazırlanmış və Çaldıran döyüşünü təsvir edən rəsm əsəri.

Döyüş barədə Azərbaycan və Türkiyə televiiya proqramlarında, konfranslarda əsasən hər iki hökmdar barədə orta mövqe sərgilənməkdədir. Azərbaycandakı tarix dərsliklərində döyüş qardaş qırğını adlandırılır və döyüşün baş verməsinə görə günah Qərb dünyasının üstünə atılır:[104]

1514-cü il avqustun 23-də Çaldıran düzündə qanlı döyüş oldu. Üz-üzə gələn iki ordu sadəcə olaraq iki türk imperatorluğunun hərbi qüvvələri deyil, həm də ifrat din düşmənçiliyi ruhunda tərbiyə edilib bir-birinə qarşı qoyulan və şəhid olmağa hazır silahlı fanatiklər idilər. Çaldıran döyüşü tarixin ən qanlı qardaş qırğını idi. Yavuz Səlim üçün böyük zəfər sayılan Çaldıran vuruşması, əslində Türk dünyasının ümumi faciəsi, Qərb diplomatiyasının isə qələbəsi oldu. Bu döyüşdə yalnız Səfəvilər 3 min itki verdilər. Yaralanmış Şah İsmayıl öz ordusunun salamat qalan hissəsi ilə mühasirə həlqəsini yarıb – Təbrizə doğru çəkildi. Sultan I Səlim onu təqib etdi və sentyabrın 6-da Təbrizi tutdu. Təbriz alındıqdan sonra müharibəni davam etdirmək getdikcə çətinləşirdi. Osmanlı qoşunu içərisində həyəcan başlanmışdı. Sultan I Səlim həmçinin Şah İsmayılın hiyləsindən ehtiyat edirdi. Ona görə də Osmanlılar cəmi 6 gün burada qala bildilər. Onlar geri çəkilərkən özləri ilə çoxlu Təbriz ustaları apardılar. Bir neçə min sənətkar ailəsi İstanbula köçürüldü. Mahir Azərbaycan sənətkarları sonralar Osmanlı imperatorluğunda memarlıq və incəsənətin inkişafında mühüm rol oynadılar.

Çaldıran məğlubiyyəti Səfəvilərin hərbi-siyasi nüfuzuna ağır zərbə idi və nəticə etibarilə Şəqri Anadoluda geniş ərazilərin itirilməsinə səbəb oldu.

Çaldıran döyüşü nəticəsində Osmanlı dövləti Ərzrum şəhəri ilə birlikdə Şərqi Anadoluya və Şimali İraqa yiyələndi. Bağdad daxil olmaqla Ərəb İraqı isə Səfəvilərdə qaldı.

Türkiyədəki tarix dərsliyində isə Azərbaycandakından fərqli olaraq "qardaş qırğını"ndan bəhs edilmir və əsasən döyüşün səbəbkarı kimi Səfəvi imperiyasının göstərilməsinə çalışıldığı hiss edilir. Döyüş barədə bunlar qeyd edilmişdir:[104]

Osmanlı dövlətinin Şərq cəbhəsində Səfəvi dövləti şiəlik propaqandası yolu ilə Osmanlı dövlətinin torpaqlarını ələ keçirmək istəyirdi. Bu məqsədlə, 1511-ci ildə Tokat, Amasiya və Çorum civarında Şah İsmayılın dəstək verdiyi Şahqulu qiyam qaldırdı. Qiyamçılar öncə uğur qazansalar da, sonradan zərərsizləşdirildilər. Yavuz şahzadə ikən Trabzonda vali olduğu vaxt Şərqi Anadoluda baş verən hadisələri yaxından izləyirdi. Osmanlı dövlətinin əleyhinə olan hadisələri atası II Bəyazidə bildirməsinə baxmayaraq, gərəkli tədbirlər alınmadı. Atasının Səfəvi təhlükəsini önəmsəmədiyinə görə dövlət adamlarının və yeniçərlərin dəstəyini alan Yavuz 1512-ci ildə atasını taxtdan salaraq, yerinə keçir. İlk olaraq Şərqə tərəf səfər etmək qərarına gələn Yavuz, bu səfərlə İpək Yolunun Van-Təbriz xəttini ələ keçirəcəkdir. Bundan başqa, Səfəvi dövləti Orta Asiyadan gələn türkmənlərin Osmanlı sərhədlərini keçməyə də mane olurdu. Bu da Balkanlardakı məskunlaşma siyasətinə mane olurdu. Bütün bu səbəblər də Səfəvi üzərinə yürüş etmək məcburiyyətini yaratdı. İki ordu Van yaxınlarında olan Çaldıran düzənliyində qarşılaşdı. Osmanlı ordusunun gücü qarşısında Şah İsmayıl İranın içərilərinə doğru qaçmaq məcburiyyətində qaldı. Təbriz, Mosul, Kərkük və Ərbil Osmanlı torpaqlarına qatldı. Beləcə Çaldıran döyüşü (1514) böyük bir zəfərlə nəticələndi. Şərqi Anadoluda Səfəvilərin təsiri aradan qalxdı…

İran tarix dərsliyində bunlar qeyd edilmişdir:[104]

Şah İsmayıl Çaldıran döyüşünə qədər bir neçə döyüşdə qalib gəldiyinə görə Səfəviyyə təriqətinin sufilərinin rəhbəri kimi məğlubedilməz hesab olunurdu. Lakin, Çaldıran döyüşü onun ilk məğlub olduğu hərb kimi tarixə düşdü. Bununla da şahın məğlubedilməzliyi ilə bağlı düşüncələr getdikcə zəifləməyə başladı. Şah İsmayıl bir döyüşçü kimi nə qədər güclü və qorxmaz olsa da, döyüş əxlaqı və şəxsi keyfiyyətlər baxımdan zəif insan idi. Çünki bir məğlubiyyətlə ruhdan düşüb, umidsizliyə qapılmış, dövlət idarəçiliyi, yeni ərazilər tutmaq və düşmənləri məğlub etməkdən uzaqlaşmışdı. O, Çaldıran döyüşündə uğradığı məğlubiyyətdən sonra bir daha özünə gələ bilmədi və döyüş meydanlarının əvəzinə kef məclislərinə üz tutdu. Səfəvi tərəfi Çaldıran döyüşündə göstərdiyi rəşadət və şücaətə baxmayaraq məğlub olsa da, bu imperiyanın təməlinə elə də güclü zərbə vurmamışdı. Tarix boyu şahlar və komandanlar bir çox məğlubiyyətlər yaşayıblar. Lakin onların içərisində iradə və əzm sahibləri bu məğlubiyyətlərin əvəzini çıxıblar. Buna misal olaraq Nadir şahın qəməri 1146-cı ildə Bağdadı mühasirəyə alıb şəhəri tutmağa müvəffəq olmadığını göstərə bilərik. Bununla birlikdə o, öz fikrindən dönmədi və məktublar yazaraq Həmədanda ordu yığmağa və eləcə də məğlub olmuş ordusunun döyüş ruhunu yenidən yüksəltməyə başladı. Bu minvalla Nadir şah yenidən nizami ordu toplayaraq Bağdad istiqamətində üz tutdu və Osmanlı ordusunu məğlub etdi və bununla da öz məğlubiyyətini kompensasiya etmiş oldu. Çaldıran döyüşünə qədər qorxmaz igid kimi şöhrət tapan Şah İsmayıl heç vaxt düşməni ciddiyə almırdı. Çaldırandakı məğlubiyyətdən sonra isə heç bir mühüm döyüşdə iştirak etmədi və ölkə idarəçiliyini öz əmirlərinə həvalə etdi. Nəhayət o, qəməri 930-cu ildə Gərdənə Sayin adlanan yerdə dünyasını dəyişdi və onun nəşi Ərdəbilə gətirilərək Şeyx Səfiəddin kompleksində dəfn edildi. Şah İsmayılın dövlət təhlükəsizliyini təmin etməkdə iradəsi, milli vəhdət yaratmaq və şiə məzhəbini İran xalqının vahid məzhəbi kimi seçməsi onun anlayış və səriştəsinin göstəricisidir və bu da ona böyük ad bəxş etmişdir.

İncəsənətdə

redaktə
 

Çaldıran döyüşü motivli bir çox miniatür əsərləri yaradılmışdır. Səfəvilər tərəfindən yaradılmış bu incəsənət abidələrində əsasən qızılbaşların qəhrəmanlığı, Şah İsmayılın Malqoçoğlunu öldürməsi və s. təsvir edilmişdir. Səfəvilər dövründə fəaliyyət göstərən naqqallar Çaldıran döyüşündəki qızılbaş qəhrəmanlıqlarından çox bəhs etmişdilər, nəticə də bu döyüşdəki məğlubiyyət unudulmuş, orada göstərilən qəhrəmanlıq xalq yaddaşına qazınılmışdır. Bunun bir örnəyi idi ki, ilk Qacar illərində İsfahandakı Çehel Sütun sarayına bu döyüşü əks etdirən miniatürlər çəkilmişdir.[105] Sultan Səlimin ölümcül toplarının Qacar hökmdarının sarayının divarında təsvir edilməsi, şübhəsiz ki, nağılların qüdrətinə və dərin qəhrəmanlıq dəyərlərinin mədəni yaddaşı formalaşdırmaq üçün dəyişdirici təsirinə dəlalət edir.[106]

Qeydlər

redaktə
  1. ↑ Səfəvilərin döyüşün nəticəsinə görə məğlub tərəf olmasına baxmayaraq, döyüşün siyasi nəticəsi Osmanlı və Səfəvi arasında siyasi pat vəziyyətinin yaranması oldu. Pat vəziyyətinin səbəbi böyük ölçüdə səfəvilərin işlətdiyi və osmanlılar üçün bölgədə qalmağı qeyri-mümkün edən "yandırılmış torpaq siyasəti" idi.[3]
  2. ↑ Müəlliflər döyüşü belə təsvir edirlər:
    "1515-ci ildə Səlim təxminən 100 min nəfər ilə şərqə doğru yürüş etdi, onların tərkibi şübhəsiz ki, Asiyadakə ən yaxşı piyada döyüşçüləri olan bacarıqlı yeniçərilər və yaxşı təlim görmüş, nizam-intizamlı süvarilər olan sipahilər idi...Şah İsmayılın ordusu Qızılbaş ordusu demək olar ki, tamamilə tayfalardan toplanmış türkman döyüşçülərdən – cəsarətli, lakin pis nizam-intizamlı süvari ordudan – ibarət idi. Osmanlılardan say etibarilə bir qədər az olan onların [qızılbaşların] hücumları meydana qurulmuş ibtidai əngəllərin arxasında sabit vəziyyət almış yeniçərilərə qarşı hücumları uğursuz oldu."[10]
  3. ↑ Osmanlı ordu təşkilatlanmasında quru və dəniz yüngül zirehli piyadaları üçün istifadə edilən termindir. Osmanlı ordusundakı dəniz azebləri döyüş, paşa gəmilərində, top, daş və at gəmilərində sıravi və rəis kimi, eyni zamanda da yelkənçi, növbəçi və kürəkçi kimi də xidmət edirdilər.[51]
  4. ↑ Minilçilik müəyyən formadakı dini hərəkatların üzvləri tərəfindən mənimsənən, yaxın gələcəkdə yeni bir çağın gəlişini göstərəcək olan dağıdıcı dəyişmələrn reallaşacağı formasındakı inanclardır.[84]
  5. ↑ Çünki burada hamı deyilərkən İmam Əli nəzərdə tutulsa da, qızılbaşlar bunu şah üçün qeyd edirdilər.[99]

Həmçinin bax

redaktə

İstinadlar

redaktə
  1. ↑ Tucker, 2010. səh. 483
  2. ↑ 1 2 Eggenberger, 1985. səh. 85
  3. ↑ 1 2 Morgan, 2010. səh. 210
  4. ↑ 1 2 Lapidus, 2014. səh. 336
  5. ↑ 1 2 Matthee, 2008
  6. ↑ Savory, 2007. səh. 42
  7. ↑ 1 2 3 Savory, 1980. səh. 41
  8. ↑ Ágoston, 2009. səh. 286
  9. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 McCaffrey, 1990
  10. ↑ 1 2 3 Keegan və Wheatcroft, 1996. səh. 268
  11. ↑ Ágoston, 2014. səh. 110
  12. ↑ 1 2 3 Savory, 1980. səh. 42
  13. ↑ 1 2 Chase, 2008. səh. 120
  14. ↑ 1 2 3 Mikaberidze, 2015. səh. 242
  15. ↑ Kaya Şahin. Empire and Power in the Reign of Süleyman. Narrating the Sixteenth-Century Ottoman World. Cambridge Studies in Islamic Civilization. səh. 135. ISBN 978-1-107-03442-6.
  16. ↑ Kılıç, 2000. səh. 267-271
  17. ↑ 1 2 Fisher və başqaları, 1986. səh. 224
  18. ↑ Peirce, 1993. səh. 37
  19. ↑ 1 2 Momen, 1985. səh. 107
  20. ↑ Sicker, 2000. səh. 197
  21. ↑ Aktürk, 2018. səh. 393
  22. ↑ 1 2 3 4 5 6 Zarinebaf-Shahr, 1997. səh. 1-15
  23. ↑ 1 2 3 4 5 Rahimi, 2007. səh. 102
  24. ↑ 1 2 Allouche, 1986. səh. 105-106
  25. ↑ 1 2 Babayan, 1994. səh. 27
  26. ↑ Javadi və Burrill, 1988
  27. ↑ 1 2 Allouche, 1986. səh. 107
  28. ↑ Allouche, 1986. səh. 114
  29. ↑ Allouche, 1986. səh. 110-111
  30. ↑ Allouche, 1986. səh. 118
  31. ↑ Lindner, 1983. səh. 66
  32. ↑ Yildirim, 2008. səh. 118
  33. ↑ Kunt, 2005. səh. 94
  34. ↑ Yildirim, 2008. səh. 303-305
  35. ↑ Ágoston, 2021. səh. 121
  36. ↑ Finkel, 2006. səh. 104
  37. ↑ Markiewicz, 2006. səh. 219
  38. ↑ Papadimitriou, 2020
  39. ↑ 1 2 Finkel, 2006. səh. 105
  40. ↑ 1 2 Mikhail, 2020
  41. ↑ 1 2 3 4 5 Varlık, 1993
  42. ↑ Kern, 2011. səh. 38-39
  43. ↑ Savory, 1998
  44. ↑ Finkel, 2006. səh. 106
  45. ↑ 1 2 Əfəndiyev, 2007. səh. 60-61
  46. ↑ 1 2 3 4 Sarwar, 1939. səh. 80
  47. ↑ Yildirim, 2008. səh. 580—581
  48. ↑ Yildirim, 2008. səh. 581
  49. ↑ Sarwar, 1939. səh. 79
  50. ↑ 1 2 Sarwar, 1939. səh. 78-79
  51. ↑ FORSNET, 2023
  52. ↑ 1 2 Əfəndiyev, 2007. səh. 61-62
  53. ↑ Wood, 2017. səh. 79
  54. ↑ Yildirim, 2008. səh. 583—585
  55. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 80
  56. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 62
  57. ↑ Floor, 2001. səh. 131
  58. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 62-63
  59. ↑ 1 2 3 4 Sarwar, 1939. səh. 82
  60. ↑ Tardy, 1978. səh. 120
  61. ↑ Yildirim, 2008. səh. 583—584
  62. ↑ Savory, 1980. səh. 43
  63. ↑ Yildirim, 2008. səh. 584
  64. ↑ Roemer, 1986. səh. 231
  65. ↑ Gündüz, 2014. səh. 226
  66. ↑ Tansel, 1969. səh. 62
  67. ↑ Gündüz, 2014. səh. 227
  68. ↑ Gündüz, 2014. səh. 228-229
  69. ↑ Gündüz, 2014. səh. 230
  70. ↑ Tufan Gündüz. "ŞAH İSMAİL'İN EŞİ TAÇLI BEGÜM". www.hbvdergisi.gazi.edu.tr. 22 sentyabr 2014. 19 aprel 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 15 avqust 2023.
  71. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 63
  72. ↑ 1 2 3 4 5 Bacqué-Grammont, 1993. səh. 220—221
  73. ↑ Yildirim, 2008. səh. 580—587
  74. ↑ Əfəndiyev, 2007. səh. 64
  75. ↑ The Eastern Islamic World, 2010. səh. 210
  76. ↑ Sarwar, 1939. səh. 81
  77. ↑ Yildirim, 2008. səh. 587
  78. ↑ 1 2 Savory, 1980. səh. 45
  79. ↑ Yildirim, 2008. səh. 565
  80. ↑ Irwin, 2004. səh. 127
  81. ↑ Matthee, 1996
  82. ↑ Bacqué-Qrammont, 1987. səh. 36
  83. ↑ Faroqhi, 2018
  84. ↑ Baumgartner, 1999. səh. 1-6
  85. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 81
  86. ↑ Wood, 2017. səh. 86-87
  87. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 88
  88. ↑ Wood, 2017. səh. 88-89
  89. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 90
  90. ↑ Wood, 2017. səh. 91
  91. ↑ Wood, 2017. səh. 92
  92. ↑ Wood, 2017. səh. 92-93
  93. ↑ Wood, 2017. səh. 93
  94. ↑ Wood, 2017. səh. 93-94
  95. ↑ Wood, 2017. səh. 94
  96. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 95
  97. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 95-96
  98. ↑ Wood, 2017. səh. 96
  99. ↑ 1 2 Wood, 2017. səh. 97
  100. ↑ Qəmbərova, 2022. səh. 18
  101. ↑ "Çaldıran döyüşü – Fərman Kərimzadə". www.qanun.az. 2023-05-30 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 11 noyabr 2023.
  102. ↑ Qasımova, 2006. səh. 125
  103. ↑ Tekindağ, 1967. səh. 71
  104. ↑ 1 2 3 Kafkassam Editör, 2016
  105. ↑ Babaie, 1994. səh. 127
  106. ↑ Wood, 2017. səh. 98

Ədəbiyyat

redaktə

Əlavə oxu

redaktə

Xarici keçidlər

redaktə
Mənbə — "https://az.wikipedia.org/w/index.php?title=Çaldıran_döyüşü&oldid=7899994"
  NODES
todo 3