Ana lövhə

Ana lövhə (ing. motherboard, ru. материнская плата) - kompüter sisteminin başlıca komponentlərini: prosessoru, operativ yaddaşı, şin kontrollerini, birləşdiriciləri və s. özündə saxlayan əsas lövhə. Yaddaş genişləndiriciləri və giriş-çıxış kartları da daxil olmaqla qalan lövhələr ana lövhəyə şin yuvaları vasitələrilə qoşulur. Ana lövhə və ya ana plata - (ing. Motherboard) kompüterin daxili əlaqələri ilə xarici qurğulara təsir göstərən və onları idarə edən xüsusi və əsas kompüter hissəsi. Ana (sistem) lövhə kompüterin daha effektli işləməsi üçün əhəmiyyətli rol oynayır. Ana lövhə müxtəlif ölçülərdə olur.

Ana lövhə daxildən sistem blokunun korpusuna bərkidilir, bunun üçün də lövhə tipinə görə korpusa uyğun gəlməlidir.

Ana lövhə bir çox komponentləri birləşdirir:

Xüsusi yuvaya birləşdirilmiş prosessor. Adətən onu soyutmaq üçün ventilyatordan (kuller) istifadə olunur;
İkinci səviyyəli (xarici) keş-yaddaş mikrosxemi;
Əməli yaddaşın modullarını yerləşdirmək üçün 72 əlaqəli SIMM, 168 əlaqəli DIMM və ya RIMM modulları üçün yuvalar;
Kart genişlənmələri (videoadapter, səs kartı, modem və s.) üçün yuvalar;
BIOS-u, FK test yoxlamasını, əməliyyat sisteminin yüklənməsini, qurğuların drayverini və yaddaşda saxlamaq üçün proqramlaşdırılmış yaddaşa malik mikrosxemlər;
HDD, FDD, CD-ROM disklərinin, ardıcıl qoşulan periferik qurğuların (siçan, modem və s.), printer, skaner və başqa bu cür qurğuların qoşulması üçün paralel portlar yuvası;
FK-nın bütün komponentlərini idarə etmək üçün yüksək tərtibli mikrosxemlər;
BIOS-un cari sazlanmasını yadda saxlamaqdan ötrü CMOS tipli mikrosxemi cərəyanla təmin etmək üçün batareya və elektron saat (sistem saatı).

Ana lövhənın bütün komponentləri bir-birilə informasiya mübadiləsini aparan keçirici xətlərlə birləşdirilib. Bu cür keçirici xətlər birlikdə informasiya şini və ya sadəcə, şin adlanır. Şin xətlər üç tipə bölünür:

Verilənlər şini.
Ünvanların şini.
İdarəetmələr şini.

Bu cür şinlərdən savayı, FK-nın özünün funksiyalarını yerinə yetirən xüsusi şinlər qrupu da var:

Sistem şinləri;
Keş-yaddaş şinləri;
Əməli yaddaşda informasiya mübadiləsi aparan şinlər;
Çıxış və giriş şinləri.

Anakart Nədir?

Kompüter təchizatlarını bir-birlərinə bağlamaq və koordinasiyalı halda işlərini təmin etmək üçün istifadə edilən bir təchizatdır. Parçaların aralarında ünsiyyət qurmasını və lazımlı əməliyyatların reallaşmasını təmin etmək üçün anakartlar üzərində xarici prosessor yanında kart prosessorları da var. Çipset olaraq da adlandırılan bu prosessorların kompüter performansı üzərində çox təsirli olduqları bilinir. Daxili parçaları bir-birinə bağlamaqla yanaşı kompüteri xarici ətraf ilə ünsiyyətini (səs, görüntü, məlumat) təmin edən üzərində portlar var. Qısaca kompüterlərin olmazsa olmaz hissəsidir. İndiki vaxtda bir çox anakart istehsalçısı (İntel, Asus, Gigabyte, Msi, Dfi vs ..) adətən bir neçə çipset istehsalçısının prosessorlarını istifadı etsələr belə kartlar üzərindəki digər təchizat və nəqliyyat vasitələri ilə bir-birlərinə qarşı üstünlük təmin etməyə çalışırlar.

Anakartların Əsas Parçaları və Vəzifələri

Digər kompüter təchizatlarını və xarici dünya ilə ünsiyyəti təmin etmək üçün anakart üzərində müxtəlif portlar var. Aşağıdakı şəkildə nümunə bir anakart dövrəsinin üstdən görünüşü var.

Yuxarıdakı şəkildə görünən anakart ilə digər anakartlar arasında məntiq və iş prinsipi olaraq çox fərq yoxdur. Dövrə üstündə olan parçalardan digər anakartlarda'da olan anakartların ortaq hissələri olan adlandırılan iş vahidlərini araşdıracaq olsaq; Anakart Prosessoru - Daxili Prosessor (Chipset): Yuxarıda da qısaca bəhs etdiyimiz kimi, ana platalarda parçalar arasındakı məlumatların transferlərini və anakartın xaric ilə müxtəlif əlaqələrini təmin etmək üçün anakart prosessoru olaraq da adlandırılan çipset prosessorları var. Nümunə olaraq harddisk üzərindəki bir məlumat prosessor ilə işlənərkən və ya prosessordakı bir məlumat ekran kartı üzərindən görünüşə çevrilərkən bu inteqrasiya üzərindən transfer edilməkdədir. Kompyuterə taxılı olan parçalar ümumiyyətlə fərqli sürətdə və növdə ünsiyyət vahidlərinə sahibləridir. Bir-birləriylə birbaşa əlaqə saxlamazlarvı ona görə də çipset'ler dövrəyə girir. Aradakı bu fərqlilikləri ortaq bir mərkəzdə yığaraq parçaların uyğunlaşma içində xəbərləşmələrini təmin etməkdədir. Aşağıdakı şəkildə yuxarıdakı anakartın Şimali Körpüsü prosessoru yəni kart üzərindəki iki daxili ümumi prosessordan biri görünməkdədir.

Daxili prosessor (chipset) sürətləri çox yüksək olduğu üçün və quruluşu ilə əlaqədar olaraq isinmələr görünməkdədir. Bu səbəblə parçalar üçün soyuducu modullar istifadə edilməkdədir. Bir çox alətin eyni zamanda xəbərləşməsini və bir-birlərinə məlumat transferi etməsini təmin edən bu inteqrasiya anakartların ən təməl parçalarındandır. Hal-hazırda bir neçə böyük firma (intel, NVIDIA, via ..) bu çipset istehsalını boynuna götürmüşdür. Anakart istehsalçılarının bir çoxu bu firmaları xüsusilə intel və NVIDIA chipsetlerini istifadə edir.

Daxili Parça Portları

Aşağıdakı anakart şəklində nömrələnmiş portlar və vəzifələri verilmişdir.

1* PCI Portları: Bu portlar kompüterə satın aldığımız, ekran kartı xaricindəki kartları bağlamaq üçün istifadə olunan portlardır. Nümunə olaraq səs kartı, televiziya - tv kartı, ezernet kartı, təhlükəsizlik kartı kimi kartlar bu portlara bağlanır. PCI portunun data rate 33 MHz və ya 66 MHZ səviyyəsindədir. 124 pi ilə tək səfərdə 32 bitlik bir məlumat transferi təmin edir. 3.3V və ya 5v səviyyəsində iş gərginliyinə sahib olub 32bit ünvanlama etməyi bacarır. (4GB). Son olaraq da saniyədə 133MB ötürülməsi edə bilməkdədir.

2* PCI Express Portları: Bu portlar PCI slotunun yerini almaq üçün nəzərdə tutulmuşdur və çox yaxın zamanda artıq kartlarda yalnız bu portlar istifadə ediləcək. Məlumat transfer sürəti səbəbiylə PCI ilə müqaisə edilə bilinməyəcək dərəcədə güclüdür. PCI Express 1.1 və PCI Express 2.0 versiyaları mövcuddur. PCI Express 1.1 də 2.5GB / Saniye məlumat transfer sürəti PCI Express 2.0 da isə bunun iki qatı yəni 5GB / saniyə məlumat transfer sürətinə malikdir . Yəni istehsal daxili kartlar (səs, tv, mpeg decoder vs ...) artıq bu texnologiyaya uyğun olaraq istehsallarına arttırıllar.

3* PCI Express x16 Portu: Bu slot isə AGP yə alternativ olaraq inkişaf etdirilmişdir. Əsasən PCI EXPRESS məntiqini istifadə edir lakin lay sayı çox olduğu üçün məlumat transfer sürəti inanılmaz ölçülərə çatmışdır. Bəzi anakartlarda iki ədəd bu slottan var. Təməl məntiq iki ekran kartını eyni ana plataya bağlayaraq görüntü emal keyfiyyətini dahada yüksəldir. Ekran kartları üçün hazırlanan PCI Express x16 slotu saniyədə 4GB məlumatların ötürülməsi təmin edir. 16 xətt istifadə və hər xətt saniyədə 250MB məlumatların ötürülməsi təmin edir. Yeni nesil ekran kartlarının hamısı bu slot quruluşuna uyğun olaraq istehsal edilir.

4* IDE - ATA Portu: Bu port isə kompüterimizə CDROM, CRrewriter, DVDROM, IDE Dəstəkli Harddiskler bağlamaq üçün istifadə edilir. Integrated Drive Elektronics - Daxili Sürücü Elektronika terminlərinin qısaltması ilə əldə edilmiş olan bu interfeysi üst versiyaları 100MHZ sürətə və 48 bit ilə 144PB saxlama tutumuna malikdir.

5* Sata və Sata 2 Portları: Bu portlar isə ATA interfeysi paralel moddan ardıcıl moda və bəzi inkişaf etdirilmə ilə daha da təkmilləşmişdir. Məlumat transfer sürəti çox böyük ölçüdə artmaqla birlikdə yeni versiyada sata 2.0 ilə 3.0Gb / saniyə və ya 300MB / saniyə ötürülməsi təmin edir. Istifadə kabel texnologiyası ilə kasa içində daha erqonomik istifadə təmin edilir. 4 Pin ilə harddisk anakart arasında məlumat ünsiyyəti təmin edilir. Yaxın zamanda sata 3.0 ın çıxması ilə birlikdə məlumat transfer sürəti 6.0Gb / Saniye səviyyəsinə çıxacaq. Bu portlar anakart prosessorlarına birbaşa əlaqəli deyil. Kabellərdən gələn məlumatlar əvvəlcə bu ünsiyyət protokolu üçün xüsusi olaraq çıxarılan sata idarəçi inteqrələri tərəfindən işlənib chipset köçürülməkdədir.

6*Disket Sürücü Bağlantı Portu: Bu porta isə disket sürücülər bağlanmaqdadır. Son dərəcə məhdud bir transfer sürətinə malikdir və rahat deyil. Yeni nəsil pclerde artıq bu slot istifadə edilməməyə başlanmışdır.

7* Güc Əlaqə Portu: Kassada olan güc qaynağından (power supply) plataya lazımlı olan gücü təmin etmək üçün ediləcək bağlantıda istifadə ediləcək olan porttur. Sağlam bir şəkildə karta bərkidilmiş olub kart üçün lazımlı olan + 5v -5v + 12v gücləri buradan təmin edir. Daxili parçalar üçün istifadə portları və iş şəkillərini yuxarıda izah etdim.

Daxili Portlar - Prosessor və Ram

Bu soket digər əlaqələrdən fərqi, anakart üzərində taxılı qalması və kompüterin ən əhəmiyyətli parçalarından ikisi olmalarıdır. Kompüter üzərində həyata keçirilən əsas əməliyyatlar hamısı bu iki parça üzərində aparılır. Prosessor - CPU Portu: Prosessor özünə gələn əmr və məlumatları uyğun şəkildə işləyərək çıxışları ram və digər lazım olanhissələrə göndərir.Məlumatların böyük qisimi ram üzərində toplanacağı üçün bu iki hissə arasında çox böyük sayda əlaqə vardır və ümumiyyətlə bir-birinə yaxın mövqedə hazırlanır. Aşağıdakı şəkildə nümunə bir prosessor slotu göstərilmişdir.

Bu Slotlar ümumiyyətlə müxtəlif standartlarda hazırlanır. Günümüzdəki ən əhəmiyyətli iki prosessor istehsalçı firmanın istehsal etdiyi və istifadə etdiyi ümumi standartlar; Intel prosessorları üçün: Socket 370, 423, 478, 479, 486, 495, 603, 604, 611, LGA 775 AMD prosessorları üçün: 563, 754, 939, 940, AM2, AM2 +, AM3, 1207 kimi sektorlar istifadə edilir. Yuxardakı şəkil soket LGA 775 dir. Prosessorlar işləyən müddət istilik səviyyəsi yüksəldiyi üçün soyudulmağa qətiliklə ehtiyacları vardır. Soyuducu bağlanabilmesi içində yuva ətrafında müəyyən bir boşluq var. Ayrıca yuvanın ətrafında olan parçalar ümumiyyətlə gücqurguları və tənzimləyici dövrələrdir. Prosessorlarda gərginlik dalğalanmasının çox kiçik dəyərlərdə olması yada heç olmaması daha yaxşıdır. Bu səbəblə güc qaynağı tənzimlənməsi yanında anakart istehsalçıları prosessor üçün öz xüsusi inkişaf etdirdikləri tənzimləyici dövrələridə istifadə edirlər. Ram Portu - DIMM Port: Yuxarda da qısaca açıqladığımız kimi prosessor və ram slotları bir-birinə ümumiyyətlə yaxın istehsal olunurlar çünki aralarında çox kabel bağlantısı vardır və kompüter sürətini ən çox təsir edən işçilərdir. Normalda məlumatları harddisk üzərindən oxuyub işləmək nə qədər sürətli olursa olsun ekranda donmalar ilə qarşılaşırıq, çünki bir səhifədən digərinə keçərkən harddisk üzərindəki məlumatın alınıb işlənməsi, harddsikin giriş müddətindən ötəri gecikir. Lakin ram'lar, üzərindəki məlumatları anında ekrana və lazımlı vahidlərə köçürmə qabiliyyətlərinə malikdirlər. Bu səbəbdən lazımlı məlumatlar prosessor tərəfindən işlənib RAMa köçürülür və oradan da lazım olduğu zaman istifadə edilərlər. Nümunə verəcək olsaq kompüterimizdə bir proqram işlətdiyimiz zaman bu proqram harddsik üzərinden uyğun şəkildə işlənərək ram yaddaş üzərinə köçürülür. Proqram üzərində hər hansı bir əməliyyat edərkən əslində proqram ram üzərindən işləyir. Əks təqdirdə hər hansı bir əməliyyatda və ya səhifə dəyişməsində hər dəfə harddsik istifadə edilsəydi çox vaxt itgimiz olardı.

Xarici Portlar

Bu portlar isə kompüterimizin içindəki məlumatları və məlumatların xarici dünya ilə əlaqəsini təmin edir. nümunə; səs, internet, mouse, klaviatura kimi parçalar bu slotlara bağlanaraq işləyir. Aşağıdakı şəkildə olan əlaqə portlarını və vəzifələrini araşdıraq.

1.) Klaviatura və Mouse Portu: Bu portlar ilə klaviatura və mouse pcə bağlanır. Xaricdən daxil etdiyimiz məlumatlar və etmək istədiyimiz hər şeyə nəzarət edən bu iki aləti ana plataya bağlayan yuva burasıdır. Bu cihazlar ayrıca USB portu ilə də bağlana bilər. 2.) Paralel Port: Köhnə bir ünsiyyət vahididir və yeni nəsil kompüter anakartlarında istifadə edilmir. Çox kiçik məlumat transfer sürətləriylə (Baud rate) çalışırlar. 3.) Serial Port: RS232 olaraq ta adlandırılabilen bu port'ta köhnə bir əlaqə interfeysi və yenə paralel port kimi yeni nəsil kartlarda istifadə edilməməyə başlanmışdır. Ardıcıl porta ötürülməsi RX və TX olaraq adlandırılan iki ayaqcıq vasitəsilə ötürülür. 4.) USB Portu: Yeni nəsil texnologiyası olaraq istifadə edilən USB 480Mbit / Saniye məlumat transfer sürətinə çatmaqdadır. Əlaqə kabel sayının az olması və ergonomik bir əlaqə quruluşuyla dərhal bütün alətlər artıq bu interfeysi dəstəkləyirlər. 5.) Ethernet Portu: Şəkildə görünən ən üstdəki port RJ 45 olaraq adlandırılan ethernet portudur və kompüterin şəbəkə ilə əlaqəli olmasını və internetə bağlanmasını təmin edir.10 pin olan bu konnektor telefon kabelinin uc quruluşuna bənzəyir. 6.) Ses Portları: Kompyuterdəki səsli məlumatları işləyən səs kartının çıxış portudur. Dinamiklər bu soketlərə bağlanırlar. 5 + 1, 2 + 1. 7 + 1 kimi formatları dəstəkləyən növləri vardır. Bütün bu port və parçaların xaricində anakart üstündə bios adı verilən və anakartın xüsusiyyətlərini və iş nizamlarını təyin və kompüterdən tənzimlənən inteqrasiya var. Prosessorlar overclock edərkən və ya kart üzərindəki sabit bəzi parametrləri dəyişən bios yenidən nizamlanmalıdır.

Ədəbiyyat

İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.

İstinadlar

Ana lövhə nədir?