Ankara (roman)

Ankara — Yaqub Qədri Qaraosmanoğlunun 1934-cü ildə nəşr etdirdiyi romanı.

Ankara
türk. Ankara
Müəllif	Yaqub Qədri Qaraosmanoğlu
Orijinal dili	türk dili
Nəşr ili	1934

Mövzu

Yaqub Qədri Qaraosmanoğlunun yaradıcılığında önəmli yer tutan romanlardan biri də "Ankara"dır. Dövrün ictima-siyasi panoramasının əks olunduğu bu roman utopik bir əsərdir. Əsərdə milli mücadilənin sonucları ən xırda detallarına qədər təhlil olunur. Ümumiyyətlə, əsər həm konflikt, həm də dərin-gərgin konfliktlərin ortaya çıxartdığı xarakterlər baxımından diqqəti cəlb edir. Əsərdə hadisələr İstanbullu, evdar bir xanım olan Səlmanın kontekstində cərəyan edir. Konfliktlər, düyünlər bu əsas obrazın müstəvisində təqdim edilir.

Onu da qeyd edək ki, seçilən məkanlar, xarakterler və dövr bir-biri ilə əlaqələndirilmiş, yazıçı öz ideyalarını bu obrazların simasında ümumiləşdirmiş, bəzən isə ümumiyyətlə simvollaşdırmışdır.

Roman üç bölümə ayrılır, hər bir hissə isə Türkiyənin mühüm bir mərhələsini özündə əks etdirir: Birinci bölüm: Sakarya savaşı öncəsi (1922-ci illərə qədərki mərhələni əhatə edir). İkinci bölüm: Cümhuriyyətin elan olunmağa başladığı dövr (1926-cı illərə qədərki mərhələ). Üçüncü bölüm: Cümhuriyyətdən sonrakı illər.

Hadisələrin cərəyan etdiyi Ankara bir növ adi məkan anlayışından çıxaraq dərin mənəvi məna kəsb etməyə başlayır. Hadisələrin fonunda ilk növbədə inqilab atəşi ilə yanan köhnə Ankara, daha sonra isə Avropa sayağı yaşam tərzi, Palasları ilə məşhur olan yeni Ankara təqdim olunur. Yazıçını belə bir məsələ düşündürür. "O milli atəşin hərarətindən bu buz kimi şəhər maketi necə ortaya çıxdı?"

Qısa məzmuna nəzər salaq, Əsər, Səlmanın böyük xəyallarla İstanbuldan əri Nazif bəyin yanına Ankaraya gəlməsiylə başlayır. I Bölümdə Ankaranın ruhunu, Milli Mücadilənin həyəcanını anlamayan Səlma xanım ətrafıyla konfliktdədir. Kasıb xalq, onların həyat tərzi, taxtabitiylə dolu olan köhnə evlər onda ikrah hissi oyadır.

Halbuki, Ankara onun xəyalında nağıllar ölkəsi kimi möcüzəvi bir yer idi. Əsərdə göstərilir ki, ümumiyyətlə, İstanbullulara görə "Ankara" bir ümüd, qurtuluş deməkdir. Səlmanın atası səhərlər əlinə qəzet alar-almaz ilk axtardığı xəbərlər Ankarayla bağlı olur. Hətta İstanbuldan Ankaraya gələnlərə milli hərəkatın qəhrəmanı kimi baxırdılar.

… Ecnebi işğali altında bir zindan haline gelen İstanbul`da, bir kaçış ve kurtuluş parolası gibi kulaktan kulağa fısıldanan, her fısıldanışta gözlerde bir ümit ve intizar işığı parlatan ve o gizliliği kendisine esrarlı bir cazibe veren Ankara kelimesi, ideal Ankaranın adı, zihninde bir hayal ülkesi olarak yaşayan bu yeri adete masal iklimi haline sokmuştu." Amma gördüyü mənzərələr Səlmanı hey İstanbul həsrətinə aparır.

"Sanki, bu alem bana küs ve ben ona dargın gibiyim. Hem, bu Anadolu peyzajlarının dili yok. İstanbul`da her taraf konuşur. Her taraf, size bir şey söyler. Sanki, taşı-toprağı canlı gibidir."

Səlma ilə gənc yazıçı Neşati Sabitin söhbətində bir ziddiyət ortaya çıxır. Gənc yazıçı, Ankaranı yalnız adi bir mekan, həm də daşı-torpağı lal məkan hesab edən Səlmaya kəskin şəkildə etirazını bildirir:

"-Buraların da bir dili vardır ama, biz anlayamıyoruz. Ömrünüzde bir kere olsun, halis Anadolu türkülerini candan dinlediğiniz oldu mu,? Bu kısır derenin, şu cılız ağaçların ve bunların ardındakı taşlık dikenlik tepelerin bütün sıtması onlardadır ve bütün ihtirası..

…Bir Anadolu köylüsünün yüzüne hiç dikkatle baktığınız oldu mu? Bir Anadolu köylüsü diyorum; kadın olsun, erkek olsun, çocuk olsun, hepsinde öyle bir ifade görürsünüz ki saffetine, sadeliğine, hatta basitliğine, iptidailiğine rağmen, vekarı, olgunluğu, derin ve ıstıraplı çizgileriyle sizi korkutur."

Daha sonra, bu daşın torpağın dilini Anadolu uşağının, o balaca odunçunun daha yaxşı hiss etdiyini söyləyir.

Əsərdə diqqəti cəlb edən obrazlardan biri də mübariz bir qəhrəman, vətənpərvər insan gənc zabit Haqqı bəydir. Səlmaya ilk milli duyğuları, vətənpərvərlik hisslərini məhz bu gənc zabit aşılayır. I bölümün axırlarında evdar bir xanım olan Səlma, Ankara ilə arasındakı ruhu hiss edən milli duyğularla yaşayan, vətən uğrunda canını fəda etmək istəyən tibb bacısına çevrilir. Həyat yoldaşı Nazif bəy, "mən canımı çöldən tapmamışam" deyib, istiqlaliyyət savaşının tüğyan etdiyi Ankaradan uzaqlaşır. Səlma ilə onun arasındakı konflikt daxili monoloqda əks olunur. Səlma, məhz bu gün o ütülü, səliqəli geyinmiş ərinin nə qədər şəxsiyyətsiz biri olduğunu başa düşür. Əsərin ikinci hissəsində onun Haqqı bəylə evləndiyini, günlərini ziyafətlərdə keçirdiyi əks olunur. Bu hissədə milli mübarizə uğrunda çırpınan Ankara, sürətlə inkişaf edən, böyük Ankara Palasları ilə məşhur olan kosmopolit bir yerə çevrilir. Əslində burada, yazıçı inqilabdan sonra, varlanmış, harınlamış, müasirləşməni Avropa təqlidçiliyində görən insanların karikaturasını təsvir etməklə, kəskin şəkildə onları tənqid edir. Milli duyğularla mübarizəyə atılan, gənc zabit minbaşı Haqqı bəy, günlərini ziyafətlərdə, qadınlarla rəqs etməkdə, yeyib içməkdə keçirən, evi, xaricdən gətirtdiyi mebelleri ilə qürur duyan bir dəllala çevrilir. Səlma əvvəllər heyranlıq duyduğu bu insan getdikcə yazığı gəlir, hətta iyrənməyə başlayır: "Ərimin üzünə baxdıqca ona yazığım gəlir. Bilirsiz, mənim ərim əvvəllər qəhrəman idi. Möhkəm və kəskin ruhlu idealist bir insan idi. Həmişə mənə hörmət və qulluq edən bir centlmen idi. Qələbə qazanmış bir komandir kimi cəhbədən gələn günü xatırlayıram. O vaxtlar, o mənim heç nəyim deyildi. Fəqət, hər şeyim idi. Mənim üstümdə özünə görə bir nüfuzu, bir hökmü vardı. Hər dəfə gözləri gözlərimə baxanda "Buyurun, əmriniz nədir" demək istəyirdim. Halbuki, indi…indi?"

Səlma, belə bir cəmiyyətdə, bu atmosferdə artıq nəfəs ala bilmir. Belə bir sual ortaya çıxır. Bəyəm milli mücadilə bunun üçün olmuşdu? İnsanlara vəd edilən gələcək bu idi?!

Bütün bunlara dözə bilməyən Səlma, Haqqı bəydən ayrılır, öz ayaqları üzərində duracağına söz verərək, müəllimliyə başlar. O, əvvəllər bəyənmədiyi Tacəddin məhəlləsinə böyük sevgi ilə qayıdır. Onun üçün önəmli olan, xalqı üçün faydalı ola bilməkdir. Əsərdə iki fərqli toplum arasında konflikt başlayır. Bir qütbdə əvvəllər vətən heyranı, indi isə həyatını eyş-işrətdə keçirən kökündən qopmuş, Avropa təqlidçiləri Haqqı bəylər, Murad bəylər, əks qütbdə isə Anadolunun ruhunu duyan, apardığı mübarizənin, inqilabların nəticəsinin bu olmadığını dərk edən, Səlmalar, Nəşati Sabitlər dayanır.

Əsərin axırıncı bölümündə ütopik bir Ankara canlandırılır. Yazıçı, burada görmək istədiyi Ankaranı real tablolarla əks etdirir. Səlma bir qədər yaşlanmış, onunla eyni ideologiya sahibi olan yazıçı Neşati Sabitlə xoşbəxt bir ailə həyatı qurmuşdu.

Hətta, yazıçı göstərir ki, Səlma o qədər bu inqilabın içində bişmişdi ki, bir qədər yaşlandığının, dərisinin qırışmağa başladığını belə hiss etməmişdi. Çünki, bu cəmiyyət dünyanın ikinci yaradılışı idi.

"Bundan dörd il əvvəl üzünü görüb, səsini eşitdiyi Tanrı, aydınlığa ol! Demişdi; Aydınlıq olurdu artıq. Suya ol! Demişdi. Su olurdu. "

Əsərin əvvəlində Ankarada özünü yad, obrazın diliylə desək, "yaban" hiss edən acı qürbət duyğusu keçirən, adi ev xanımı, milli mübarizəyə qoşulan, Ankaranın daşına, torpağına bütün qəlbiylə bağlanan mükəmməl bir xarakterə çevrilir.

"Sanki Ankara, onun öz evi, Ankaranın qurulması və inkişafı onun öz mübarizəsi idi. Bunu belə hesab etməyənlərə və ya öz şəxsi mənfəətlərinin çuxurunda ilişib qalanlara yazığı gəlirdi. Çünkü, belələri, ona, 1926-cı illərdəki Yenişəhir sakinlərini xatırladırdı."

Səlma xanım həyatının o mərhələsini hələ də ürpərərək xatırlayırdı. Onun görmək istədiyi Ankara məhz bu idi. Fəhləsi, mühəndisi, heç kəsin əsiri olmayan, özünü vətən torpağının qulluqçusu hesab edərək, alın təriylə firavan həyat sürən bir cəmiyyət… Yazıçı, Ankaranı zahiri baxımdan təsvir edərkən, onun əvvəlki kimi acı qürbət hissi yaratmadığını vurğulayırdı. Yeri gəlmişkən onu da qeyd edək ki, yazıçı, bu əsəri nəşr etdirdikdən otuz il sonra təkrar çap etdirərkən, romanın ilk səhifəsinə təəssüfdolu bir qeyd etmişdi.

"… bu ideal Türkiyəyə iyirmi ilə qovuşacağımızı sanırdım. İndi, o iyirmi ilin üstündən, bir iyirmi il də keçib. Fəqət biz, siyasi, mədəni və iqtisadi devrimin şərtləri baxımından hələ də romanımın ikinci bölümündə karikaturasını çəkərək verdiyim Ankaranın içində çırpınıb qalmaqdayıq."