Türkiyə Silahlı Qüvvələri
Türkiyə Silahlı Qüvvələri (türk. Türk Silahlı Kuvvetleri, TSK) — Türkiyə Respublikasını qorumaq məsuliyyəti daşıyan ordu. Quru Qoşunları, Hərbi Hava Qüvvələri və Hərbi Dəniz Qüvvələrindən ibarətdir. Jandarma və Sahil Mühafizə isə sülh dövründə daxili təhlükəsizlik qüvvələrinin tərkib hissəsi hesab olunur və Daxili İşlər Nazirliyinə tabedir. Müharibə şəraitində isə həmin qurumlar da Ordu və hərbi dəniz qüvvələrinin tabeçiliyi altında fəaliyyət göstərir. Türkiyə Prezidenti bütün silahlı qüvvələrin Ali Baş Komandanı hesab olunur.
| Türkiyə Silahlı Qüvvələri | |
|---|---|
| Türk Silahlı Kuvvetleri | |
| Qurulub | 1920[3] |
| Daxildir |
|
| Qərargah |
 Bakanlıklar, Çanqaya, Ankara |
| Veb-sayt | tsk.tr |
| Rəhbərlik | |
| Baş komandir | Rəcəb Tayyib Ərdoğan |
| Milli Müdafiə naziri | Hulusi AKAR |
| Canlı qüvvə | |
| Hərbi yaş | 20 |
| Əsgərlik müddəti | 6-12 ay |
| Hər il əsgərlik yaşına çatan | 1.411.811 (2023) (2019) |
| Aktiv kadr | 1.000.000~ |
| Xərclər | |
| Büdcə | 19 milyard dollar |
| ÜDM faizi | 2,2% |
| Sənaye | |
| Yerli təchizatçılar |
|
| Xarici təchizatçılar |
| alias = Böyük Britaniya | flag alias = Flag of the United Kingdom.svg | flag alias-1707 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-1658 = Flag of the Commonwealth (1658-1660).svg | flag alias-1651 = Flag of The Commonwealth.svg | flag alias-1649 = Flag of the Commonwealth (1649-1651).svg | flag alias-1606 = Union flag 1606 (Kings Colors).svg | flag alias-HDQ = Naval Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ticarət = Civil Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-HHQ = Air Force Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-diplomatik = Government Ensign of the United Kingdom.svg | flag alias-ordu = Flag of the British Army.svg | variant = | altlink = | miqyas = }}
|
| İllik idxal | $1,540 milyar (2014)[1] |
| İllik ixrac | $1,647 milyar (2014)[2] |
Silahlı Qüvvələrin hazırkı Baş Qərargah rəisi general Yaşar Gülərdi. Silahlı Qüvvələrə komandanlıq etmək və şəxsi heyətin döyüş hazırlığı, kəşfiyyat, əməliyyatlar, təşkilatlanma, təlim və lojistik xidmətlərlə əlaqədar siyasət və proqramların işlənib hazırlanması Baş Qərargahın məsuliyyətinə daxildir. Bundan əlavə olaraq, Baş Qərargah Türkiyə Silahlı Qüvvələrinin NATO üzvü olan və başqa müttəfiq ölkələrlə hərbi sahədə əlaqələrini koordinasiya edir.
Ordunun müasir tarixi Osmanlı İmperiyasının dağılmasından sonrakı dövrə təsadüf edir. Türkiyə Silahlı Qüvvələri Atatürkçülük ideologiyasının xüsusilə də mühafizəkar aspektlərini özü üçün əsas götürmüşdür. Türkiyə 18 fevral 1952-ci ildə NATO üzvü olduqdan sonra silahlı qüvvələrin hərtərəfli modernizasiyası işlərinə başlamışdır. Bu təşkilata qoşulduqdan sonra Türkiyə Ordusu döyüş əməliyyatlarında müttəfiq qoşunlara dəstək vermək məqsədilə Koreyaya göndərilmiş və müharibənin bəzi hissələrində vacib rol oynamışdır. 1980-ci illərin sonlarına doğru silahlı qüvvələrdə ikinci yenidənqurma işləri başladılmışdır. Türkiyə Silahlı Qüvvələri Avropa Zirvəsinin nəzarəti altında təşkil olunan Avropa İttifaqı Döyüş Qruplarında iştirak etmişdir. TSQ, həmçinin Aİ və NATO-nun təşəbbüsü ilə təşkil olunan Avropa korpusuna da şəxsi heyət göndərmişdir.
Türkiyə Silahlı Qüvvələri 639,551 nəfərlik hərbi, mülki və yarımhərbi şəxsi heyəti ilə NATO-nun tərkibində ABŞ Silahlı Qüvvələrindən sonra ikinci ən böyük hərbi güc hesab olunur.[4] Türkiyə Belçika, Almaniya, İtaliya və Niderlandla birlikdə NATO-nun nüvə paylaşımı proqramına daxil olan beş ölkədən biridir.[5] Bu proqrama uyğun olaraq 90 ədəd B61 nüvə bombası İncirlik aviabazasında saxlanılır. Bu bombalardan 40-ı potensial nüvə münaqişəsi zamanı Türkiyə Hərbi Hava Qüvvələrinin istifadəsi üçün nəzərdə tutulmuşdur, lakin bunlardan istifadə etmək üçün mütləq NATO-nun icazəsi lazımdır.[6]
Tarixi
redaktə
İstiqlaliyyət müharibəsi
redaktəBirinci dünya müharibəsinin başa çatmasından sonra bir çox Osmanlı hərbçisi milli hərəkatda iştirak etmək məqsədilə Rumelindən Anadoluya doğru hərəkət etdi. İstiqlaliyyət müharibəsi ərzində, 3 may 1920-ci ildə Mustafa Fevzi Çaxmaq Paşa Ankara Hökumətinin Milli müdafiə naziri, İsmət İnönü isə Baş Qərargah rəisi vəzifəsinə təyin olunmuşdur. Lakin, 3 avqust 1921-ci il tarixində Eskişehir-Kütahya döyüşündəki uğursuzluqdan sonra İsmət Paşa vəzifəsini tərk etdi və Sakarya döyüşü başlamazdan az əvvəl Mustafa Kamal Paşa ordunun Ali Baş Komandanı vəzifəsinə təyin olundu. Türkiyə 1922-ci ildə İstiqlaliyyət müharibəsində qalib gəldi.
İkinci dünya müharibəsi
redaktəTürkiyə İkinci dünya müharibəsinin son mərhələsinə qədər neytrallığını qoruyub saxlamışdır. Türkiyə müharibənin əvvəllərində Böyük Britaniya və Fransa ilə qarşılıqlı yardım müqaviləsi imzaladı. Lakin, Fransanın Nasist Almaniyası tərəfindən işğal olunmasından sonra Türkiyə hökuməti həm Antihitler koalisiyası, həm də Berlin-Roma-Tokio oxu ilə eyni məsafəli əlaqələr saxlamağa çalışdı. Müharibə ərzində Almaniyanın Balkan ölkələrini işğal etməsi nəticəsində Frakiya və Egey dənizinin şərqində yerləşən adalarda Türkiyə ilə Nasist Almaniyası arasında yeni sərhəd xətti meydana gəldi. Bunun nəticəsi olaraq, 18 iyun 1941-ci ildə Türkiyə ilə Almaniya arasında "Dostluq və hücum etməmə" barədə saziş imzalandı.
Alman-Sovet müharibəsinin başlaması ilə birlikdə türk hökuməti general-leytenant Ali Fuat Erdenin başçılığı altında Almaniyaya hərbi müşahidəçilərdən ibarət nümayəndə heyəti göndərdi. Alman qoşunlarının Qafqazdan geri çəkilməsindən sonra Türkiyə hökuməti Antihitler koalisiyası ilə daha da yaxınlaşdı və 30 yanvar 1943-cü ildə Türkiyənin cənubunda yerləşən Yenicə qatar stansiyasında İsmət İnönü ilə Vinston Çörçil arasında gizli görüş keçirildi. Bu görüşmə zamanı Türkiyənin Antihitler koalisiyası tərəfdən müharibəyə qoşulması müzakirə olundu. Kursk döyüşünün başlamasına günlər qalmış, 1943-cü ilin iyul ayında general Cəmil Cahit Toydəmirin başçılığı altında olan nümayəndə heyəti almanların nəzarəti altında olan Belqrad şəhərinə gəldi və burada 503-cü ağır tank batalyonunun təlimlərini izlədi, həmçinin onların təchizatı ilə tanış oldu.[7] Kursk döyüşünün uğursuzluqla başa çatmasından sonra Türkiyə hökuməti 1943-cü ilin dekabrında İkinci Qahirə konfransında iştirak etdi. Bu konfrans zamanı Franklin Ruzvelt, Vinston Çörçil və İsmət İnönü tərəfindən Türkiyənin Antihitler koalisiyası ilə mümkün əməkdaşlığı barədə razılığa gəlindi. Yalta konfransında yalnız Almaniya və Yaponiyaya qarşı formal olaraq müharibədə iştirak edən ölkələrin 1 mart 1945-ci il tarixindən etibarən Birləşmiş Millətlər Təşkilatına qoşulacağına icazə veriləcəyinin açıqlanmasından sonra, 23 fevral 1945-ci ildə Türkiyə Antihitler koalisiyasına qoşuldu, Almaniya və Yaponiyaya qarşı müharibə elan etdi.
Koreya müharibəsi
redaktəTürkiyə BMT-nin üzvü olaraq Koreya müharibəsində iştirak etdi və bir türk briqadasını birbaşa döyüşlərdə iştirak etməsi məqsədilə Cənubi Koreyaya göndərdi. Həmin briqada müharibə ərzində 731 nəfər itki verdi. Türkiyə 18 fevral 1952-ci ildə NATO-ya üzv qəbul olundu. Koreya hökuməti burada döyüşmüş və həlak olmuş türk hərbçilərinin xatirəsinə müharibə memorialı hazırladı.
Kipr
redaktə20 iyul 1974-cü ildə elə həmin il Kiprdə baş vermiş dövlət çevrilişinə cavab olaraq Türkiyə Silahlı Qüvvələri həm dənizdən, həm də havadan adaya hücum əməliyyatına başladı. Hərbi qarşıdurma Türkiyənin Kipr adasının şimalını ələ keçirməsi ilə nəticələndi və burada Kipr türklərinin yerli hökuməti təşkil olundu.[8] Türk qoşunları adaya iki mərhələdə hücuma keçdi və bu hücum nəticəsində adanın təqribən 37%-i türklərin nəzarəti altına keçdi.[9][10][11] Həmin hissədə Şimali Kipr Türk Respublikasının əsası qoyuldu.
Kürd-türk münaqişəsi
redaktəTürkiyə Silahlı Qüvvələri 1980-ci illərdən bəri PKK terror təşkilatı ilə mübarizə aparmaqdadır.[12] Həmin terror təşkilatının lideri olan Abdullah Öcalan 1999-cu ildə Nayrobi şəhərində tutularaq Türkiyəyə gətirilmiş və vətənə xəyanət etdiyinə görə ömürlük həbs cəzası almışdır.
Bosniya və Kosovoda müharibə
redaktəTürkiyə NATO-nun rəhbərliyi altında Bosniya və Kosovoda təşkil olunan sülhməramlı missiyalarda iştirak etmişdir. Hal-hazırda 402 nəfər türk hərbçisi Kosovoda xidmət edir.
Tərkibi
redaktəBaş qərargah
redaktəBaş qərargah Türk Silahlı Qüvvətlərini idarə edən və istiqamətləndirən Türkiyədəki ən üst səviyyə əsgəri vahiddir. Bu, döyüşdə Baş komandirlik vəzifəsini Respublika başçısı adına yerinə yetirər. Qüvvətlərə əmr/əmrə etmək, döyüşə hazırlanmasında personal, xəbər alma, hərəkat, quruluşlanma, təhsil-təhsil və məntiqi xidmət qanunları və proqramları Baş qərargah Başçılığının məsuliyyətləridir.
Quru qoşunları
redaktəTürk Quru qüvvələri, Türk Silahlı Qüvvələrinin ən böyük vahididir. Tərkibində 4 Ordu, 14 Kolordu, 8 Mexanikləşdirilmiş Diviziya, 11 Zirehli Briqada, 23 Mekanize Piyada Briqadas(n)ı, 15 Motoatıcı Piyada Briqadas(n)ı, 8 Komando Briqadas(n)ı, 4 İnsani Kömək Briqadas(n)ı, 5 Topçu Briqadas(n)ı var. Ayrıca Şimali Kipr Türk Respublikasında "Kipr Türk Barış Qüvvələri" adı altında təxminən bir kolordu səviyyəsində təxminən 60.000 nəfər şəxsi heyət saxlamaqdadır. Konstitusiya ilə təyin edilmiş olan Türkiyə Respublikasının qorunması və gözlənilməsi ilə əlaqədar özünə verilən vəzifələri yerinə yetirər. Türk Quru Qüvvətindəki əsgər (ər və erbaş) sayının 550.000 üstündə olduğu sanılmaqdadır.
Jandarma
redaktəDöyüş və fövqəladə hallar xaricində Daxili İşlər Nazirliyinə bağlıdır. Türkiyə sahəsinin 92%-i jandarma bölgəsidir.
Hərbi Dəniz Qüvvələri
redaktəTürk Dəniz Qüvvələri, Türkiyəni dənizdən gələcək təhdidlərə qarşı müdafiə etmək və ölkənin dənizlə əlaqəli mənfəətlərini qorumaq və nəzarət etməklə vəzifəli qüvvədir. Hərbi Dəniz Qüvvələri 27 fırkateyn, 14 sualtı gəmi, 9 korvet, 108 hücum kateri, 23 mərmi hücum gəmisi, 102 Sahil Təhlükəsizlik Gəmisi və 21 Mina Gəmisi ilə Qara dəniz, Egey dənizi və Aralıq dənizində hörmət edilən bir gücdür. 55.000 aktiv işlə/çalışanı ilə personal sayı baxımında dünyanın 8. böyük dəniz qüvvəsidir. Lakin invanter baxımından bu sıralama dəyişir. Bu güc, invanter baxımından 3. yerdədir. Donanma Komandirliyi, Şimal Dəniz Sahə Komandirliyi, Cənub Dəniz Sahə Komandirliyi, Dəniz Təhsil və Təhsil Komandirliyi olmaq üzrə dörd ana ast komandirlikdən meydana gələr.
Sahil Təhlükəsizlik
redaktəVəzifəsi dəniz səlahiyyət sahələrində milli və beynəlxalq hüququ təsirli etmək, can və mal təhlükəsizliyini təmin etməkdir. 1 yanvar 1985-ci ildə Daxili İşlər Nazirliyinə bağlanan komandirlik; bu tarixdən əvvəl Jandarma Ümumi Komandirliyinə bağlı idi. 5.070 aktiv personala sahib təşkilat TSK-da diviziya səviyyəsində təmsil edilməkdədir.
Hərbi Hava Qüvvələri
redaktəHərbi hava Qüvvələri Türk Silahlı Qüvvələrinin 2-ci ən böyük qüvvəsidir. 1911-ci ildə qurulan və hal-hazırda inventarında 1000-dən çox təyyarə saxlayan qüvvə barışda Türk Hava Sahəsini müdafiə, döyüşdə isə quru və dəniz qüvvələrinə dəstək verir.
Xüsusi Təyinatlı Qüvvələr
redaktəXüsusi Təyinatlı Qüvvələr və ya xalq arasındakı adı ilə Bordo Beretlilər. Keçmiş adı Xüsusi Hərb Dairəsi olub. Türk Silahlı Qüvvələrinin zabit və gizir heyətindən ibarət, istənilən hava şəraitində, istənilən yerdə, maneəsiz xidmət keçmək üçün yaradılan bu qoşun növünün əsas vəzifəsi daxili və xarici təhlükəsizliyi təmin etməkdir. Bu qoşunlar TSK-da olan başqa heç bir qüvvəyə tabe olmadan birbaşa Türkiyə Silahlı Qüvvələri Baş Qərargahına tabedir.
Muzeylər
redaktəHərbiyə Əsgəri Muzeyi
redaktəƏsgəri Muzey, İstanbulun Hərbiyə səmtində olan, 54.000 m²lik bir alan/sahə üzərində qurulu/təşkilatı 18.600 m²lik binasıyla bir strukturlar kompleksidir. Geniş bir sahəyə yayılan Məktəbi Hərbiyə binası, Osmanlı Dövlətinə zabit yetişdirmək məqsədiylə qurulmuş və 1862də tikilmişdir.
İstanbul Dəniz Muzeyi
redaktəTürkiyənin dənizçilik sahəsində ən böyük əsgəri muzeyidir. Kolleksiyasında təxminən 20.000 ədəd/adət əsər var. Dəniz Qüvvələri Komandirliyinə bağlı olan İstanbul Dəniz Muzeyi Türkiyədə qurulan ilk əsgəri muzeydir. 1897-ci ildə, dövrün Dəniz Naziri Həsən Hüsnü Paşanın əmrləri ilə Limanı Komandirədə (Osmanlı Dövlət Limanı Kasımpaşa, İstanbulda) kiçik bir binada "Muzey və Kitabxana İdarəsi" adı ilə qurulmuşdur.
İstanbul Havaçılıq Muzeyi
redaktə
İstanbul Havaçılıq Muzeyi, Yeşilköydə əsgəri aerodrom bitişiyində iştirak edən və Türk hava qüvvələrinə aid təyyarələrin sərgiləndiyi muzeydir. I. Dünya Döyüşü sonunda, ən köhnəsi 1912-ci ilə aid olmaq üzrə müxtəlif dövlətlərə aid təyyarələr ilə anqarlarda 1-ci dünya müharibəsi zamanı almanlar tərəfindən verilən hər tip təyyarəden bir, iki və üç ədəd tapılması Hava Qüvvələri Müfəttişliyi tərəfindən bir hava muzeyi qurma qərarı alınmasına səbəb olmuşdur. 16 oktyabr 1985 tarixində ziyarətə açılmışdır.
Akademiyalar
redaktəƏsgəri Tibb Akademiyası
redaktəGülhane Əsgəri Tibb Akademiyası, Türk Silahlı Qüvvətlərinə sağlamlıq elmləri sahəsində əsgəri personal yetişdirən bir komandirlikdir. Ankara Ətlikdə var. Akademiya bu hissələrdən meydana gəlməkdədir:
- Gülhane Əsgəri Tibb Fakültəsi (GATA)
- Sağlamlıq Elmləri İnstitutu
- Sağlamlıq Ehtiyat zabit Peşə Yüksək Məktəbi
Həmçinin bax
redaktəQeydlər
redaktəİstinadlar
redaktə- ↑ "Türkiye'nin ihracatı arttı ithalatı azaldı". TRT News. 3 December 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 30 November 2015.
- ↑ Ramazan Ercan. "Türk savunma sanayi ihracatta hız kesmedi". Anadolu Agency Newspaper. 5 October 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 January 2015.
- ↑ ROR Data. v1.19 2023. doi:10.5281/ZENODO.7644942
- ↑ "News From Turkish Armed Forces". Turkish Armed Forces. tsk.tr. 5 noyabr 2015 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2018.
- ↑ "Der Spiegel: Foreign Minister Wants US Nukes out of Germany (10 April 2009)". Der Spiegel. 30 mart 2009. 14 February 2012 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2018.
- ↑ Hans M. Kristensen. "NRDC: U.S. Nuclear Weapons in Europe" (PDF). Natural Resources Defense Council, 2005. 2011-01-01 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 25 aprel 2018.
- ↑ Johannes Glasneck, Inge Kircheisen, Türkei und Afghanistan, Dt. V. d. Wissenschaften, 1968, p. 139. Arxivləşdirilib 2016-05-02 at the Wayback Machine
- ↑ "From Rep. of Turkey Ministry of Foreign Affairs". 2016-07-16 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2018.
- ↑ Welz, Gisela. Divided Cyprus: Modernity, History, and an Island in Conflict. Indiana University Press. 2006. səh. 2. ISBN 0-253-21851-9.
- ↑ Carpenter, Ted Galen. NATO's Empty Victory: A Postmortem on the Balkan War. Washington, D.C: Cato Institute. 2000. səh. 36. ISBN 1-882577-85-X.
- ↑ Carpenter, Ted Galen. Peace and Freedom: Foreign Policy for a Constitutional Republic. Washington, D.C: Cato Institute. 2002. səh. 187. ISBN 1-930865-34-1.
- ↑ "People's Daily Online -- NATO chief declares PKK terrorist group". 2014-10-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 27 aprel 2018.
Xarici keçidlər
redaktə- www.msb.gov.tr Arxivləşdirilib 2009-10-27 at the Wayback Machine
- tsk.tr — Rəsmi saytı
- www.turkishnavy.net