دوغال چئوره
دوغال چئوره یا دا اطراف موحیط — اینسانلاری ایحاطه ائد‌ن، اوْنلارلا قارشی‌لیق‌لی علاقه‌ده اوْلان گونش شوالاری، سو، توپراق، هاوا و جانلیلار، آنتروپوگن ماده‌لر، اشیاءلار و قورغولار نظرده توتولور. اینسان اؤزو ده اطراف موحیطین آیریلماز و چوْخ گۆج‌لو تأثیره مالیک اوْلان حیصّه‌سی‌دیر.
عالیملر اطراف موحیطی طبیعی (دوغال) موحیط و صونعی (مصنوعی) موحیط اوْلاراق ایکی حیصّه‌یه آییرمیشلار. اینسانلارین همیشه وابسته اوْلدوقلاری موحیط طبیعی‌دیر. صونعی موحیط ایسه جمعیتین اینکیشافی ایله الاقدر اینسانلارین فعالیّتی نتیجه‌سینده یارادیلمیش‌دیر.
مۆعاصیر بیلیمین کومیی ایله یارادیلمیش ینی چوخسای‌لی بیتکی و حئیوان تۆره‌لری، صونعی دریالار، گؤل‌لر، قوروقلار و س. صونعی موحیطین اوْبیکلری‌دیر.
آرتیق ۲۰-جی عصرین اوْرتالارین‌دا اکولوژی بحران اؤزونو بیل‌دیرمه‌یه باشلادی. بۇ دؤورو، اطراف موحیطین نظارت‌سیز ایستیسماری‌نین گت-گده آرتماسی دؤورۆ کیمی قیمتله‌ن‌دیرمک اوْلار.
اطراف موحیطین مونیتورینقی
دَییشدیراطراف موحیطین مونیتورینقی — طبیعی و آنتروپوگن تاثیرلر نتیجه‌سینده اطراف موحیطه یاییلان ضررلی قاز، مایع و برک حال‌داکی توللانتیلارا کمیت و کیفیت جهت‌دن نظارتین علمی اساسلارلا حیاتا کچیریلمه‌سی اوْلوب، هاوا، سو، توْرپاق موحیطلری‌نین وضعیتلرینین قیمتلندیریلمه‌سی و پروقنوزلاشدیریلماسی آماچ ایله اوْنلارین کیمیوی ترکیبینی، چیرکله‌نمه درجه‌سینی، رادیواکتیو، هیدروبیولوژی خصوصیتلرینی، فیزیکی خاصه‌لرینی بللی اد‌ن مۆنتظم مۆشاهیده و آراشدیرمالار سیستمین‌دن عبارت‌دیر.[۱]
"اینسان-اطراف موحیط" سیستمی
دَییشدیرحیات دؤوره‌سین‌ده اینسان و اطراف موحیط دایم حرکت‌ده اوْلان "اینسان-اطراف موحیط" سیستمی تشکیل ادیر. بئله بیر سیستم داخیلین‌ده اوْلان اینسان هر زامان مینیموم ایکی اساس مسأله‌نی حل ائتمه‌لی اوْلۇر:
- اؤزونون ییئجئکیا، سویا و هاوایا اوْلان تلباتینی تامین ادیر؛
- مسکونلاشما موحیطی و اینسانلار طرفین‌دن اؤزونه قارشی نقاتیو تسیرلردن قورونما سیستمی یارادیر و ایستیفاده ادیر.
اطراف موحیطه خاص اوْلان نقاتیو تاثیرلر دۆنیا دوردوقجا مؤوجوددور. بیوسفرده طبیعی نقاتیو تسیرلرین منبعی ایقلیمین دییشمه‌سی، توفانلار، زلزلهلر و س.-دیر. حیات اۇغرون‌دا موباریزه اینسانی بۇ تاثیرلردن قورونما واسطه‌لرینی آختاریب-تاپماغا و تکمیللش‌دیرمه‌یه دایم وادار ائدیردی. عصرلر اؤتدوکجه یاشاییش مسکه‌نی کیمی ائولرین یارادیلماسی، اوْددان و دیگر مۆدافیعه واسطه‌لردن گئنیش ایستیفاده اوْلونماسی، ییئجئک حاضیرلانماسین‌دا اۆصول و واسطه‌لرین تکمیللشدیریلمه‌سی اینسانی طبیعی نقاتیو تسیرلردن قوروماقلا یاناشی اطراف موحیطه ده تأثیر ائدیردی. عصرلر بویونجا اینسانین یاشام موحیطی دییشیر، دییشمه‌یه‌ن نقاتیو تسیرلرین نؤعو و سوییه‌لری ایدی. ۲۰-جی عصرده یئر اۆزون‌ده بیوسفرین یۆکسک چیرکله‌نمه‌سی زونالاری یاران‌دی، بۇ ایسه، اؤز نؤوبه‌سین‌ده قیسماً و حتی تام بؤلگه تنززوله سبب اوْلدو. بۇ کیمی دییشیک‌لیکلره:
- یر اهالی‌سی سایینین یۆکسک آرتیم سرعتی (دموقرافیک پارتلاییش) و اوْنون اۇربانیزاسییاسی؛
- ایستهلاک آرتیمی و انرژی قایناق‌لرینین تمرکوزلشمه‌سی؛
- صنایع و کند چیفتلیک (مزرعه) اۆرتیمین (تولیدی‌نین) گرگین اینکیشافی؛
- نقلیات واسطه‌لرین‌دن کۆتلوی (توده) ایستیفاده؛
- حربی مقصدلره و دیگر پروسسلره خرجلرین آرتیمی سبب اوْلدو.[۲]
قالری
دَییشدیر
بیرده باخ
دَییشدیر
قایناقلار
دَییشدیر