چؤوکان
بۇ یازی بیر یتیم مقالهدیر؛ یعنی هئچ صفحهنین بۇ مقالهیه باغلانتیسی یوْخدور.
|
چؤوکان، بعضاً چوگان — آت ایله اوْینانیلان ایدمان تاخیم اوْیونو و چاغداش پولو اوْیونونون بیر نوعو. اوْیونون ماهیتی اوْندان عبارت‌دیر کی، ایشتیراک‌چیلار ایکی دسته‌یه آیریلیر و ایکی طرف‌ده قویولان دیرکلردن عبارت رقیب قاپیلاریندان توْپو کئچیرمک طلب اوْلونوردو.
"قاراباغ آتی ایله اوْینانیلان چؤوکان اوْیونو" ۲۰۱۳ (میلادی)-جو ایلده یونسکو-نون غیری-مادی مدنی ارثین لیستینه داخیل ائدیلمیشدیر.
اتیمولوژی(دیلین کؤکلرینی آراشدیرما بیلیم)
دَییشدیر«چؤوکان» سؤزو بعضی آذربایجان قایناق‌لرینده «آغاججیق» کیمی ایشلدیلمیش‌دیر. بۇ دا آغاج‌دان حاضیرلانمیش، چؤوکان آدلاندیریلان آلت‌دیر. چؤوکان اوْیون‌چولار آت بلینده بۇ آلتین کمکی ایله اوْیناییرلار. رسّام الچین موختار الخان «ال-اوْبا اوْیونو، خالق تاماشاسی» کیتابیندا یازیر:
چؤوکان ۹-جو-۱۷-جی یوز ایللرده آذربایجان‌دا گئنیش یاییلمیش، اساساً آت اۆستون‌ده، قیسمن آتسیز اوْینانیلان قدیم اوْیون و بۇ زامان ایستیفاده اوْلونان اۇجو ایری اۇزون دینیین آدی‌دیر. موسیقی‌نین مۆشایعتی ایله کئچیریلن بۇ اوْیون‌دا آتلاری رنگ اعتباری ایله بیر-بیرین‌دن فرقلی اوْلان هر دسته‌ده ۶-۸، بعضاً ده داها چوْخ آتلی ایشتیراک ائدیردی. اوْیون‌دا اساس مقصد دینک‌له رقیب قاپی‌سینا توْپ وۇرماق ایدی. اهالی‌نین مۆختلیف طبقه‌لری آراسیندا گئنیش شؤهرت تاپمیش، بعضاً ده نفرلرله یاناشی، قادینلارین ایشتیراکی ایله کئچیریلن بۇ اوْیونون اسکی قایناقلاردا «کویی‌چؤوکان»، «چوماق اوْیونو» و «چؤوکان‌بازی» آدلاری ایله قئید ائدیلن باشقا موختلیفلاری دا اوْلموش‌دور.
پروْفسور کامران ایمانووون سؤزلرینه گؤره، چاغداش آذربایجان دیلینده «چؤوکان» لوغتی «چووقان» کیمی ده سَس‌لنیر و «آذربایجان دیلی‌نین ایضاح‌لی لوغت»لرینده بۇ سؤزون معناسی «آت اۆستون‌ده اۇجو اَیری چوماقلا توْپ-توْپ اوْیونو» کیمی تصویر ائدیلیر.
تاریخی
دَییشدیرتاخیم اوْیون نؤعو اوْلان چؤوکان یاریشلاری چاغمیزین بیرینجی مین‌ایل‌لییی‌نین اوْرتالاریندا فوْرمالاشمیش، یوزایللر عرضینده آذربایجان جومهوریتینده، اورتا آسیادا، ایراندا، تورکیه ده، عراقدا و قوْنشو اؤلکه‌لرده مشهور اوْلموش‌دور. چؤوکان یاریشلارینین آذربایجان‌دا چوْخ قدیم‌دن مشهور اوْلدوغو حقایقلارلا تصدیق‌لنیر. اؤرنقالادا آپاریلمیش آرخئولوژی(باستان شیناسلیق) قازینتیلار زامانی تاپیلان شیرلی قاب اۆزرینده چؤوکان اوْیونون تصویر ادیلدیی رسم بۇ اوْیونون 9 یوز ایلده بیلقان شهرینده یاییلدیغینی ایانی ثبوت ائدیر.
قاراباغ خان‌لیغی دؤورونده چؤوکان اوْیونلارینا ماراق داها دا آرتیب، شوشاده‌کی جیدیر دۆزونده، خان‌کندی و خوجالی آراسینداکی اراضی‌ده، آغدامدا جیدیر یاریشلاری، مۆختلیف آت اوستو اوْیونلار، اوْ جمله‌دن چؤوکان یاریشلاری کئچیریلیب.
۱۹۵۰-جی ایللرده باشدا چؤوکان اوْلماقلا بیر سیرا آذربایجان میلّی آت اوستو اوْیونلاری برپا ائدیلدی. بۇ ساحه‌نین آراشدیرما‌چی‌سی فیکرت حسینوو تاریخی سندلر و فولکلور ماده لری اساسیندا اوْیون قایدالارینی حاضیرلایاراق کیتابچا شکلینده چاپ ائتدیردی. ۱۹۶۰ (میلادی)-جی ایلین مئی آیین‌دا ایلک دفعه اوْلاراق آذربایجانین غرب بؤلگه‌سینین بیر نئچه کند تاخیمی آراسیندا چؤوکان یاریشی کئچیریلدی. چؤوکان موسکودا کئچیری‌له‌جک یاریشلاردا ایشتیراک ائتمک حۆقوقو قازاندی.
۲۰۰۶ (میلادی)-جی ایلدن شکی رایونونون داشوز کندینده یئرلشن جومهوریتی آتچی‌لیق توریزم مرکزینین شکی فیلیالیندا چؤوکان اۆزره "باشکان کوبوکو" کئچیریلیر. ۲۰۱۶ (میلادی)-جی ایلده باشکان کوبوکو اۇغروندا آذربایجان‌دان ۲۲ شهر و رایونون‌دان ۲۴ تاخیم ایشتیراک ائتمیشدیر.
اوْیونون قایدالاری
دَییشدیرآذربایجانین قاراباغ بؤلگه‌سینده فوْرمالاشمیش قاراباغ آتلاری چؤوکان اوْیونو اۆچون ان ایده‌آل آتلار حساب ائدیلیر.
مئیدانچا
دَییشدیراوْیونلار اۇزون‌لوغو ۹۰-۲۵۰، اَنی ۶۰-۱۲۰ متردک اوْلان مئیدانچادا کئچیریلیر.
توْپ
دَییشدیربۇ اوْیون‌دا ایستیفاده ائدیلن توْپ گیرده و ۳۸-۴۱ سانتی متر آراسیندا اوْلور.
اساس قایدالار و عۆمومی آنلاییش
دَییشدیراوْیونون ماهیتی اوْندان عبارت‌دیر کی، ایشتیراک‌چیلار ایکی دسته‌یه آیریلیر و ایکی طرف‌ده قویولان دیرکلردن عبارت رقیب قاپیلاریندان توْپو کئچیرمک طلب اوْلونوردو. اوْیون‌دا ایشتیراک ائدن هر تاخیمین ترکیبی ۷ نفردن عبارت‌دیر. آتلارین سایی ۶ اوْلمالی‌دیر. اوْیون ایکی قیسمتلی اوْلماقلا ۳۰ دقیقه داوام ائدیر. ۱۰ دقیقه فاصیله اوْلور.
خاللارین حسابلانما سیستمی
دَییشدیرقاپی چَرچیوه‌سیندن جریمه مئیدانچاسینا داخیل اوْلوب توْپو قاپییا وۇرماق حسابا آلینمیر.
حاکملر
دَییشدیرچؤوکان اوْیونلارینین داوری ده، عادتاً، مئیدانی آت اۆستون‌ده مۆشایعت ائدیر. اوْنا یان خَطلرده دوران ایکی داور ده کؤمک‌لیک گؤستریر.
اوْیون‌چولار
دَییشدیرسئچیلمک اۆچون بیر دسته‌نین عضولری موطلق اوْ بیری دستنینکین‌دن فرقلی گئییم‌ده اوْیونا قاتیلیرلار. چؤوکانین اؤزل‌لییی اوْندان عبارت‌دیر کی، یاش حدی طلب اوْلونمور. فیزیکی جهت‌دن ساغلام اوْلان شخص هر واخت چؤوکان‌له مشغول اوْلا بیلر. اوْیونچونون اؤزل گئییم فوْرماسینا پاپاق، چوخا، آت مینمک اۆچون ژن شالوار، یونگول بوغازلی چکمه داخیلدیر. اوْیون‌چولار عئینی فوْرمادان، عئینی اۇزونلوق‌دا اوْلان چوماق‌دان ایستیفاده ائدیرلر. اوْیون‌چو گئییم قایدالارینا عمل ائتمه یَن ده، کوبودلوق ائدن‌ده مئیدان‌دان بیردفه‌لیک و یا ۲ دقیقه‌لیک قووولا بیلر.
مدنیت‌ده
دَییشدیرادبیاتدا
دَییشدیر
آذربایجان ادبیاتیندا چؤوکانین ایزلَرینه چوْخ راست گلینیر. "دده قورقود کیتابی" بویلاریندا، بیرینجی شاه طهماسبین «کوه و چؤوکان» و گنجه‌لی نیظامینین «خوسروو و شیرین» اثرینده چؤوکان‌دن بحث ائدیلیر.
تصویری اینجه صنعت‌ده
دَییشدیرچؤوکان اوْرتا عصرلره عایید مینیاتورلرده ده تصویر ائدیلیب.
گورونتولر
دَییشدیر-
چؤوکان اوْیونونو تصویر ائدن مینیاتور
-
-
اؤزبکیستان پوچت مارکاسی
