Венгрия

**Венгрия, Мажарстан**
**Magyarország**
Флаг
	Гимн: «Himnusz»
	Венгрияның (йәп-йәшел):; — Европала (асыҡ-йәшел һәм ҡара-көлһыу); — Европа Берләшмәһендә (асыҡ-йәшел)
Үҙаллылыҡ датаһы	17 октябрь 1918 ( Австрия-Мажарстан)
Рәсми тел	Венгр (мажар)
Баш ҡала	Будапешт
Эре ҡалалар	Будапешт, Дебрецен, Мишкольц, Сегед, Печ, Дьёр, Ниредьхаза, Кечкемет, Секешфехервар
Идара итеү төрө	Парламент республикаһы
Президент; Премьер-министр	Каталин Новак; Виктор Орбан
Территория; • Бөтәһе ; • % һыу өҫтө	109; 93 030 км²; 0,74%
Халыҡ; • Һаны (2009); • Перепись (2011); • Халыҡ тығыҙлығы	; 9 982 000 чел. (83); 10 014 324 чел.; 107,7 чел./км² (94)
ЭТП (ППС); • Бөтәһе ; • На душу населения	; 196,196 млрд. долл.; 19 647 долл.
ЭТП (номинал); • Бөтәһе ; • Бер кешегә	; 147,874 млрд. долл.; 14 808 долл.
КПҮИ (2008)	▲ 0,805 (очень высокий) (36 урын)
Этнохороним	Венгр (мажар)
Валюта	Венгр форинты (HUF, 348)
Интернет-домен	.hu, .eu
Код ISO	HU
МОК коды	HUN
Телефон коды	+36
Сәғәт бүлкәте	+1 (CET)

Ве́нгрия (Мажарстан, мадьярса Magyarország) — Үҙәк Европала урынлашҡан дәүләт. 2004 йылдан алып Европа Берлеге ағзаһы. Словения, Австрия, Украина, Румыния, Сербия һәм Хорватия илдәре менән сиктәш.

Этимологияһы

Башҡорт телендә венгр атамаһы урыҫ теленән күскән. Башҡорт ғалимдарының күбеһе мадъяр атамаһын ҡуллана. Урта быуатта ғәрәп ғалимдары (Ибн Саид аль-Магриби, Абу-ль-Фид, Закарийа ибн Мухаммед ал-Казвини һ.б.) мадъярҙарҙы «башҡорт» тип атай. Европа телдәрендә ошондай формалар осрай: франц. hongrois, нем. Ungar(n), ингл. Hungarian(s), швед. ungrare

Географияһы

Дәүләт биләмәһе башлыса тигеҙлектәрҙән тора. Дунай йылғаһының уң яҡ яры 150—200 м бейеклектәге Дунантул тигеҙлеге һәм Урта Венгр тауҙарының массивтарынан тора. Дәүләттең төньяҡ-көнбайышында Кесе Дунай түбәнлегенең көньяҡ өлөшө (Кишалфүлд), төньяҡ-көнсығышта Карпат тауҙарының итәктәре. Иң бейек нөктәһе булып Матра массивындағы Кекеш тауы иҫәпләнә, бейеклеге 1015 метр. Көнбайышта 500—800 метр бейеклектәге Альп тауҙары итәктәре һуҙылған.

Ҡаҙылма байлыҡтары: боксит, күмер, нефть, табиғи газ, уран, марганец, тимер мәғдәне.

Климаты— уртаса континенталь. Уртаса температура −2…-4°С (ғинуар), +20…+22,5°С (июль).Йыллыҡ яуым-төшөм 450—900 мм тәшкил итә. Көнбайышта ҡоролоҡтар була. Яуым-төшөм башлыса йәй баштарында һәм көҙ көндәре була.

Тауҙарҙа һәм бейек ерҙәрҙә һоро урман һәм кәҫле-карбонатлы тупраҡ булһа, Тиса, Дунай киңлектәрендә аллювиаль тупраҡ.Әлфүлдә уңдырышһыҙ татырлы тупраҡтар осрай. Венгрия биләмәләренең яҡынса 20%-ын урмандар ҡаплаған. Урмандар башлыса тауҙарҙа һаҡланып ҡалған.

Хайуандар донъяһы: ҡуян, ялман, йомран, төлкө, терпе. Ҡоштарҙан — турғай, миләш турғайы, тумыртҡа, ябалаҡ таралған.Ҡамыштар үҫкән ерҙәрҙә һыу ҡоштары ла бар.

Халҡы

Венгрияның төп халҡын венгерҙар тәшкил итә (92,3 %).

Илдең 95 % халҡы венгер телен туған тел тип иҫәпләй. Венгр теле Урал телдәре ғаиләһенең фин-уғыр тармағына ҡарай. Уларҙың ҡәрҙәш телдәре булып ханттар һәм мансиҙар тора.

Әҙ һандағы милләттәргә немецтар (1,2 %), сиғандар (1,1 % — 8 %), йәһүдтәр (1 %), румындар (0,8 %), словактар (0,4 %), хорваттар (0,2 %) һәм сербтар (0,2 %) инә.

Күрше дәүләттәрҙә лә байтаҡ венгер милләтле халыҡ йәшәй. Бигерәк тә Украинала (Карпат аръяғында), Словакияла, Румынияла (Трансильванияла), Сербияла (Воеводинала), Хорватияла.

Дин

Шулай уҡ ҡарағыҙ: Венгрияла ислам

Дингә табыныусыларҙың иң ҙур өлөшө булып католиктар тора(51,9 %). Шулай уҡ кальвинсылар (15.9 %), лютерандар (3 %) грек-католиктары (2,6 %), башҡа христиандар (1 %). Дине мәғлүм булмағандар — 25,6 %.

Эре ҡалалары

Ҡала	Венгерса атамаһы	Медье	Халыҡ һаны (2011)
Будапешт	Budapest	Будапешт	1 729 040
Дебрецен	Debrecen	Һайду-Биһар	211 320
Мишкольц	Miskolc	Боршод-Абауй-Земплен	167 754
Сегед	Szeged	Чонград	168 048
Печ	Pécs	Баранья	156 049
Дьёр	Győr	Дьёр-Мошон-Шопрон	129 527
Ньиредьхаза	Nyíregyháza	Сабольч-Сатмар-Берег	119 746
Кечкемет	Kecskemét	Бач-Кишкун	111 411
Секешфеһервар	Székesfehérvár	Фейер	100 570
Сомбатһей	Szombathely	Ваш	78 884
Сольнок	Szolnok	Яс-Надькун-Сольнок	72 953
Татабанья	Tatabánya	Комаром-Эстергом	67 753
Капошвар	Kaposvár	Шомодь	66 245
Бекешчаба	Békéscsaba	Бекеш	62 050
Эрд	Érd	Пешт	63 631
Веспрем	Veszprém	Веспрем	61 721
Залаэгерсег	Zalaegerszeg	Зала	59 499
Шопрон	Sopron	Дьёр-Мошон-Шопрон	60 548
Эгер	Eger	Һевеш	56 569
Надьканижа	Nagykanizsa	Зала	49 026

Сәйәси система

Венгрия парламенты бинаһы

Ҡанундар сығарыусы власть булып бер мандатлы Венгрия парламенты тора(Милли йыйын)(386 урын).

Төп мәҡәлә: Венгрия парламенты

2004 йылдың 25 авгусында хөкүмәт кризисы рөхсәт ителә. Һөҙөмтәлә элекке премьер министр Петер Медьеши отставкаға китә. Уның урынына Венгерия социалистик партияһы тарафынан йәштәр эштәре һәм спорт буйынса министр, мультимиллионер Ференц Дюрчань һайлана.

Етәкселек иткән социалистар һәм ирекле демократтар партиялары коалицияһы кризисының төп сәбәптәре булып, финанс-иҡтисади проблемалар тора.

Кризис в правящей коалиции социалистов и свободных демократов связан, прежде всего, с накопившимися финансово-экономическими проблемами, которые включают в себя огромный бюджетный дефицит (почти 6 % в 2003), завышенный курс национальной валюты, небывалый рост внутренней и внешней задолженности страны (свыше 50 миллиардов долларов). Отражаясь на социальной сфере, эти проблемы вызывают недовольство населения. В результате недавние выборы в Европарламент венгерские социалисты проиграли Союзу молодых демократов.

В апреле 2006 в Венгрии прошли новые парламентские выборы.

Венгерская социалистическая партия (ВСП) получила 186 из 386 мандатов, её союзник по правительственной коалиции — Союз свободных демократов — 18 мандатов. Их соперники — Венгерская гражданская партия (ФИДЕС) — на выборах выступала единым списком с Венгерским демократическим форумом.

Парламентские выборы в апреле 2010 года кардинально изменили политический ландшафт Венгрии. Победу одержала Венгерская гражданская партия (ФИДЕС), получив 262 депутатских мест в парламенте (более двух третей мест). Венгерская социалистическая партия получила 59 мест, националистическая партия Движение за лучшую Венгрию — 47 мест. В парламент прошла также партия Политика может быть другой — 16 мест.

29 июня 2010 года парламент страны избрал новым президентом Венгрии Пала Шмитта, золотого медалиста по фехтованию на Олимпийских играх 1968 и 1972 годов; Шмитт вступил в должность 6 августа 2010 года^[5].

Административ бүленеше

Венгрияның административ бүленеше

Төп мәҡәлә: Венгрияның административ бүленеше

Венгрия 19 медье (өлкәгә) һәм республикаға буйһонған, медьеға тиңләштерелгән Будапешт ҡалаһына бүленгән. Медье һәм хакимиәт үҙәктәре исемдәре тура килмәй, төрлөсә атап йөрөтөлә.

Иҡтисады

Венгрия уртаса күләмле ҙур табышлы иҡтисадҡа эйә.^[6] Европа берләшмәһе иҡтисадының бер өлөшөн тәшкил итә. 1990-сы йылдарҙа, социалистик иҡтисадтан һуң баҙар иҡтисадына күсеү ҡыҫаларында ил иҡтисадты либиралләштереүҙе кисергән. Венгрия 1995 йылдан алып Халыҡ-ара хеҙмәттәшлек һәм үҫеш ойошмаһы ағзаһы булып тора. ^[7] Шулай уҡ 1996 йылдан Бөтөн донъя сауҙа ойошмаһы ағзаһы^[8], 2004 йылдан Европа Берлеге ағзаһы.

Тулайым эске продуктта ауыл хужалығы 7,1 %, сәнәғәт 29,7 %, хеҙмәт күрһәтеү тармағы 63,3 % тәшкил итә. 2013 йылғы мәҡлүмәттәргә ҡарағанда, Венгрия экспорты 93.01 миллиард доллар тәшкил итә^[9]; төп партнерҙары: Германия (25.6 %), Румыния (6.2 %), Словакия (6.1 %), Австрия (6.0 %), Италия (4.8 %), Франция (4.8 %), Бөйөк Британия (4.2 %), һәм башҡалар.^[10] Төп экспорт тауарҙары — машиналар һәм йыһаздар (53.5 %), башҡа эшләнмәләр (31.2 %), аҙыҡ-түлек 8,7 %, яғыулыҡ һәм электр энергияһы (3.9 %), сеймал (3.4 %).

Венгрия экспорты 89.51 миллиард доллар тәшкил итә^[9]; төп партнерҙары: Германия (25.1 %), Рәсәй (8.8 %), Ҡытай (7.4 %), Австрия (7.1 %), Словакия (5.6 %), Польша (4.8 %), Италия (4.5 %), Нидерланд (4.2 %) .^[11] Төп импорт тауарҙары — машиналар һәм йыһаздар (45.4 %), башҡа эшләнмәләр (34.3 %), яғыулык һәм электр энергияһы (12.6 %), аҙыҡ-түлек (5.3 %), сеймал (2.5 %) (2012).

Төп иҡтисад тармаҡтары — тау байыҡтырыу, мәғдәнселек, төҙөлөш материалдары, аҙыҡ-түлек, текстиль, химикаттар (күбеһенсә фармацевтика), автотранспорт. Төп ауыл хужалығы культуралары — бойҙай, кукуруза, көнбағыш, картуф, шәкәр сөгөлдөрө.