Норвег теле

Норвег теле (үҙатамаһы: norsk [nɔʂːk]) —Норвегия халҡы һөйләшкән герман тармағы теле. Тарихи яҡтан норвег теле күбеһенсә фарер һәм исланд телдәренә яҡын, әммә дат теленең байтаҡ йоғонтоһо һәм швед теленең ҡайһы бер йоғонтоһо арҡаһында норвег теле ошо телдәргә лә яҡын. Хәҙерге төркөмләү дат һәм швед телдәре менән бергә, норвег телен скандинав телдәренән айырмалы рәүештә, скандинав материк телдәре төркөмөнә урынлаштыра.

Норвежский язык
Телдең үҙатамаһы	norsk
Илдәр	Норвегия
Рәсми хәле	Норвегия (два официальных языка — букмол и нюношк)
Идара итеүсе ойошма	Букмол и нюношк регулируются Норвежским языковым советом (Norsk språkråd); риксмол регулируется Норвежской академией
Был телдә һөйләшеүселәр һаны	4,6 млн.
Классификация
Категория	Языки Евразии
Индоевропейская семья Германская ветвь Скандинавская группа Континентальная подгруппа
Әлифба	латиница (датско-норвежский алфавит)
Тел коды
ГОСТ 7.75–97	нор 506
ISO 639-1	no
ISO 639-2	nor
ISO 639-3	nor
Был телдә Википедия

Норвегияның айырым райондарының географик яҡтан бер ни тиклем изоляцияһы арҡаһында Норвегия диалекттары араһында һүҙлек составында, грамматикала һәм синтаксиста ярайһы уҡ төрлөлөк бар. Быуаттар дауамында Норвегияның яҙма теле дат теле булған. Һөҙөмтәлә хәҙерге Норвегия теленең үҫеше милләтселек, ауыл-ҡала дискурсы һәм Норвегияның әҙәби тарихы менән тығыҙ бәйле ҡапма-ҡаршы күренеш булды.

Закондар сығарыу һәм хөкүмәт сәйәсәте менн билдәләнгәнсә, әле илдә в теленең ике «рәсми» формаһы бар: букмол (Рөстәмдең «китап ре») һәм нюношк («яңы норвег теле»).

Закон һәм хөкүмәт сәйәсәте менән билдәләнгәнсә, хәҙер Норвегияла норвег теленең ике «рәсми» формаһы: букмол (bokmål — «китап теле») һәм нюношк — яңы норвег теле (nynorsk — «новый норвежский») бар.

Норвегияла тел мәсьәләһе ҡапма-ҡаршы. Был сәйәси хәл менән туранан-тура бәйләнмәһә лә, норвег яҙмаһын йыш ҡына «консерватив-радикал» спектр тип билдәләйҙәр. Букмолдың һәм нюношктың әлеге формалары яҙма норвегтың консерватив һәм радикаль версияларына ярашлы уртаса формалар тип иҫәпләнә.

Риксмол булараҡ билдәле булған рәсми булмаған (riksmål — «державная речь») киң ҡулланылған яҙма форма букмолға ҡарағанда консервативыраҡ тип, ә рәсми булмаған хёгношк (høgnorsk — «высокий норвежский») — нюношк теленә ҡарағанда радикалыраҡ тип иҫәпләнә. Норвегтар ике рәсми телдең һәр ҡайһында белем ала алһа ла, халыҡтың 86-90 % самаһы букмолды йәки көндәлек яҙма тел сифатында риксмолды ҡуллана, ә халыҡтың 10-12 % нюношкты ҡуллана.

Киңерәк перспективала букмол һәм риксмол йышыраҡ — ҡала һәм ҡала яны, ә нюношк — ауыл ерендә, атап әйткәндә, Көнбайыш Норвегияла файҙаланыла. Норвегия хәбәр итеү корпорацияһы (NRK) букмолда ла, нюношкта ла эшләй; барлыҡ дәүләт учреждениеларынан ике телде лә хуплау талап ителә. Букмол йәки риксмол бөтә баҫмаларҙың 92 %, нюношк — 8 % процентында (2000 йылғы мәғлүмәттәр) файҙаланыла. Дөйөм алғанда, халыҡтың 10-12 %, йәғни ярты миллиондан саҡ ҡына кәмерәк кеше нюношкты файҙаланыуы аныҡ баһалау тип иҫәпләнә.

Норвег диалекттары ахыр сиктә букмолға яҡын дөйөм норвег теле тарафынан йотолоуы мөмкин тигән ҡурҡыуға ҡарамаҫтан, диалекттар бөгөнгө көнгә тиклем төбәктәрҙә, ижтимағи фекерҙә һәм халыҡ сәйәсәтендә һиҙелерлек хуплау таба.

Тарихы

Боронғо скандинав теленең һәм уға яҡын телдәрҙең X быуатта яҡынса таралыу сиктәре. Ҡыҙыл менән — көнбайыш боронғо скандинав диалекты, ҡыҙғылт һары — көнсығыш боронғо скандинав диалектының таралыу өлкәһен айырып күрһәтелгән. Һары, йәшел һәм күк төҫтәр менән боронғо скандинав теле улар менән байтаҡ үҙ-ара аңлаша алған башҡа боронғо герман телдәренең таралыу өлкәләре айырып күрһәтелгән

.

Хәҙер Скандинавияла һөйләшкән телдәр хәҙерге Дания, Норвегия һәм Швеция биләмәләрендә ҡулланылған боронғо скандинав теленән үҫешкән. Сауҙагәр-викингтар үҙ телен бөтә Европала һәм Рәсәйҙең ҡайһы бер төбәктәрендә таратҡан һәм боронғо кантон телен үҙ заманында киң таралған телдәрҙең береһе итеүгә өлгәшкән. Король Харальд I Прекрасноволосый Норвегияны 872 йылда берләштергән. Яҡынса шул уҡ осорҙа ябай рун алфавиты ҡулланылған. Был тарихи осор менән билдәләнгән таш плиталарҙа табылған яҙмаларға ярашлы, төбәктәрҙәге телдәрҙең бик аҙ айырмалыҡтары булыуын күрһәтте. Рундар сикле рәүештә III быуаттан ҡулланылған. 1030 йыл тирәһендә христиандар Норвегияға латин алфавитын килтергән. Яңы алфавит менән яҙылған норвег манускрипттары яҡынса бер быуат үткәс барлыҡҡа килә башлаған. Норвег теле үҙенең күршеләренән яҡынса шул уҡ осорҙа айырыла башлаған.

Викингтар Исландияға IX быуатҡа күсеп килгән, һәм боронғо скандинав теле лә шул осорҙа таралған. Ваҡыт үтеү менән боронғо скандинав теле көнбайыш һәм көнсығыш варианттарҙа үҫешә. Көнбайыш скандинав ареалына Исландия һәм Норвегия инә, көнсығыш скандинав теле Данияла һәм Швецияла үҫешә. Исландия менән Норвегия телдәре, боронғо исланд һәм боронғо норвег телдәре 1300 йылда бүленеп сыҡҡансы, бик оҡшаш булып ҡалған. 1397 йылда Норвегия Дания менән шәхси унияға ингән (ҡара: Кальмар Унияһы, Дания-норвегия унияһы), һәм дат теле Норвегияла әкренләп яҙма тел сифатында файҙаланыла башлаған. Урта быуат дәүеренән алып түбәнге немец теле яғынан ҙур йоғонтоға дусар булған дат теле норвег элитаһының төп теленә әүерелгән, ә ябай кешеләр араһында уны ҡабул итеү аҡырыныраҡ барған. 1814 йылда Норвегия Данияға бойондороҡһоҙ булып киткәнгә тиклем союз 400 йылдан ашыу йәшәгән, әммә ул Швеция менән шәхси унияға инергә мәжбүр булған. Норвегтар демократия һәм суверенлы дәүләт тураһында конституцион декларация ҡабул итеү юлы менән бойондороҡһоҙлоҡто талап итә башлаған. Был милли хәрәкәттең бер өлөшө бойондороҡһоҙ норвег телен үҫтереүгә йүнәлтелә. Ике юл бар ине: элитар дат телен модификациялау йәки ябай кешеләрҙең телен әҙәби эшкәртеү юлы менән йөҙ йыллыҡтарға һуҙылған сит ил идаралығын түңкәреү. Ике мөмкинлек тә тормошҡа ашырылды.

Дат теленән норвег теленә

1840-сы йылдарҙа күп яҙыусылар Норвегия тәбиғәтен һәм ябай халҡын тасуирлаған һүҙҙәрҙе үҙләштереп, дат телен «норвеглаштыра» башлай, норвег тәбиғәтен һәм ябай халыҡ тормошон һүрәтләгән һүҙҙәрҙе үҙләштерә башлай. Дөрөҫ яҙыу һәм грамматика үҙгәртелә. 1899 йылда Норвегия парламенты был үҙгәрештәрҙе риксмол riksmål стандарты сифатында ҡабул итә.

Әммә милләтселек хәрәкәте яңы яҙма норвег телен әҙерләү яҡлы булған. Ивар Осен, үҙешмәкәр лингвист, 22 йәшендә яңы норвег телен булдырыу буйынса эш башлай. Ул төрлө төбәктәрҙәге диалекттарҙы сағыштырып ил буйлап сәйәхәт итә һәм норвегтар эләккән дат йоғонтоһонан ҡаса алған исланд теле үҫешен өйрәнә. Ул 1848 йылдан алып 1873 йылдар дауамында бер нисә китапта баҫылған хеҙмәтен «ланнсмол» (landsmål — «милли тел») тип атаған.

Швеция менән шәхси уния өҙөлгәндән һуң ике тел дә үҙ үҫешен дауам итә. Риксмол 1929 йылда рәсми рәүештә букмол bokmål — һүҙмә-һүҙ: «книжный язык» тип атала, ә ланнсмол — нюношк nynorsk — һүҙмә-һүҙ: «яңы норвег» — парламентта бер тауыштан «дат норвег» һәм «норвег» тигән атама ҡабул ителмәй, букмол һәм риксмол телдәрендә һөйләшкәндәр араһында «дат» тигән тамға популярлыҡ менән файҙаланмай.

1917, 1938 һәм 1959 йылдарҙағы реформаларҙан һуң букмол һәм нюношк бер аҙ яҡынайған. Был реформалар ике телде самношк (samnorsk) берләштереү буйынса дәүләт сәйәсәте һөҙөмтәһе булды. 1946 йылда үткәрелгән һорау алыу ул ваҡытта 100 норвегтың 79-ы был сәйәсәтте хуплауын күрһәтә, әммә рәсми сәйәсәткә ҡаршы тороусылар 1950-се йылдарҙа самношкка, айырыуса мәктәп дәреслектәрендә букмолда «радикал» формаларҙы ҡулланыуға көслө ҡаршылыҡ күрһәтә. Самношк индереү сәйәсәте 1960 йылдан һуң йоғонто яһамаған тиерлек һәм 2002 йылда рәсми рәүештә туҡтатылған. Ике телдә һөйләшеүселәр дөйөм алғанда ике аралағы һәм, атап әйткәндә, дөрөҫ яҙыу өлкәһендәге айырманы уртаҡ итеүгә ҡаршы килгән. Йылдар үтеү менән букмол стандарттары риксмолдан күп формалар ҡабул итә. Һөҙөмтәлә күп кешеләр хёгношк тип аталған нюншокта ғәҙәттәгесә дөрөҫ яҙыуҙы өҫтөн күрә.

Яҙма телдәр

Букмол һәм нюношк телдәре таралыу картаһы

Букмол һәм нюношк

Башҡа Европа илдәрендәге кеүек үк, Норвегияла рәсми тел советы (Norsk språkråd) бар, ул, Мәҙәниәт министрлығы раҫлағандан һуң, норвег теле өсөн рәсми дөрөҫ яҙыу нормаларын, грамматиканы һәм һүҙлекте билдәләй. Йылдар дауамында советтың эше байтаҡ ҡаршылыҡтарға осрай, һәм советтың эше бик күп әле.

Букмол, нюношк телдәрендә мөмкин булған варианттар күп. Риксмолға яҡын букмол формалары уртаса йәки консерватив, ә букмолдың формалары радикал тип атала. Нюношктың үҙенсәлекле ланнсмолаға яҡын һәм шулай уҡ букмолға яҡын формалары ла бар.

«Держава теле»

Букмолды нюношк менән яҡынайтыуға йүнәлтелгән дөрөҫ яҙыу реформаһына ҡаршы тороусылар «риксмол» исемен хуплай һәм берҙәм норвег телен булдырыу хәрәкәте башланмаҫ элек булған дөрөҫ яҙыу, грамматика нормаларын файҙалана. Риксмол һәм букмолдың консерватив варианттары XX быуаттың күпселек өлөшөндә де-факто Норвегияның яҙма теле стандарты була, уларҙы гәзиттәр, энциклопедиялар, Норвегияның баш ҡалаһы Осло халҡының күпселек өлөшө, эргә-тирәләге өлкәләрҙә һәм башҡа ҡала биләмәләрендә йәшәүселәр, шулай уҡ илдең әҙәби традицияһы файҙалана.

1981 һәм 2003 йылдарҙағы реформаларҙы башҡарғандан һуң (2005 йылдан үҙ көсөнә инде), рәсми букмол заманса риксмол менән тулыһынса тиерлек оҡшашлыҡта яраҡлаштырылыуы мөмкин. Яҙма риксмол менән букмол араһындағы айырманы инглиз теленең британ һәм америка варианттары араһындағы айырма менән сағыштырып була.

«Держава норвег теле» дөрөҫ яҙыуҙы, грамматиканы һәм һүҙлекте билдәләүсе Норвегия академияһы тарафынан көйләнә.

«Юғары норвег теле»

1917 йылдан һуң тел реформаһын ҡабул итмәгән һәм шуға күрә Ивар Осендың «ил теле» үҙенсәлекле проектына яҡын булып ҡалған хёгношк (høgnorsk — «высокий норвежский») тип аталған рәсми булмаған формаһы ла бар. Хёгношкты Ивар Осен союзы хуплай, ләкин киң ҡулланыу таралмаған.

Диалекттары

Норвегия диалекттары ике төп төркөмгә бүленә: көнсығыш Норвег (Трёнделаг диалекттарын индереп) һәм көнбайыш норвег (төньяҡ диалекттарын индереп). Ике төркөм дә вағыраҡтарына бүленә.

Лингвистарҙың күбеһенең, айырымлыҡтарҙың күп булыуы норвег диалекттары һанын иҫәпләү бик ҡатмарлы эш тигән, фекерҙәре тура килә. Төрлө төбәктәрҙә грамматика, синтаксис, һүҙлек һәм әйтелеш айырмалары айырым диалекттар тураһында хатта күрше ауылдар кимәлендә лә һөйләргә мөмкинлек бирә. Ҡайһы бер осраҡтарҙа диалекттар бер-беренән шул тиклем дәрәжәлә айырыла, хатта ғәҙәти булмаған башҡа диалект йөрөтөүселәр уларҙы аңлай алмай. Күп лингвистар диалекттарҙың төбәкләштерелеү тенденцияһын билдәләй, ул урындағы диалекттар араһында айырманы кәметә; әммә һуңғы ваҡытта яңынан һуңғыларын һаҡлауға ҡыҙыҡһыныу уяна.

Норвегияла әйтеү нормаһы төшөнсәһе йәки норманы билдәләүсе ниндәй ҙә булһа мотлаҡ орфоэпик һүҙлектәр юҡ. Формаль яҡтан кодланған, төп йәки өҫтөнлөклө әйтелеш юҡ. Был норвег теленең һәр диалектында һөйләшкән кеше үҙ (норвег) һөйләше нормаларына ярашлы һәр төрлө шарттарҙа һәм һәр төрлө социаль контекста һөйләшергә хоҡуҡлы булыуын аңлата. Практикала Осло һәм илдең көньяҡ-көнсығышындағы башҡа ҡалалар халҡының букмоле диалектына нигеҙләнгән «стандарт көнсығыш норвег» (standard østnorsk) теле күп осраҡта Норвегияның киң мәғлүмәт саралары, театрҙары һәм ҡала халҡы өсөн әйтелеш нормаһы булып тора. Дәүләт Норвегия телдәре советының тел нормаларын әҙерләү һәм хуплау өсөн яуаплы органы эше әйтелешкә ҡағылырға тейеш түгел тип иҫәпләнә.

Норвег теле варианттарының айырымлығы миҫалдары

Түбәндә букмол һәм нюношктың радикаль формаһы - хёгношк, консерватив (йәғни дат теленә яҡын) риксмол формаһы һәм үҙенең дат теле менән сағыштырғанда букмол менән нюношк араһындағы айырманы һүрәтләгән бер нисә һөйләм бар:

• B=букмол
• R=риксмол
• N=нюношк
• H=хёгношк
• D=датский
• Р=русский

B/R/D: Jeg kommer fra Norge
N/H: Eg kjem frå Noreg
Р: «Я [прибыл] из Норвегии»

B/R: Hva heter han?
D: Hvad hedder han?
N/H: Kva heiter han?
Р: «Как его зовут?»

B/R/D: Dette er en hest
N/H: Dette er ein hest
Р: «Это лошадь»

B: Regnbuen har mange farger
R/D: Regnbuen har mange farver
N: Regnbogen har mange fargar
H: Regnbogen hev mange fargar (или, скорее: Regnbogen er manglìta).
Р: «В радуге много цветов» (букв.: «Радуга имеет много цветов»)

Норвег алфавиты

Норвег алфавиты латин алфавитына (латиница) нигеҙләнгән һәм 29 хәрефтән (дат алфавиты һымаҡ) тора:

A

B

C

D

E

F

G

H

I

J

K

L

M

N

O

P

Q

R

S

T

U

V

W

X

Y

Z

Æ

Ø

Å

a

b

c

d

e

f

g

h

i

j

k

l

m

n

o

p

q

r

s

t

u

v

w

x

y

z

æ

ø

å

Әҙәбиәт

Уҡыу ҡулланмалары

• Арсеньева М. Г. и др. Введение в германскую филологию. — М.: ГИС, 2000. — 314 с. — ISBN 5-8330-0102-1.
• Берков В. П. Норвежский язык // Современные германские языки. 2-е изд., испр. и доп. — М.: ООО "Издательство АСТ", 2001. — С. 160—180. — ISBN 5-17-010576-2.
• Берков В. П. Норвежский язык // Языки мира: Германские языки. Кельтские языки. — М.: Academia, 2000. — С. 300—327. — ISBN 5-87444-101-8.
• Карпушина С. В., Усков А. И. Учебник норвежского языка. — Изд. 3-е, испр. — М.: Муравей, 2003.
• Колесников В. П., Шатков Г. В. Норвежский язык. Практический курс. — СПб.: ГЛОССА, 1998.

Һүҙлектәр

• Большой норвежско-русский словарь. В 2 т. Свыше 200 тыс. слов и словосочетаний. / В. Д. Аракин. — М.: Живой язык, 2000. — 560 с. (т. 1), 560 с. (т. 2).
• Берков В. П. Новый большой русско-норвежский словарь. / Под ред. С. С. Люнден, Т. Матиассена. — М.: Живой язык, 2006. — 1272 с.

Һылтанмалар

• М. И. Стеблин-Каменский. Образование норвежского национального языка 2022 йыл 2 март архивланған. // Вопросы языкознания. — М., 1952. — № 1. — С. 107—120.
• М. И. Стеблин-Каменский. Возможно ли планирование языкового развития? (норвежское языковое движение в тупике) 2012 йыл 19 март архивланған. // Вопросы языкознания. — М., 1968. — № 3. — С. 47-56.
• Норвежско-английский словарь (инг.)
• Норвежский онлайн-переводчик