Сипаһтар
Сипаһтар (спахи, фарс. سپاهфарс. سپاه [sepāh] — «ғәскәр», совет әҙәбиәтендә спаги) — Ғосман империяһы ҡораллы көстәрендә төрөк ауыр кавалерияһының бер төрө.
Ғосман империяһында яңысарҙар менән бергә XVIII быуатҡа тиклем файҙаланылған төп формирование була.
Ҡоралланыуы
үҙгәртергәБашта сипаһтар броняланған ат менгән ауыр ҡораллы һыбайлы була, нигеҙҙә һуғыу ҡоралы (йышыраҡ суҡмар) менән ҡоралланалар. XV быуаттан ғосмандарҙың атлы ғәскәрҙәре дары һәм утлы ҡорал ҡуллана башлай. Сипаһ яугиренең ҡорал сифаты уның тимар тип аталған утарының хәллелегенә бәйле була. Сипаһтарҙың һаҡланыу сараларын тимер ҡулсалы-пластиналы кейемдәр тәшкил итә. Яугирҙәр осло йә ярым түңәрәк башлы торҡа кейә, күп осраҡта торҡаға елкә-муйынды һаҡлай торған тимер селтәр ҙә тағыла. XVI быуаттан сүкелгән тәңкәле тимер кейемдәр файҙаланыуға инә. Яуҙа сипаһтар ҡалҡан тота.
XVII быуатта сипаһтар ҡылыс һәм пистолеттар менән ҡораллана.
Ойошторолошо
үҙгәртергә
Мобилизация ваҡытында һәр унынсы сипаһ империялағы эске тәртипте һаҡлау өсөн өйҙә ҡала. Башҡалар черибаштар (ceribasi), субаштар (subasi) һәм офицер алайбейҙәр (alay bey) етәкселеге аҫтында алай тип аталған полктарға бүленә.
Сипаһтар Ғосман империяһының дворяндары һымағыраҡ була. Крәҫтиәндәре менән бергә ер биләмәһенән, сауҙа рәттәренән, тирмәндәрҙән һәм башҡа предприятиеларҙан (тимарҙарҙан) килем алалар. Шул килемгә ҡоралланалар һәм ҡорал йөрөтөүселәрҙең ҙур булмаған төркөмөн яллайҙар. Ғосман империяһы сәскә атҡан дәүерҙәрҙә тимарҙар яугирҙәрҙең мираҫлы биләмәһе булмай, тимарлы сипаһ дәүләт хеҙмәтендә булған осорҙа ғына уның шартлы килем алыу сығанағы булып тора. Сипаһтарҙың күпселеге тыныс осорҙа ауылда йәшәй, ер эшкәртә һәм биләмәләрендә йә тимарҙарында эшләгән ирекле крәҫтиәндәргә һәм башҡа эшселәргә хеҙмәт хаҡы түләй. Шулай итеп, сипаһтарҙың (теләһә ҡайһы башҡа тимарлыныҡы кеүек үк) уның ҡарамағындағы биләмәләрҙә йәшәгән крәҫтиәндәр өҫтөнән хакимлығы сикле була. Хеҙмәттәре өсөн сипаһтарға, ҡағиҙә булараҡ, аҡсалата түләү бирелмәй.
Һуғыш иғлан ителеү менән сипаһтар, бөтә яу кәрәк-ярағын алып, кисекмәҫтән йыйылыу урынына барырға тейеш була. Сипаһ яу хәрәкәттәрендә ҡатнашыуҙан тайпылһа, уның төшөмлө предприятиеһы ҡаҙнаға күскән. Сипаһтың вафатынан һуң уның эшен улы йә башҡа берәй туғаны дауам итһә, төшөм сығанағы ғаиләһенә ҡалдырылған.
1533 йылдан венгр сигенең буйынан-буйына яңы тимарҙар системаһы ҡорола. Элеккенән айырмалы, бынан ары сипаһтар утарҙа йәшәү урынына сик буйындағы стратегик мөһим ҡалаларҙа урындағы гарнизондар яугирҙәре менән берлектә даими хеҙмәт үтергә тейеш була.
XVI быуатта Европала хаҡтар үҙгәреү арҡаһында ер биләмәләренең табышлылығы кәмеү һәм империяның баҫҡынсылыҡ сәйәсәте һүлпәнәйеү менән бәйле, сипаһтар хеҙмәттән күпләп баш тарта башлай. Тимарҙарҙы шәхси йә дини милеккә күсерергә тырышыу осраҡтары ла йышая.
Ҡапыҡолоноң атлы бүлеге 6 корпустан торған:
- силәхдәрҙәр
- сипаһтар
- үлүфәджийән-и йәмин — ҡыҙыл-аҡ байраҡлылар
- үлүфәджийән-и йәсар — һары-аҡ байраҡлылар
- ғариба-и йәмин — йәшел байраҡлылар
- ғариба-и йәсар — аҡ байраҡлылар.
XV—XVI быуаттарҙа сипаһ атлылары 40 000 яугирҙән торған. Уларҙың яртыһынан ашыуы Европа провинцияларынан (йәғни Румелиянан) сыҡҡан булған.
Ҡыҙыҡлы факттар
үҙгәртергә- "Sepāh" тигән шул уҡ фарсы һүҙенән француз һәм итальян ғәскәрҙәренең колониаль еңел гвардия частары атамаһы — Spahi (спаги), йәнә Һиндостандағы ерле халыҡтан төҙөлгән британ колониаль ғәскәрҙәренең атамаһы — Sepoy (сипайҙар) барлыҡҡа килгән.
Әҙәбиәт
үҙгәртергә- D. Nicolle, A. McBride «Armies of the Ottoman Turks 1300—1774»
- Военно-исторический журнал «Воин» № 12.