Википедия

Соя

Со́я (лат. Glycine max) — бер йыллыҡ үлән үҫемлек, ҡуҙаҡлылар ғәиләһенең соя ырыуына ҡараған төрө.

Соя
Lua хатаһы: expandTemplate: template "lang-su" does not exist.
Рәсем
Ҡыҫҡаса атамаһы G. max
Халыҡ-ара ғилми атамаһы Glycine max Merr., 1917[1]
Таксономия рангыһы Төр
Яҡындағы юғарыраҡ кимәлдәге таксон соя[d]
Таксондың халыҡ атамаһы ffeuen soia[2], soybean[3], Sojaboon, Соя, sója, Sojabønne, Sojabohne, Sojfabo, Soja, Soijapapu, Soja, Soojabuan, Soia, ダイズ, Soja, Kacang soya hijau, Sojaboon[4], Soyabønne, Soyabønne, Soja, feijão-chinês, feijão-soja, Soja, Соевые бобы, Sojaböna, Soya Fasülyesi, 枝豆, 毛豆, 菜用大豆, 大豆[5][6][7][…], 野大豆[5], peltosoijapapu[8], 大豆[9][10], 菽[9], 黄豆[9], 大豆黄卷[9], 大豆黄卷[7], 淡豆豉[7], 黑豆衣[7], 穞豆[7], 豆腐[7], 豆腐浆[7], 豆油[7], 黑大豆花[7], 黑大豆皮[7], 黑大豆叶[7], 豆黄[7], 黑大豆[7], 黄大豆[7], 黄豆[7], 黄豆芽[7], 豆腐皮[7], 大豆根[7] һәм soja
Базионим P. max[d]
Эндемик булган төбәктәр Замбия[11]
Этот таксон является источником соевые бобы[d], soy extract[d], soya lecithin[d], Соевое масло[d] һәм soy isoflavones[d]
Яҙыу Латин алфавиты
Вики-проект Проект:Инвазионная биология[d]
Зоны морозостойкости растений 2[d][12]
Ареал таксона Пекин[6], Ҡытай[13][14], Фуцзянь[d][15], Тибетский автономный район[d][16] һәм Гуандун[d][17]
Ссылка на авторов таксона L. Merr. һәм (L.) Merr.
GRIN URL npgsweb.ars-grin.gov/gri…[18]
URL секвенированного генома plants.ensembl.org/Glyci…[19]
 Соя Викимилектә
Культуралы соя
Фәнни классификация
Халыҡ-ара фәнни исеме

Glycine max (L.) Merr., 1917


Викитөркөмдә
Систематика
Викиһаҡлағыста
рәсемдәр
GRIN  g:17711
IPNI  ???

Культуралы соя Азияла, Көньяҡ Европала, Төньяҡ һәм Көньяҡ Америкала, Үҙәк һәм Көньяҡ Африкала, Австралияла экваторҙан 56—60° киңлеккә тиклем Тымыҡ һәм Һинд океаны утрауҙарында киң үҫтерелә.

«Соя борсағы» (ингл. soya bean, soybean) тип бик үк дөрөҫ аталмаған соя орлоғо — беҙҙең эраға тиклем өсөнсө мең йыллыҡтан бирле киң билдәле продукт. Соя түбәндәге үҙенсәлектәре буйынса популярлыҡҡа ирешә:

  • юғары уңыш;
  • күләменең 50 процентына тиклем аҡһымдан тороуы;
  • составында В төркөмөндәге витаминдар, тимер, кальций, калий һәм алмаштары табылмаған май кислоталарының булыуы;
  • остеопорозды һәм йөрәк-ҡан тамырҙары ауырыуҙарын иҫкәртә алыуы;
  • үҙенән күп төрлө аҙыҡ-түлек төрҙәрен етештереү мөмкинлеген биргән составҡа эйә булыуы.

Шуның өсөн сояны әллә ни бай булмағандар ғына түгел, төрлө сәбәптәр арҡаһында иттән баш тарҡан кешеләр ҙә йыш ҡына ҡыйбат булмаған һәм файҙалы ашамлыҡ итеп күрә. Ауыл хужалығында йәш малдар өсөн алмаштырғыһыҙ аҙыҡ булараҡ ҡулланыла. Соя ит-һөт сәнәғәтендә файҙаланыла һәм иттән әҙерләнгән аҙыҡ-түлеккә ҡушыла.

Соя морфологияһы

үҙгәртергә
 
Өлгөргән орлоҡло соя ҡуҙаҡтары

Соя тарихы

үҙгәртергә

Соя иң боронғо күльтуралы үҫемлектәрҙең береһе. Уны үҫтереү тарихы, кәм тигәндә, биш мең йыл тип иҫәпләнә. Ҡытайҙа археологик ҡаҙылма эштәр барышында соя һүрәттәре төшөрөлгән боронғо таштар, һөйәктәр һәм ташбаҡа панцирҙары табылған. Соя үҫтереү тураһында беҙҙең эраға тиклем 3—4 мең йыллыҡҡа ҡараған иң иртә ҡытай әҙәбиәтендә телгә алына. Соя үҫтереү буйынса СССР-ҙағы күренекле белгестәрҙең береһе булып танылған В. Б. Енкен фекеренсә, соя, культуралы үҫемлек булараҡ, бик боронғо замандарҙа, беҙҙең көндәрҙән иң кәмендә 6—7 мең йыл элек формалашҡан.

Шул уҡ ваҡытта неолит осороноң Ҡытай биләмәләрендә табылған башҡа үҫемлек (дөгө, чумиза) ҡалдыҡтары араһында сояның булмауы һәм император Шэньнун шәхесе ярым легендар икәнлеге башҡа ғалимдәрҙә соя культураһының йәшен билдәләүҙәге төгәллек шиктәр уята. Мәҫәлән, Ҡытай тикшеренеүселәре хеҙмәттәренә һылтанып, Хаймовиц (Hymowitz, 1970) Ҡытайҙа соя үҫтереү ваҡыты беҙҙең эраға тиклем XI быуаттан да иртәрәк түгел тигән һығымта яһай.

Соя культуралы үҫемлек булараҡ индерелгән һәм артабан мөһим аҙыҡ-түлек төрө булып танылған икенсе ил Корея була. Ә Япония утрауҙарына сояның беренсе өлгөләре һуңыраҡ, беҙҙең эраға тиклем 500-се йылдар менән беҙҙең эраның 400-се йылдары араһында индерелә. Нәҡ шул ваҡыттан Японияла беренсе ландрастар формалаша. Японияға соя Кореянын индерелгән тип иҫәпләнә, сөнки Япония утрауҙары оҙаҡ ваҡыт боронғо корея дәүләттәренең колониялары булған. Корея һәм Япония сояларының формалары менән бер-береһенә оҡшаш булыуы был тезисты нигеҙеле дәлиллләй.

 
Соя аҙыҡтарына Икенсе донъя һуғышы ваҡытындағы Америка рекламаһы

Европа ғалимдарына соя 1691 йылда Көнсығыш илдәренә килеп ҡайтҡан герман натуралисы Энгельберт Кемпферҙың 1712 йылда баҫылып сыҡҡан «Amoentitatum Exoticarum Politico-Physico-Medicarum» исемле китабында һүрәтләнгәс билдәле була. Карл Линнейҙың тәүге баҫмаһы 1753 йылда донъя күргән «Species Plantarum» тигән билдәле хеҙмәтендә соя ике исем менән телгә алына — Phaseolus max Lin. һәм Dolychos soja Lin. Һуңынан немец ботанигы Конрад Мёнх сояны «икенсе тапҡыр аса» һәм Soja hispida Moench исеме менән теркәп ҡуя. Европаға соя 1740 йылда Франция аша килеп эләгә һәм тик 1885 йылда ғына үҫтерелә башлай. 1790 йылда соя беренсе тапҡыр в Англияға индерелә.

Соя буйынса тәүге тикшеренеүҙәр Америка Ҡушма Штаттарында 1804 йылда Пенсильвания штатында һәм 1829 йылда Массачусетс штатында ойошторола. 1890 йылға илдәге тәжрибә учреждениеларының күбеһе соя менән тәжрибәләр үткәрә. 1898 йылда АҠШ-ҡа Азия һәм Европанан ҙур күләмдә сояның өлгө сорттары ҡайтарыла, һәм бынан һуң маҡсатлы селекция эштәре һәм был культураны киң үҫтереү башлана. 1907 йылда Америкала соя 20 мең гектарға яҡын ерҙә сәселһә, 1930-сы йылдар башына был үҫемлеккә бүленгән майҙандар ил буйынса 1 миллион гектарҙан ашып китә.

Алыҫ Көнсығышта эшләгән һәм СССР-ҙа беренсе булып сояның фәнни нигеҙҙә үҫтереүҙе башлаған ғалим-В. А. Золотницкий фекеренсә (1962), рус ғалимдары һәм сәйәхәтселәре ҡырағай һәм культуралы сояны тәүге тикшереүселәр була. Рәсәй империяһында сояны тәүгеләрҙән булып телгә алыу Василий Данилович Поярковтың Охот диңгеҙенә 1643—1646 йылдарҙағы экспедицияһы менән бәйле. Сәйәхәтсе Амур йылғаһының урта ағымында көн иткән манжур-тунгустарҙа соя сәсеүлектәрен осрата. Поярковтың юлъяҙмалары тиҙҙән Голландияла баҫылып сыға, һәм соя Европаға Кемпферҙан йөҙ йылға алдараҡ билдәле була. Архив мәғлүмәттәренән күренеүенсә, Рәсәй империяһында сояны сираттағы телгә алыу инде 1741 йыл менән билдәләнә. Әммә был культураға практик ҡыҙыҡһыныу Рәсәйҙә бары тик 1873 йылда Вена ҡалаһында үткән һәм сояның Азия менән Африка илдәренән килтерелгән 20-нән артыҡ сорты күрһәтелгән Бөтә донъя күргәҙмәһенән һуң ғына уяна.

Әҙәбиәт

үҙгәртергә
  • Зеленцов С. В., Кочегура А. В. Современное состояние систематики культурной сои Glycine max (L.) Merrill // Масличные культуры : Научно - технический бюллетень. — Всероссийского научно - исследовательского института масличных культур, 2006. — № 1(134).
  • Теплякова, Т. Е. Соя / Т. Е. Теплякова // В сб.: Теоретические основы селекции. Том. III. Генофонд и селекция зерновых бобовых культур (люпин, вика, соя, фасоль) / Под ред.: Б. С. Курловича и С. И. Репьева — С-Пб., ВИР, 1995 — С. 196—217.
  • Зеленцов С. В. Современное состояние систематики культурной сои Glycine max (L.) Merrill. / С. В. Зеленцов, А. В. Кочегура/ Масличные Культуры. Науч.-техн. бюллетень ВНИИМК. — вып. 1 (134). — Краснодар. — 2006. — С. 34—48.
  • Енкен В. Б. Соя. /В. Б. Енкен / М. Гос. изд-во с.-х. лит-ры. 1959. — 653 с.
  • Корсаков Н. И. Соя /Н. И. Корсаков, Ю. П. Мякушко / Л.: ВНИИ растениеводства, 1975. — 160 с.
  • Петибская В. С. Соя: качество, использование, производство. / В. С. Петибская, В. Ф. Баранов, А. В. Кочегура, С. В. Зеленцов / М.: Аграрная наука. 2001, — 64 с.
  • Сунь Син-дун. Соя. /Син-дун Сунь/ М.: Сельхозгиз. — 1958. — 248 с.
  • Hymowitz T. On the domestication of the soybean. /T. Hymowitz/ Economic Botany. — 1970. — Vol. 24. — №. 4. — P. 408—421.
  • Palmer R.G. List of the genus Glycine Willd. / R.G. Palmer, T. Hymowitz, R.L. Nelson /New York, 1996. — P. 10—13.
  • Krogdahl, A. Soybean proteinase inhibitors and human proteolitic en-zimes. Selective inactivation of inhibitors by treatment with human gastric juice / A. Krogdahl, H. Holm // J. Nutr. — 1981. — Vol. 111. — P. 2045—2051.
  • Бенкен, И. И. Антипитательные вещества белковой природы в семенах сои / И. И. Бенкен, Т. Б. Томилина // Науч.-техн. бюлл. / ВИР. — С-Пб., 1985. — Вып. 149. — С. 3—10.

Һылтанмалар

үҙгәртергә


  Был ботаника буйынса тамамланмаған мәҡәлә. Һеҙ мәҡәләне төҙәтеп һәм тулыландырып проектҡа ярҙам итә алаһығыҙ.
  1. ↑ An Interpretation of Rumphius's Herbarium Amboinense (ингл.) / E. D. Merrill — 1917. — P. 274.
  2. ↑ Gwefan Llên Natur
  3. ↑ база данных растений Министерства сельского хозяйства США (ингл.)
  4. ↑ https://www.nederlandsesoorten.nl/linnaeus_ng/app/views/species/nsr_taxon.php?id=120571
  5. ↑ 5,0 5,1 https://taibnet.sinica.edu.tw/chi/taibnet_species_detail.php?name_code=418380 (билдәһеҙ) — 2003.
  6. ↑ 6,0 6,1 苏芝敏, 张红星, 任玉芬, 赵娟娟, 郭培培 2007-2020年北京城区植物物种名录数据集, A plant species list dataset for urban area of Beijing, China 2007 – 2020 — 2022. — doi:10.57760/SCIENCEDB.J00001.00473
  7. ↑ 7,00 7,01 7,02 7,03 7,04 7,05 7,06 7,07 7,08 7,09 7,10 7,11 7,12 7,13 7,14 7,15 7,16 7,17 庄会富, 王亚楠, 王趁, 金涛, 王雨华 A Scientific Dataset of useful plants of China, 中国有用植物数据集 — 2021. — doi:10.11922/SCIENCEDB.J00001.00212
  8. ↑ https://laji.fi/taxon/MX.38970 — 2012.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Institute of Botany, Chinese Academy of Sciences https://www.plantplus.cn/doi/10.12282/plantdata.0061 — 2022. — doi:10.12282/PLANTDATA.0061
  10. ↑ https://www.iplant.cn/frps/vol/41 / под ред. Л. Шуган — 1995. — Т. 41. — Б. 234.
  11. ↑ EM A. Nutritional evaluation of Zambia indigenous soy bean (Glycine max) and sunflower (Helianthus annus) as protein sources in poultry and pigs diets (ингл.) // Mol. Nutr. Food Res. — Wiley-Blackwell, 1998. — Vol. 42, Iss. 5. — P. 298—301. — ISSN 1613-4125; 1613-4133 — <298::AID-FOOD298>3.3.CO;2-U doi:10.1002/(SICI)1521-3803(199810)42:05<298::AID-FOOD298>3.3.CO;2-U — PMID:9829266
  12. ↑ https://www.missouribotanicalgarden.org/PlantFinder/PlantFinderDetails.aspx?taxonid=280548
  13. ↑ 肖翠, 刘冰, 吴超然, 马金双, 叶建飞, 夏晓飞, 林秦文 北京维管植物编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of vascular plants in Beijing, China (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 6. — Б. 22064. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022064
  14. ↑ 刘培亮, 卢元, 杜诚, 吴振海, 寻路路, 黎斌, 岳明 陕西省维管植物名录(2021版) (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2022. — Т. 30, вып. 6. — Б. 22061. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2022061
  15. ↑ (unspecified title) — doi:10.17520/BIODS.2022537
  16. ↑ 陈又生, 宋柱秋, 卫然, 罗艳, 陈文俐, 杨福生, 高连明, 徐源, (not translated to zh-hans), 张卓欣 et al. 西藏维管植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distribution of vascular plants in Xizang, China (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2023. — Т. 31, вып. 9. — Б. 23188. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2023188
  17. ↑ 宋柱秋, 叶文, 董仕勇, 金梓超, 钟星杰, 王震, 张步云, 徐晔春, 陈文俐, 李世晋 et al. 广东省高等植物多样性编目和分布数据集, A dataset on inventory and geographical distributions of higher plants in Guangdong, China (билдәһеҙ) // 生物多样性 — 2023. — Т. 31, вып. 9. — Б. 23177. — ISSN 1005-0094 — doi:10.17520/BIODS.2023177
  18. ↑ Таксономия растений GRIN (ингл.)
  19. ↑ (unspecified title)
«https://ba.wikipedia.org/w/index.php?title=Соя&oldid=1200178» битенән алынған
  NODES