Цунами

Цунами (япон. 津波, 津 — «порт, ҡултыҡ», 波 — «тулҡын») — диңгеҙ, океан төбөндә ер тетрәү, вулкан атылыуҙан барлыҡҡа килгән тулҡын. Көслө цунами 7 һәм күберәк магнитудалы ер тетрәү ваҡытында барлыҡҡа килә. Асыҡ океанда, цунами барлыҡҡа килгән урындан, һыу тәрәнлеге 400 м булғанда, тулҡын тиҙлеге 200 м/с йәки 720км/сәғ. Асыҡ диңгеҙҙә тулҡын бейеклеге 1 м-ҙан артмай, ә тулҡын оҙөнлоғо 100—200 км. Әммә шул тулҡын яр буйына килеп еткәс, уның бейеклеге арта башлай һәм 40 м-ға етә.

Цунами
Ҡайҙа өйрәнелә	геология, геофизика[d] һәм Океанология
EntitySchema для класса
Цунами Викимилектә

2004 йылғы Һинд океанындағы цунами үткәндән һуң

Диңгеҙҙә йә иһә океанда барлыҡҡа килгән ҙур һәм киң тулҡындар.

Цунами барлыҡҡа килтереүсе сәбәптәр

• Диңгеҙ һәм океан аҫтында ер тетрәү. Океан төбөндәге ер тетрәүҙе кешеләр һиҙмәй, сөнки уның эпицентры һыу төбөнде була.
• Диңгеҙ һәм океан аҫтында бушлыҡтар емерелеү, ер ишелеү
• Диңгеҙ һәм океан ға метеорит төшөү

Асыҡ океанда цунами тулҡындарының бейеклеге 1 метрҙан артмай, шуға күрә океандағы караптар уны һиҙмәй. Яр буйына яҡынлашҡан һайын, тулҡын тиҙлеге кәмей; яр һөҙәгәйгән һайын, тулҡын бейеклеге бермә-бер арта. Ҡоро ергә килеп еткәндә тулҡын бейеклеге 30-40 метрға етеүе мөмкин. Шундай ғәйәт ҙур тулҡын яр буйына килеп ябырыла, кире сигенгәндә үҙе менән йорттар, кешеләр, караптарҙы йыуап диңгеҙгә алып китә.

Көслө диңгеҙ тулҡыны судноларҙы ярға сығарып ырғыта, төҙөлөш ҡоролмаларын емерә, ә кире сигенгәндә юлындағы бөтә нәмәне океанға йыуып алып китә.

• 
  Ярға килеп еткәс, тулҡын бейеклеге арта.
• Тымыҡ океанда цунами таралыуы.
• 
  Һинд океанында цунами таралыуы.

Иң йыш осраған сәбәптәр

• Кеше эшмәкәрлеге. Атом энергияһы дәүерендә кеше ҡулы элек тәбиғәттә генә булған зыянды килтерергә һәләтле ҡорал уйлап таба. 1946 йылда АҠШ 60 метр тәрәнлектәге диңгеҙ диңгеҙ ҡултығында 20 000 тоннаға тиң ТНТ эквивалентлы һыу аҫтында атом бомбаһы шартлата. Шартлауҙан 300 метр алыҫлыҡтағы тулҡын 28,6 м бейеклеккә күтәрелә, ә эпицентрҙан 6,5 км алыҫлыҡта әле 1,8 метрға етә. Әммә тулҡындың алыҫ араға таралыуы өсөн билдәле бер күләмдәге һыуҙы күсергә йәки йоторға кәрәк, шуға күрә һыу аҫты ишелмәләренән һәм шартлауҙарҙан барлыҡҡа килгән тулҡындар һәр ваҡыт локаль характерға эйә. Океан төбөндә бер үк ваҡытта бер нисә водород бомбаһы шартлаһа, кумулятив эффект арҡаһында юғарыраҡ тулҡын барлыҡҡа килтерергә мөмкин, әммә цунами категорияһына эләкмәй, сөнки цунами барлыҡҡа килеү бөтә һыу ҡатламын күсереүҙе талап итә, шул уҡ ваҡытта шартлау ер өҫтө тулҡындарын ғына барлыҡҡа килтерә. Бындай тәжрибәләрҙең компьютер симуляциялары үткәрелгән һәм ҡулайлыраҡ ҡорал төрҙәре менән сағыштырғанда ниндәй ҙә булһа һиҙелерлек һөҙөмтәләр булмауын иҫбатлаған. Әлеге ваҡытта атом ҡоралын һыу аҫтында һынауҙар халыҡ-ара килешеүҙәр менән тыйыла.
• Диаметры йөҙҙәрсә метр булған ҙур метеориттың ҡолауы үтә бейек тулҡын тыуҙыра, әммә нөктә сығанағынан түңәрәк тулҡын тиҙ арала энергияһын юғалтасаҡ һәм, моғайын, ергә һиҙелерлек зыян килтермәйәсәк. Яр буйы һыҙатынан 10 — 20 километр арала төшкән ҙур метеориттан барлыҡҡа цунами хәүефле булыуы ихтимал.
• Ел ҙур тулҡындар тыуҙырыуы мөмкин (21 метрға тиклем), әммә бындай тулҡындар цунами түгел, сөнки улар ҡыҫҡа ваҡытлы һәм яр буйын һыу баҫыуға килтерә алмай. Әммә атмосфера баҫымы ҡырҡа үҙгәргән йәки атмосфера баҫымы аномалияһының тиҙ хәрәкәте ваҡытында метеоцунамиҙар булырға мөмкин. Был күренеш Балеар утрауҙарында күҙәтелә һәм риссага тип атала.

Яһалма цунами

Яһалма цунамиға тәү сиратта йәҙрә шартлауы сәбәпсе булыуы мөмкин. Ядро һынауҙары ваҡытында төрлө ҡеүәттәге шартлауҙар һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килтерелгән цунамиҙың ҡеүәте бер нисә тапҡыр тикшерелә. Шулай уҡ Рәсәйҙә «Статус-6» атом бомбаһы менән һыу аҫты дроны булдырылған, ул шартлау ваҡытында цунами тыуҙырыуға һәләтле.

• Яһалма цунами тулҡындары
• Тымыҡ океанда карап фонында ҡеүәте тротил эквивалентында 20 тринитротолуол килотонна булған АҠШ-тың «Hardtack Umbrella» ядро бомбаһын һынау.
  Тымыҡ океанда карап фонында ҡеүәте тротил эквивалентында 20 тринитротолуол килотонна булған АҠШ-тың «Hardtack Umbrella» ядро бомбаһын һынау.

Цунами барлыҡҡа килеү билдәләре

Ер тетрәү, вулкан урғылыуы һәм башҡа һыу аҫты шартлауҙары (шул иҫәптән һыу аҫты ядро ҡоролмалары шартлауы), ишелмәләр, боҙлоҡтар, метеориттар һәм һыу кимәленән юғары йәки түбәнерәк башҡа емереклектәр — быларҙың барыһы ла цунами тыуҙырыу өсөн етерлек көскә эйә. Цунамиҙың һыу аҫты ер тетрәүе менән бәйле булыуы хаҡында беренсе фараз боронғо грек тарихсыһы Фукидид тарафынан әйтелгән.

• Һыуҙың ҡапыл ярҙан ярайһы уҡ алыҫҡа китеүе һәм төбө кибеүе. Диңгеҙ ни тиклем алыҫлашһа, цунами тулҡындары ла шул тиклем юғарыраҡ булыуы мөмкин.

Яр буйында булған һәм хәүеф тураһында белмәгән кешеләр ҡыҙыҡһынып күҙәтеүе йәки балыҡ һәм ҡабырсаҡ йыйыуы ихтимал. Был осраҡта ярҙан мөмкин тиклем тиҙерәк сығырға һәм унан максималь арауыҡҡа ситкә китергә кәрәк — был ҡағиҙәгә, мәҫәлән, Японияла, Индонезияның Һинд океаны ярында, Камчаткала иғтибар итеү мотлаҡ.

• Ер тетрәү. Уның үҙәге ғәҙәттә океанда була. Яр буйында ул, ғәҙәттә, күпкә көсһөҙөрәк була, һәм йыш ҡына бөтөнләй булмай. Цунамиға дусар булған райондарҙа ер тетрәү һиҙелһә, ярҙан арыраҡ булыу һәм шул уҡ ваҡытта ҡалҡыулыҡҡа менеү яҡшыраҡ, тигән ҡағиҙә бар, шулай итеп, тулҡындың килеүенә алдан әҙерләнәләр.
• Ғәҙәти булмаған боҙ дрейфы һәм башҡа йөҙөүсе әйберҙәр, ярыҡтар барлыҡҡа килеүе.
• Боҙ һәм рифтар ситендә ғәйәт ҙур күтәрелештәр, ағымдар барлыҡҡа килеүе.

Халыҡты иҫкәртеү һәм ҡотолоу юлдары

Был афәтте булдырмау мөмкин түгел, бары халыҡты цунами яҡынлашауы тураһында бер нисә минут алдан иҫкәртергә генә мөмкин. Һыу аҫтындағы гидрофонды (тауышты) махсус ҡорамалдар ярҙамында ишетеп, цунами йүнәлешен, ҡайҙан килеүен, таралыу тиҙлеген иҫәпләп сығарып, халыҡты иҫкәртергә мөмкин.

Яр буйында һыу кинәт кенә сигенә лә, яр буйында диңгеҙ төбө күренә. Бер аҙҙан ғәйәт ҙур тулҡан ярға килеп ябырыла. Һыу сигенгән ваҡыта бейек тау башына менергә кәрәк, шулай ҡотолоп була.

Иң ҙур цунамиҙар

XX быуат

• 5.11.1952. 1952 йылда Төньяҡ Курильскиҙағы цунами.

Көслө ер тетрәү (төрлө сығанаҡтарҙа магнитуда баһаһы 8,3-тән 9-ға тиклем), Тымыҡ океанда, Камчатка ярҙарынан 130 километр алыҫлыҡта була. 15—18 метр бейеклектәге өс тулҡын (төрлө мәғлүмәттәр буйынса) Төньяҡ Курильск ҡалаһын емерә һәм башҡа тораҡ пункттарға зыян килтерә. Рәсми мәғлүмәттәр буйынса, ике меңдән ашыу кеше һәләк була.

• 9.03.1957 Аляска.

Андреяновский утрауҙарында (Аляска) 9,1 магнитудалы ер тетрәү һөҙөмтәһендә ике тулҡын барлыҡҡа килә, тулҡындың уртаса бейеклеге 15 һәм 8 метр тәшкил итә. Бынан тыш, ер тетрәү һөҙөмтәһендә Умнак утрауында урынлашҡан һәм 200 йыл тирәһе урғылмаған Всевидова вулканы уяна. Һәләкәттә 300-ҙән ашыу кеше һәләк була.

• 9.07.1958, Литуйя ҡултығы, (Алясканың көньяҡ-көнбайышы).

Ҡултыҡтан төньяҡтараҡ булған ер тетрәү (Фэрветер һынылышында) Литуйя ҡултығы өҫтөндә урынлашҡан тау битләүендә (яҡынса 30 миллион кубометр ер, таш һәм боҙ) көслө ишелмәләр ҡуҙғата. Бөтә был масса ҡултыҡтың төньяҡ өлөшөн ялмап ала һәм 500 метрҙан ашыу ҙур рекордлы бейеклек тулҡынын тыуҙыра, сәғәтенә 160 км тиҙлек менән хәрәкәт итә. Тулҡын тыуҙырған емереклектәр теркәлгән максималь бейеклек диңгеҙ кимәленән 524 метр (йәки 1720 фут) тәшкил итә.

• 28.03.1964, Аляска, (АҠШ).

Аляскалағы иң ҙур ер тетрәү (9,2 магнитудалы) принц Уильям боғаҙында бер нисә тулҡынлы цунами тыуҙыра, теркәлгән бейеклеге (күренгән мәлендә) — 67 метр. Һәләкәт һөҙөмтәһендә (башлыса цунами арҡаһында) төрлө баһалар буйынса 120-нән алып 150-гә тиклем кеше һәләк була.

• * 17.07.1998, Папуа-Яңы Гвинея.

Яңы Гвинея утрауының төньяҡ-көнбайыш ярында 7,1 магнитудалы ер тетрәү көслө һыу аҫты ишелмәһенә сәбәпсе була, цунами һөҙөмтәһендә 2000-дән ашыу кеше һәләк була.

XXI быуат

Һинд океанында цунами таралыуы

• 6 сентябрь, 2004 йыл, Япония ярҙары

Кии ярымутрауы ярҙарынан 110 км һәм Коти префектураһы ярынан 130 км алыҫлыҡта ер көслө тетрәй (6,8 һәм 7,3 магнитудаһы буйынса), тулҡын бейеклеге бер метрға тиклем булған цунамиға сәбәпсе була. Бер нисә тиҫтә кеше зыян күрә.

• 26 декабрь, 2004 йыл, Көньяҡ-Көнсығыш Азия.

00:58 сәғәттә көслө ер тетрәү була — бөтәһенең дә ҡеүәте буйынса икенсе урында тора (9,3 магнитудаһы), был — бөтә билдәле цунамиҙарҙың иң үлемеслеһе. Цунами Азия илдәренә (Индонезия — 180 мең кеше, Шри-Ланка — 31-39 мең кеше, Таиланд — 5 меңдән ашыу кеше һ. б.) һәм Африка Сомалиһына ҡағыла. Һәләк булыусыларҙың дөйөм һаны 235 меңдән ашып китә.

• 2 апрель, 2007 йыл, Соломон утрауҙары.

Көньяҡ Тымыҡ океанда 8 магнитудалы ер тетрәү һөҙөмтәһендә барлыҡҡа килгән. Бер нисә метр бейеклектәге тулҡындар Яңы Гвинеяға барып етә. Цунами ҡорбандары 52 кеше була.

• 11 март, 2011 йыл, Япония.

Токионан төньяҡ-көнсығышҡа ҡарай 373 км алыҫлыҡта урынлашҡан эпицентрҙа 9,0 магнитудалы көслө ер тетрәү тулҡын бейеклеге 7 метрҙан артҡан цунамиға сәбәпсе була. Алынған мәғлүмәттәргә ярашлы, ер тетрәү гипоүҙәге Хонсю утрауының төньяҡ өлөшөнән көнсығышҡа табан 32 км тәрәнлектә урынлаша һәм яҡынса 500 км араға һуҙыла. Бынан тыш, ер тетрәү һәм артабанғы цунами «Фукусима I» АЭС-ында аварияға килтерә. 2011 йылдың 2 июленә Японияла ер тетрәүҙән һәм цунамиҙан һәләк булыусыларҙың рәсми һаны 15 524 кеше тәшкил итә, 7130 кеше хәбәрһеҙ юғала, 5393 кеше яралана.

Һылтанмалар

• А. С. Алексеев, В. К. Гусяков. О ВОЗМОЖНОСТИ КОСМОГЕННЫХ ЦУНАМИ В МИРОВОМ ОКЕАНЕ. 2011 йыл 8 август архивланған.

Әҙәбиәт

• Воробьев Ю. Л., Акимов В. А., Соколов Ю. И. Цунами: предупреждение и защита / МЧС России. — М., 2006. — 264 с. Архивная копия от 16 апрель 2016 на Wayback Machine
• Соловьёв С. Л., Го Ч. Н. Каталог цунами на западном побережье Тихого океана (173—1968 гг.). — М.: Наука, 1974. — 308 с. — 1200 экз.
• Пелиновский Е. Н. Гидродинамика волн цунами. — Нижний Новгород: ИПФ РАН, 1996. — 277 с.
• Локальные цунами: предупреждение и уменьшение риска: Сборник статей / Под ред. Б. В. Левина, М. А. Носова. — М.: Янус-К, 2002.
• Левин Б. В., Носов М. А. Физика цунами и родственных явлений в океане. — М.: Янус-К, 2005. — 360 с.
• Левин Б. В., Сасорова Е. В. О шестилетней периодичности возникновения цунами в Тихом океане // Физика Земли. 2002. № 12. С. 40-49.
• Землетрясения и цунами 2013 йыл 15 апрель архивланған. (учебное пособие, содержание 2020 йыл 18 февраль архивланған.)
• Куликов Е. А. «Физические основы моделирования цунами» (учебный курс)
• Шойгу С. К., Кудинов С. М., Неживой А. Ф. и др. Катастрофические природные явления. МЧС России, 1997.
• Гусяков В. К.Ground Zero: Мегаземлетрясения — главная угроза безопасности морских побережий // Наука из первых рук. — том 78. № 2. 23 июля 2018.