Ібн Хальдун
Ібн Хальдун (па-арабску: ابن خلدون) , поўнае імя Абдурагман Абу Зэйд бін Мугамад бін Хальдун аль-Гадрамі (27 траўня 1332, Туніс — 17 сакавіка 1406, Каір) — арабскі мусульманскі філёзаф, гісторык, сацыяльны мысьляр[2][3]. Ягоная гістарычная праца «Пралегомэны» была апублікаваная ў перакладзе на францускую мову ў 1862 годзе. Выява Ібн Хальдуна разьмешчаная на банкноце ў 10 туніскіх дынараў.
Ібн Хальдун | |
| па-арабску: ابن خلدون | |
 Помнік у Тунісе | |
| Дата нараджэньня | 27 траўня 1332[1] |
|---|---|
| Месца нараджэньня | Туніс |
| Дата сьмерці | 17 сакавіка 1406 (73 гады) |
| Месца сьмерці | Каір |
| Месца вучобы | |
| Занятак | антраполяг, гісторык, судзьдзя, аўтабіёграф, сацыёляг, эканаміст, філёзаф, палітык, пісьменьнік, паэт |
| Навуковая сфэра | філязофія, гісторыя, сацыялёгія |
| Вядомы як | гісторык Усходу |
Больш за ўсё вядомы дзякуючы свайму твору «Пралегомэны» (бел. «Уводзіны»). Пад уплывам гэтай працы асманскія гісторыкі XVII стагодзьдзя, як то Кятыб Чэлебі, Агмэд Джэўдэт-паша і Мустафа Наіма, прааналізавалі ўзвышэньне і заняпад Асманскай імпэрыі[4]. Ібн Хальдун узаемадзейнічаў з Тамерланам, заснавальнікам імпэрыі Тымурыдаў. Эўрапейскія навукоўцы XIX стагодзьдзя таксама прызнавалі важнасьць твору і лічылі Ібн Хальдуна адным з найвялікшых філёзафаў мусульманскага сьвету[5]. Ідэі Ібн Хальдуна застаюцца актуальнымі і па сёньняшні дзень.
Сям’я
рэдагаваць
Жыцьцё ібн Хальдуна адносна добра задакумэнтавана, бо ён склаў уласную біяграфію, у якой даслоўна цытуюцца шматлікія дакумэнты зь ягонага жыцьця.
Мысьляр нарадзіўся ў Тунісе ў 1332 годзе у андалюзійскай сям’я найвышэйшай клясы арабскага паходжаньня[6]. Ягоны продак паходзіў з племя Гадрамі[6]. Ён быў сваяком халіфа Гуджра ібн Адзі, кампаньнікам ісламскага прарока Мухамада. Ягоная сям’я, якая займала шмат высокіх пасадаў у Андалюзіі, эмігравала ў Туніс пасьля падзеньня Сэвільлі ў выніку Рэканкісты ў 1248 годзе. Некаторыя прадстаўнікі сям’і займалі палітычныя пасады пры туніскіх уладарах, але бацька і дзед ібн Хальдуна пазьней адышлі ад палітычнага жыцьця і далучыліся да ордэну Тарыкату. Брат філёзафа, Яг’я Хальдун, таксама быў гісторыкам, які склаў кнігу аб дынастыі Абдальвадыдаў і быў забіты супернікам за тое, што быў афіцыйным гістарыёграфам пры двары[7].
У сваёй аўтабіяграфіі Хальдун прасочвае сваё паходжаньне да часоў Мухамада праз арабскае племя з поўдня Арабійскага паўвострава, якое эмігравала на Пірэнэйскі паўвостраў у самым пачатку ісламскай заваёвы ў VIII стагодзьдзі. Настойлівасьць і ўпартасьць Ібн Хальдуна ў абароне таго, што ён мае арабскае паходжаньне, у той час як у Тунісе панавалі бэрбэрскія эліты, дае падставу меркаваць, што ён насамрэч мае арабскія карані[8][9].
Адукацыя
рэдагавацьВысокі ранг сям’і мысьляра дазволіў яму навучацца ў вядомых настаўнікаў Магрыбу. Ібн Хальдун атрымаў клясычную ісламскую адукацыю, вывучаючы Каран, які ведаў напамяць. Таксама мысьляр вывучаў арабскае мовазнаўства, асновы разуменьня Карана, гадыс, шарыяцкае права і ісламскае правазнаўства. Па навучаньні ён атрымаў сэртыфікат (іджаза) па ўсіх гэтых прадметах[2]. Матэматык і філёзаф аль-Абілі з Тлемсэну пазнаёміў ібн Хальдуна з матэматыкай, лёгікай і філязофіяй. Будучы філёзаф вывучаў працы Авэроэса, Авіцэны, Фахрудына ар-Разі і Шарафа аль-Дына аль-Тусі. У веку 17 гадоў ібн Хальдун страціў сваіх бацькоў, якія хварэлі на чуму і ў выніку сканалі ад чорнай сьмерці, пошасьць якой лютавала ў Тунісе ў 1348—1349 гадах[10]. Прытрымліваючыся сямейнай традыцыі, хлопец імкнуўся да палітычнай кар’еры.
Палітычная кар’ера
рэдагаваць
У веку 20 гадоў ібн Хальдун пачаў сваю палітычную кар’еру ў канцылярыі туніскага кіраўніка Ібн Тафракіна, уладкаваўшыся да яго на пасаду захавальніка пячаткі[11]. Абавязкам маладога палітыка-пачаткоўца было напісаньне каліграфіяй тыповых уступных нататак да афіцыйных дакумэнтаў. У 1352 годзе султан Канстантына Абу Зіяд рушыў на Туніс і разьбіў яго. Ібн Хальдун, незадаволены сваёй паважанай, але палітычна бессэнсоўным пасадай, поруч з сваім настаўнікам аль-Абілі рушыў у Фэс. Там марынідзкі султан Абу Інан Фарэс I прызначыў яго аўтарам каралеўскіх праклямацыяў, але ібн Хальдун узяў удзел у каншахтах, скіраваных супраць ягонага новага працадаўцы. У выніку, у 1357 годзе 25-гадовы ібн Хальду атрымаў вырак у 22 месяцы турэмнага зьняволеньня. Па сьмерці Абу Інана ў 1358 годзе візыр аль-Гасан ібн-Умар дараваў яму свабоду і аднавіў яго ў званьні і пасадах. Па выхадзе на волю маладзён узяў удзел у змове супраць наступніка султана і дапамог скінуць яго з трону. Новы кіраўнік Абу Салем аддзячыў ібн Хальдуна прызначэньнем яго на пасаду міністра, што ўжо адпавядала амбіцыям ібн Хальдуна.
Пасьля таго, як быў зрынуты Абу Салем, ягоны наступнік ібн-Амар Абдула, які быў сябрам ібн Хальдуна, не прапанаваў ібн Хальдуну аніводнай значнай палітычнай пасады, чым выклікаў незадаволенасьць палітыка. У той жа час Амар пасьпяхова перашкодзіў ібн Хальдуну, чые палітычныя здольнасьці ён добра ведаў, скласьці хаўрус з Абд аль-Вадыдамі з Тлемсэну. У выніку праз каншахты ібн Хальдун пастанавіў сабе накіравацца ў Гранаду. Ён мог быць упэўнены ў добрым прыйманьні там, бо ў Фэсе ён дапамог султану Гранады, Насрыду Мугамаду V, аднавіць уладу пасьля свайго часовага выгнаньня. У 1364 годзе Мугамад даручыў яму дыпляматычную місію да караля Кастыліі Пэдра I дзеля складаньня мірнай дамовы. Ібн Хальдун пасьпяхова выканаў гэтую місію і ветліва адхіліў прапанову Пэдра застацца пры ягоным двары, нават з прапазыцыяй вярнуць яму гішпанскія ўладаньні ягонай сям’і.
У Гранадзе ібн Хальдун хутка сапсаваў адносіны зь візырам Мугамада ібн аль-Хатыбам, які глядзеў на блізкія стасункі паміж Мугамадам і ібн Хальдунам з усё большым недаверам. Ібн Хальдун спрабаваў сфармаваць у маладога султана свой ідэал мудрага кіраўніка, што ібн аль-Хатыб лічыў глупствам і небясьпекай дзеля міру ў краіне. У выніку ўплыву аль-Хатыба ібн Хальдун быў вымушаны зьехаць з Гранады назад у Паўночную Афрыку. Сам Аль-Хатыб пазьней быў абвінавачаны Мугамадам у неартадаксальных філязофскіх поглядах і забіты, не зважаючы на спробу ібн Хальдуна заступіцца за свайго старога суперніка. У сваёй аўтабіяграфіі ібн Хальдун мала распавядае пра свой канфлікт зь ібн аль-Хатыбам і прычыны свайго зыходу. Усходазнавец Мугсін Магдзі тлумачыць гэта як доказ таго, што ібн Хальдун пазьней зразумеў, што ён цалкам памыліўся ў ацэнцы Мугамада V.
Вярнуўшыся ў Іфрыкію, гафсыдзкі султан Абу Абдала, які сядзеў за кратамі зь ібн Хальдунам, прыязна сустрэў яго і зрабіў сваім прэм’ер-міністрам. Ібн Хальдун выканаў дзёрзкую місію па зборы падаткаў сярод мясцовых бэрбэрскіх плямёнаў. Пасьля сьмерці Абу Абдалы ў 1366 годзе ібн Хальдун зышоў і склаў хаўрус з султанам Тлемсэна Абу аль-Абасам. Празь некалькі гадоў ён трапіў у палон да Абу Фарыса Абдулазіза, які перамог султана Тлемсэна і захапіў трон. Ібн Хальдун зышоў з палітыкі і займаўся навучальніцтвам да 1370 году. З новым султанам ібн Хальдун быў высланы ў Тлемсэн, а па сьмерці Абдулазіза ён жыў у Фэсе, карыстаючыся заступніцтвам і даверам рэгента.
Палітычныя здольнасьці ібн Хальдуна і, перш за ўсё, ягоныя добрыя стасункі зь дзікімі бэрбэрскімі плямёнамі карысталіся вялікім попытам сярод паўночнаафрыканскіх кіраўнікоў, але ён пачаў стамляцца ад палітыкі і пераходу ад кіраўніка да кіраўніка. У 1375 годзе ён быў накіраваны султанам зь пасольскай місіяй да плямёнаў арабаў у Біскру. Па вяртаньні ібн Хальдун шукаў прытулку ў аднаго з бэрбэрскіх плямёнаў на захадзе Альжыру ў месьце Калят-ібн-Саляма. Ён пражыў там больш за тры гады пад абаронай мясцовых кіраўнікоў, скарыстаўшыся сваёй адасобленасьцю, каб скласьці твор «Пралегомэны» пра ўводзіны гісторыі сьвету. У бэрбэраў яму не хапала неабходных тэкстаў дзеля завяршэньня працы[12]. Таму ў 1378 годзе ён вярнуўся ў родны Туніс, які тым часам быў захоплены ўжо знаёмы яму Абу аль-Абасам, які ізноў узяў ібн Хальдуна да сябе на службу. Там ён амаль выключна прысьвяціў сябе навучаньню і, нарэшце, скончыў сваю гісторыю сьвету. Стасункі з Абу аль-Абасам заставаліся напружанымі, бо апошні сумняваўся ў ляяльнасьці мысьляра. Адносіны паміж імі пагоршыліся пасьля таго, як ібн Хальдун падараваў свайму султану копію завершанай кнігі, у якой адсутнічаў звычайны панэгірык кіраўніку. Пад выглядам хаджу ў Мэку, на што мусульманскі кіраўнік ня мог наўпрост адмовіць у дазволе, ібн Хальдун здолеў зьехаць з Тунісу і накіравацца ў Александрыю.
Апошнія гады
рэдагавацьІбн Хальдун сказаў пра Эгіпет: «Той, хто ня бачыў яго, той ня ведае моцы ісламу»[13]. У той час як іншыя ісламскія дзяржавы мусілі змагацца ў войнах ды супрацьдзеіць унутраным канфліктам, мамлюцкі Эгіпет квітнеў і меў магутную культурную моц. У 1384 годзе эгіпецкі султан Баркук прызначыў ібн Хальдуна ў мэдрэсэ Кагнія, а таксама навуковец стаў вялікім кадзі (шарыяцкі судзьдзя) малікіцкай школы, якія больш была распаўсюджаная пераважна ў Заходняй Афрыцы. Аднак ягоныя рэформы сутыкнуліся з супрацівам, і праз год ён быў вымушаны пакінуць пасаду судзьдзі. Таксама ў 1384 годзе каля Александрыі затануў карабель з жонкай і дзецьмі ібн Хальдуна.
Па вяртаньні з пілігрымкі ў Мэку ў траўні 1388 году ібн Хальдун засяродзіўся на выкладаньні ў розных мэдрэсэ Каіру. Ён трапіў у няміласьць, таму што за часам паўстаньняў супраць Баркука ён, відаць пад прымусам, поруч зь іншымі каірскімі праўнікамі ён выдаў фэтву супраць Баркука. Пазьней адносіны з Баркукам нармалізаваліся, і ён зноў быў прызначаны кадзі. Агулам на гэтую высокую пасаду яго заклікалі шэсьць разоў, на якой ён паводле розных чыньнікаў доўга не затрымліваўся.
У 1401 годзе ўжо за часам панаваньня Фараджа, які быў сынам Баркука, ібн Хальдун узяў удзел у вайсковай кампаніі супраць мангольскага заваёўніка Тамерлана, які аблажыў Дамаск у 1400 годзе. Ібн Хальдун паставіў пад сумнеў жыцьцяздольнасьць такой кампаніі і вельмі жадаў застацца ў Эгіпце. Ягоныя сумневы спраўдзіліся, бо малады і неспрактыкаваны Фарадж, занепакоены паўстаньнем у Эгіпце, кінуў сваё войска на волю лёсу ў Сырыі і пасьпяшаўся дадому. Ібн Хальдун заставаўся ў абложаным горадзе цягам сямі тыдняў. Пасьля ібн Хальдун праз гарадзкую сьцяну на вяроўках спусьціўся дзеля перамоваў з Тамерланам. Мысьляр пакінуў падрабязныя нататкі гістарычнай сэрыі сустрэчаў з азіяцкім заваёўнікам у сваёй аўтабіяграфіі[14]. Тамерлан падрабязна распытваў яго пра становішча на землях Магрыбу. На ягоную просьбу ібн Хальдун нават падрыхтаваў пра гэта вялікую справаздачу. Выявіўшы намеры Тамерлана, ён без ваганняў, вярнуўшыся ў Эгіпет, склаў такі ж вялікі даклад па гісторыі татараў поруч з дасьледаваньнем характару Тамерлану і накіраваў іх кіраўнікам Мэрынідаў у Фэс.
Ібн Хальдун правёў наступныя пяць гадоў у Каіры, завяршаючы сваю аўтабіяграфію і сваю гісторыю сьвету, а таксама выкончаючы абавязкі настаўніка і судзьдзі. Між тым, ён нібыта далучыўся да падпольнай партыі Рыджал Гава Рыджал, чые арыентаваныя на рэформы ідэалы прыцягнулі ўвагу мясцовых палітычных уладаў. Ужо ў гадах Ібн Хальдун быў арыштаваны. Ён памёр 17 сакавіка 1406 году, празь месяц па ягоным шостым прызначэньні на пасаду кадзі.
Крыніцы
рэдагаваць- ^ http://apnaorg.com/books/english/ibn-e-khuldun/ibn-e-khuldun.pdf
- ^ а б Hozien, Muhammad. «Ibn Khaldun: His Life and Work». Islamic Philosophy Online.
- ^ Сорокин П. А. Человек. Цивилизация. Общество / Общ. ред., сост. и предисл. А. Ю. Согомонов: Пер. с англ. — М.· Политиздат, 1992. — С. 176
- ^ Lewis, Bernard (1986). «Ibn Khaldūn in Turkey». In Ayalon, David; Sharon, Moshe. Studies in Islamic history and civilization: in honour of Professor David Ayalon. Brill. — С. 527–530. — ISBN 978-965-264-014-7
- ^ S. M. Deen (2007) «Science under Islam: rise, decline and revival». — С. 157. — ISBN 1-84799-942-5
- ^ а б Savant, Sarah Bowen (2014). «Genealogy and Knowledge in Muslim Societies: Understanding the Past». Edinburgh University Press. — С. 77. — ISBN 978-0-7486-4497-1.
- ^ «Lettre à Monsieur Garcin de Tassy». Journal Asiatique. Paris: Société asiatique. 3 (12): 491. 1841.
- ^ Hozien, Muhammad. «Notes on Ibn Khaludn’s Life». Islamic Philosophy Online.
- ^ Enan, Mohammad Abdullah (2007). «Ibn Khaldūn: His Life and Works». The Other Press. — ISBN 978-983-9541-53-3.
- ^ «Ibn Khaldun and the Rise and Fall of Empires». Saudi Aramco World.
- ^ «Ibn Khaldun: His Life and Works». Islamic Philosophy Online.
- ^ «Ibn Khaldun’s Political and Economic Realism». Alhassanain.
- ^ «Ibn Khaldūn». Britannica.
- ^ Bent, Josephine van den (3.05.2016). «„None of the Kings on Earth is Their Equal in ʿaṣabiyya:“ The Mongols in Ibn Khaldūn's Works». Al-Masāq. 28 (2): 171—186. — doi:10.1080/09503110.2016.1198535.
Вонкавыя спасылкі
рэдагаваць| Арабская Вікікрыніца зьмяшчае арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы гэтага артыкула: |
| Француская Вікікрыніца зьмяшчае арыгінальныя матэрыялы, датычныя тэмы гэтага артыкула: |
- Ібн Хальдун у перадачы In Our Time на BBC (анг.).
- Ібн Хальдун. Мусульманская філязофія (анг.).
- Ібн Хальдун. Мусульманскія навукоўцы (анг.).
- Ібн Хальдун. Complete Dictionary of Scientific Biography (анг.).