Прыслоўе

Прыслоўе — нязьменная часьціна мовы, якая абазначае прымету дзеяньня, прадмету або якасьці.

Прымету дзеяньня прыслоўе абазначае, калі адносіцца да дзеяслова ці дзеепрыслоўя: прыехалі ноччу, гучна размаўляючы.

Прымету прадмета прыслоўе абазначае, адносячыся да назоўніка: размова па-арамейску, прагулка ўвечары.

Часьцей за ўсё прыслоўе адносіцца да дзеяслова. Яно можа паказваць на час дзеяньня (сёньня, увечары, улетку, вясною), месца (там, угары, навокал, дахаты), прычыну (згарача, спрасонку), значэньне^[a] (знарок, назло, сумыслу), спосаб дзеяньня (скора, хутка, уголас, подбегам, пехатою), меру ці ступень (шмат, двойчы, дашчэнту, зусім).

Прымету якасьці прыслоўе абазначае, адносячыся да прыметніка, дзеепрыметніка або другога прыслоўя: надта разумны, добра пабудаваны, вельмі гарачы.

Прыслоўі не скланяюцца, не спрагаюцца, не зьмяняюцца па родах і ліках, а таму яны ня маюць канчаткаў. Некаторыя прыслоўі, утвораныя ад якасных прыметнікаў, маюць ступень параўнаньня: хутка — хутчэй, больш хутка, найхутчэй, надта хутка, хутчэй за ўсіх; моцна — мацней, больш моцна, наймацней, вельмі моцна, мацней за ўсіх.

Прыслоўі ўтварыліся і ўтвараюцца з зьменных часьцін мовы. Найбольш прыслоўяў утварылася ад прыметнікаў (ціха, павольна, прыгожа, па-людзку) і ад назоўнікаў (унізе, удзень, бягом, бясконца). Ёсьць прыслоўі, ўтвораныя ад лічэбнікаў (двойчы, ўтраіх, удвая, перш-наперш), ад заменьнікаў (заўсёды, таму, па-мойму), ад дзеясловаў (ісьці крадучыся, гульма гуляць), ад прыслоўяў (завысока, недалёка, нікуды). Ёсьць і складаныя прыслоўі: штовечар, ціха-ціха, сям-там, раз-пораз.

У сказе прыслоўе зьяўляецца акалічнасьцю:

Тут лёгка і радасна песьня пяецца. (Максім Танк)

Адгрымела ноччу навальніца. (Пімен Панчанка)

Налева адкрыўся шырокі плёс. (Янка Брыль)

Значна радзей — азначэньнем: Зьлева пачулася гаворка па-нямецку. (Алесь Адамовіч)

Напісаньне прыслоўяў разам

Разам пішуцца:

прыслоўі, ўтвораныя шляхам спалучэньня прыназоўнікаў з кароткімі і поўнымі прыметнікамі: здаўна, здалёк, насуха, зрэдку, ўлева, ўправа, зьлева, справа^[b], паціху, зацемна, збольшага, упустую, ушчыльную (але: ў адкрытую)
прыслоўі, ўтвораныя шляхам спалучэньня прыназоўнікаў у (ў), на са зборнымі і колькаснымі лічэбнікамі: удвух, утрох, учатырох, удваіх, утраіх, учацьвярых, удзьвюх, надвае, натрае (але: у адно, па двое, па трое)
прыслоўі, ўтвораныя спалучэньнем прыназоўнікаў з прыслоўямі: назаўсёды, назаўжды, навокал, напотым, назаўтра, назусім, настолькі, насупраць, удвайне, заўчора, залетась, пасьлязаўтра, замала, замнога і інш^[c].
прыслоўі, ўтвораныя шляхам спалучэньня прыназоўнікаў з займеньнікамі: нашто, навошта, нізашто, потым, затым, зусім^[d]
прыслоўі, ўтвораныя спалучэньнем прыназоўнікаў з рознымі склонавымі відамі назоўнікамі: удзень, узімку, увесну, увосень, дадому, дахаты, напалову, улетку, зьверху, зьнізу (але: зь верху да нізу, зь нізу да верху), назад, наверх, збоку, ўнізе, ўверсе, ўгары, ўночы, зранку (але: з ранку да вечара)^[e]
складаныя прыслоўі, якія маюць у сваім складзе займеньнік што: штодзень, штогод, штовечар, штораніцы, што месяц, штотыдзень, штохвілінна. Разам пішуцца прыслоўі таксама, гэтаксама.

Правапіс спалучэньняў, блізкіх да прыслоўяў

У беларускае мове ёсьць спалучэньне прыназоўнікаў з назоўнікамі, якія ў сказе выконваюць ролю акалічнасьцей, і таму яны блізкія сваім значэньнем да прыслоўяў. Такія спалучэньні пішуцца асобна. Вось асноўныя зь іх:

спалучэньне назоўнікаў з прыназоўнікамі з (зь), без (безь, бяз, бязь), да, на, у (ў), пад, за, з-за і інш.: з разьбегу, з налёту, з ходу, без разбору, бяз толку, без канца (але: бясконца), да зарэзу, да ўпаду, на хаду, на ляту, на бягу, на віду, на слых, на сьмех, у адзіночку, у момант, у меру, пад пахі, пад пахай, за мяжой, за граніцы, за мяжу, з-за мяжы, з-за граніцы
спалучэньне адмоўяў не, ні з прыназоўнікавымі відамі назоўнікаў: не ў пару, не ў меру, не пад сілу, не да смаку, не да твару, ні за грош

Напісаньне прыслоўяў праз злучок

Праз злучок пішуцца:

прыслоўі з прыстаўкаю па-, якія канчаюцца на -ому, -аму, -яму, -ску, -цку, -ы (-і): па-веснавому, па-ранейшаму, па-летняму, па-беларуску, па-хрысьціянску, па-каталіцку, па-праваслаўнаму, па-чалавечы
прыслоўі, ўтвораныя ад парадкавых лічэбнікаў (такія прыслоўі ў сказе выступаюць заўсёды пабочнымі словамі): па-першае, па-другое, па-трэцяе
складананыя прыслоўі, ў якіх паўтараецца тое самае слова: ледзь-ледзь, ціха-ціха, даўно-даўно, высока-высока, далёка-далёка, дзе-нідзе, сам-насам, калі-нікалі, разпораз, як-ніяк^[f]
прыслоўі з прыстаўкаю абы- і ўстаўкаю (суфікс) -небудзь: абы-дзе, абы-куды, абы-як, як-небудзь, дзе-небудзь, калі-небудзь, куды-небудзь
прыслоўі, ўтвораныя ад складаных прыметнікаў, якія пішуцца таксама праз злучок: вогненна-ярка, (вогненна-яркі)

Праз злучок пішацца слова на-гары.

Заўвагі

^ Або мэту дзеяньня
^ Маецца на ўвазе тое, што знаходзіцца насупраць зьлева, а ня справа як сукупнасьць папер
^ Ад гэтых прыслоўяў трэба адрозьніваць спалучэньне прыназоўнікаў зь нязьменнымі словамі, якія пішуцца з прыназоўнікамі асобна: да цямна, да заўтра, на пасьлязаўтра, зь цямна, да відна, ад малку.
^ Неабходна адрозьніваць прыслоўі НАШТО, НІЗАШТО ад займеньнікаў НА ШТО, НІ ЗА ШТО: Нашто табе гэта? (Нашто мае значэньне "зь якоб мэтаю") — Нашто паставіць лямпу? Нізашто не пайду (НІЗАШТО са спалучэньнем "ні ў якім разе", "ніколі") — Ні за што пакрыўдзіў чалавека ("ні за што — "дарэмна", "без прычыны").
^ Калі ёсьць паясьняльныя словы, то гэта назоўнік з прыназоўнікам, яны пішуцца асобна: ў дзень адкрыцьця спаборніцтваў, з боку лесу, ў пачатку дарогі, зь верху хвоі, з пачатку года, ў высь завоблачную.
^ Устойлівыя спалучэньні, ў якіх паўтараецца тое самае слова ў розных склонах з прыназоўнікам, пішуцца асобна: адзін на адзін, сьлед у сьлед, дзень пры дні, дзень у дзень, раз у раз, час ад часу, рука ў руку.

[1] Або мэту дзеяньня

[2] Маецца на ўвазе тое, што знаходзіцца насупраць зьлева, а ня справа як сукупнасьць папер

[3] Ад гэтых прыслоўяў трэба адрозьніваць спалучэньне прыназоўнікаў зь нязьменнымі словамі, якія пішуцца з прыназоўнікамі асобна: да цямна, да заўтра, на пасьлязаўтра, зь цямна, да відна, ад малку.

[4] Неабходна адрозьніваць прыслоўі НАШТО, НІЗАШТО ад займеньнікаў НА ШТО, НІ ЗА ШТО: Нашто табе гэта? (Нашто мае значэньне "зь якоб мэтаю") — Нашто паставіць лямпу? Нізашто не пайду (НІЗАШТО са спалучэньнем "ні ў якім разе", "ніколі") — Ні за што пакрыўдзіў чалавека ("ні за што — "дарэмна", "без прычыны").

[5] Калі ёсьць паясьняльныя словы, то гэта назоўнік з прыназоўнікам, яны пішуцца асобна: ў дзень адкрыцьця спаборніцтваў, з боку лесу, ў пачатку дарогі, зь верху хвоі, з пачатку года, ў высь завоблачную.

[6] Устойлівыя спалучэньні, ў якіх паўтараецца тое самае слова ў розных склонах з прыназоўнікам, пішуцца асобна: адзін на адзін, сьлед у сьлед, дзень пры дні, дзень у дзень, раз у раз, час ад часу, рука ў руку.

[a]

[b]

[c]

[d]

[e]

[f]