Вікіпэдыя

Тэхналёгія

выкарыстоўваньне ведаў, прыладаў, машынаў, тэхнікі, рамёстваў, сыстэмаў і мэтадаў іхнай арганізацыі, ці створаных такім чынам прыладаў і ін

Тэхналёгія (ад стар.-грэц. τέχνη — «мастацтва, майстэрства, хітрасьць» , і -λογία — «навука») — у шырокім значэньні, гэта выкарыстоўваньне ведаў, прыладаў, машынаў, тэхнікі, рамёстваў, сыстэмаў і мэтадаў іхнай арганізацыі, а таксама майстэрства для кантролю, прыстасаваньня і пераўтварэньня навакольнага асяродзьдзя. Тэхналёгія можа таксама ставіцца да збору такіх прыладаў, у тым ліку машынаў, правядзеньня мадыфікацыяў, новых мераў і працэдураў. Тэхналёгіі істотна паўплывалі на здольнасьць чалавека кантраляваць і адаптаваць да сябе натуральнае асяродзьдзе. Гэты тэрмін ужываецца як у агульным значэньні, гэтак і ў канкрэтных галінах жыцьця, напрыклад «будаўнічыя тэхналёгіі», «мэдычныя тэхналёгіі», «перадавыя тэхналёгіі».

Да сярэдзіны XX стагодзьдзя разьвіцьцё касьмічных тэхналёгіяў дазволіла чалавеку дасягнуць космасу і дасьледаваць ягоную прастору.

Чалавек пачаў разьвіваць тэхналёгіі зь пераўтварэньня прыродных матэрыялаў у простыя прылады. У старажытнасьці, адкрыцьцё мажлівасьці кантролю агню, дазволіла павялічыць крыніцы ежы, а вынаходніцтва кола, дапамагло людзям у вандроўках і разьвіцьці кантролю за навакольным асяродзьдзем. Сучасныя тэхналягічныя вынаходкі, напрыклад друкавальны прэс, тэлефон і інтэрнэт, зьнімаюць фізычныя бар’еры для зносінаў і дазволілі людзям узаемадзейнічаць на глябальным узроўні. Аднак, часьцяком тэхналёгіі выкарыстоўваюцца ня толькі ў мірных мэтах, але і для вынаходніцтва новых відаў зброі, якая зь цягам часу становіцца больш разбуральнай.

Тэхналёгіі паўплывалі на грамадзтва ў шэрагу кірунках. У шматлікіх грамадзтвах тэхналёгіі дапамаглі распрацаваць больш разьвітую эканоміку, у тым ліку сучасную глябальную эканоміку, а таксама паўплывала на рост вольнага часу чалавека. Многія тэхналягічныя працэсы вытворчасьці маюць непажаданыя пабочныя прадукты, якія забруджваюць навакольнае асяродзьдзя, а таксама выкарыстоўваюць прыродныя рэсурсы ў шкоду навакольнага асяродзьдзя Зямлі. Розныя рэалізацыі тэхналёгіяў уплываюць на каштоўнасьці грамадзтва, бо новыя тэхналёгіі часьцяком ставяць новыя этычныя пытаньні да грамадзтва. Прыклады ўключаюць уздым панятку эфэктыўнасьці ў пляне прадукцыйнасьці чалавека, тэрмін першапачаткова прымяняўся толькі да машынаў.

Філясофскія спрэчкі паўсталі па існым і будучым выкарыстаньні інфармацыйных тэхналёгіяў у грамадзтве, рознагалосьсі адбываюцца з нагоды пытаньня ўзьдзеяньня тэхналёгіі на стан чалавека. Нэалудызм, анарха-прымітывізм і іншыя падобныя рухі крытыкуюць паўсюднае выкарыстаньне тэхналёгіяў у сучасным сьвеце, выказваючы меркаваньне, што гэта наносіць шкоду навакольнаму асяродзьдзю й адштурхвае людзей адзін ад аднаго. Прыхільнікі ідэалёгіяў, як то трансгуманізм і тэхна-прагрэсівізм, лічаць неабходным працягваньне разьвіцьця тэхнічнага прагрэсу, як выгаднага для грамадзтва і стану чалавека. Да нядаўняга часу лічылася, што разьвіцьцё тэхналёгіяў было абмежавана толькі людзьмі, але нядаўнія навуковыя дасьледаваньні паказалі, што іншыя прыматы і некаторыя дэльфіны распрацавалі простыя прылады і навучыўся перадаваць свае веды іншым пакаленьням.

Гісторыя

рэдагаваць

Дагістарычны час

рэдагаваць
 
Старажытнае рубіла ў руцэ чалавека.

Першыя інструмэнты былі распрацаваныя гамінідамі шляхам назіраньняў ды мэтадам спробаў і памылак[1]. Мільёны гадоў таму яны навучыліся рабіць першыя каменныя прылады, выбіваючы кавалкі з каменьня, стварыўшы рубіла ці ручную сякеру[2]. Гэтая практыка была ўдасканаленая тысячу гадоў таму дзякуючы тэхнікі адцісканьня, што дазволіла рабіць больш дакладныя прылады[3].

Здабыцьцё агню было апісанае Чарлзам Дарвінам як «магчыма, найвялікшая рэч калі-небудзь зробленая чалавекам»[4]. Археалягічныя, дыетычныя і сацыяльныя зьвесткі выявілі «бесьперапыннае выкарыстаньне [чалавекам] агню» як мінімум 1,5 мільёна гадоў[5]. Агонь, які распальваўся дровамі і драўляным вугалем, дазваляў раньнім людзям гатаваць ежу, каб павялічыць ейную засваяльнасьць, палепшыўшы пажыўную каштоўнасьць і пашырыўшы колькасьць прадуктаў, якія можна было зьесьці[6]. Паводле існай гіпотэзы здольнасьць гатаваць спрыяла павелічэньню памеру мозгу гамінідаў, але некаторыя дасьледнікі лічаць гэтыя доказы непераканаўчымі[7]. Археалягічныя сьведчаньні вогнішчаў датуюцца 790 тысяч гадоў таму, але дасьледнікі мяркуюць, што гэта, верагодна, паспрыяла інтэнсыфікацыі сацыялізацыі чалавека і, магчыма, паспрыяла зьяўленьню мовы[8][9].

Іншыя тэхналягічныя дасягненьні, якія былі дасягнутыя ў эпоху палеаліту, улучаюць зьяўленьне адзеньня і жыльля[10]. Бракуе адзінага меркаваньня аб прыблізным часе ўжываньня гэтых вынаходніцтваў, але археолягі маюць доказы таго, што адзеньне выкарыстоўвалася ўжо 90—120 тысяч гадоў таму[11], а жытло — 450 тысяч гадоў таму[10]. Цягам палеаліту жылыя памяшканьні рабіліся больш дасканалымі і складанымі, ужо 380 тысяч гадоў таму людзі будавалі часовыя драўляныя хаціны[12][13]. Адзеньне, вырабленае з футра і скуры паляваных жывёлаў, дапамагло чалавецтву пашырыць свой арэал у халодныя рэгіёны, таму людзі пачалі міграваць з Афрыкі каля 200 тысяч гадоў, першапачаткова рухаючыся ў Эўразію[14][15][16].

Нэаліт

рэдагаваць
 
Нэалітычныя артэфакты, у тым ліку бранзалеты, аканечнікі сякераў, долаты і прылады паліраваньня.

Нэалітычная рэвалюцыя, вядома таксама як першая сельскагаспадарчая рэвалюцыя, стала рухавіком да паскарэньня тэхналягічных інавацыяў і адпаведнага росту сацыяльнай складанасьці чалавечых групаў[17]. Вынаходніцтва шліфаванай каменнай сякеры дазволіла рабіць высечку лесу зь вялікім ахопам тэрыторыі і заняцца сельскай гаспадаркай[18]. Такое дастасаваньне сякеры значна пашырылася ў нэаліце, але зьявілася яшчэ ў мэзаліце ў некаторых рэгіёнах, як то на востраве Ірляндыі[19]. Сельская гаспадарка пачала карміць большую колькасьць людзей, а пераход да аседласьці дазволіў адначасна выхоўваць больш дзяцей, бо немаўлятаў ужо ня трэба было насіць з сабой качэўнікам. Акрамя таго, дзеці маглі быць улучаныя ў працу па вырошчваньні ўраджаю з большым плёнам, чым яны маглі браць удзел у паляваньні ці зьбіральніцтве[20][21].

З гэтым павелічэньнем колькасьці насельніцтва і наяўнасьці працоўнай сілы павялічылася спэцыялізацыя працы[22]. Гэта выклікала пераход ад раньненэалітычных вёсак да першых гарадоў, такіх як Урук, і першых цывілізацыяў, як Шумэр. Дакладна невядома, што паўплывала на рост гарадоў, аднак лічыцца, што зьяўленьне ўсё больш герархічных сацыяльных структураў і спэцыялізаванай працы, гандлю і войнаў паміж сумежнымі плямёнамі, а таксама неабходнасьць калектыўных дзеяў дзеля пераадоленьня экалягічных пытаньняў, як то абвадненьня, адыгралі сваю ролю[23]. Вынаходніцтва пісьма прывяло да распаўсюду ведаў і стала асновай для разьвіцьця гісторычных ведаў, зьяўленьню бібліятэкаў, школаў і навуковых дасьледаваньняў[24].

Сталыя ўдасканаленьні прывялі да стварэньня печаў і кавальскіх мяхоў і ўпершыню далі мажлівасьць выплаўляць і каваць з золата, медзі, срэбра і волава, то бок самародных мэталаў, якія сустракаюцца ў адносна чыстым выглядзе ў прыродзе[25]. Перавагі медных прыладаў перад каменнымі, касьцянымі і драўлянымі сталі хутка відавочнымі раньнім людзям. Самародная медзь, верагодна, выкарыстоўвалася чалавекам амаль з пачатку нэаліту, то бок 10 тысяч гадоў таму[26], але ў прыродзе яна не сустракаецца ў вялікіх колькасьцях. Аднак, большы распаўсюд выкарыстаньне мэталаў набыло калі чалавек пачаў стопліваць медныя руды ў агню на дровах або драўняным вугалі. У рэшце рэшт апрацоўка мэталаў прывяла да адкрыцьця такіх стопкаў, як то бронза і латунь (блізу 4000 году да н. э.). Першае ўжываньне стопка жалеза, як то сталь, датуецца прыкладна 1800 годам да н. э.[27].

Старажытнасьць

рэдагаваць
 
Кола было вынайдзенае блізу 4000 году дэ н. э.

Пасьля здабыцьця агню людзі знайшлі прыстасаваньне і іншым формам энэргіі. Самым раньнім вядомым выкарыстаньнем энэргіі ветру ёсьць ужываньне ветразевага судна, а першы вядомы запіс аб ягоным выкарыстаньні датуецца блізу 7000 году да н. э. на Ніле[28]. З дагістарычных часоў эгіпцяне, верагодна, выкарыстоўвалі сілу штогадовага разьліву Ніла дзеля арашэньня сваіх зямель, паступова навучыўшыся рэгуляваць водныя плыні з дапамогай адмыслова пабудаваных ірыгацыйных каналаў і «ўлоўных» басэйнаў[29]. Старажытныя шумэры ў Мэсапатаміі выкарыстоўвалі складаную сыстэму каналаў і дамбаў дзеля адводу вады з рэкаў Тыгр і Эўфрат дзеля абвадненьня сваіх угодзьдзяў[30].

Археолягі мяркуюць, што кола было вынайдзенае адначасна і незалежна адзін ад аднаго ў Мэсапатаміі на тэрыторыі сучаснага Іраку, на Паўночным Каўказе і ў Цэнтральнай Эўропе[31]. Ацэнкі прыкладнай даты вельмі разыходзяцца і лічыцца, што гэта адбылося паміж 5500 і 3000 гадамі да н. э., пры гэтым большасьць экспэртаў уважаюць 4000 год да н. э. як найбольш набліжаны да гэтага вынаходзтва[32]. Самыя старажытныя артэфакты з малюнкамі калясьнiцаў датуюцца прыкладна 3500 годам да н. э.[33] Зусім нядаўна ў 2002 годзе ў Люблянскім бар’і ў Славеніі было знойдзенае найстарэйшае вядомае драўлянае кола ў сьвеце. Аўстрыйскія экспэрты выявілі, што кола мае ўзрост ад 5100 да 5350 гадоў[34].

 
Частка старажытнага кола і восі, якія былі знойдзеныя ў Люблянскім бар’і у 2002 годзе.

Вынаходніцтва кола зрабіла рэвалюцыю ў гандлі і вайне. Чалавеку не спатрэбілася шмат часу, каб выявіць, што колавыя вазы можна выкарыстоўваць дзеля перавозкі цяжкіх грузаў. Старажытныя шумэры выкарыстоўвалі ганчарнае кола і, магчыма, вынайшлі яго[35]. Каменнае ганчарнае кола, знойдзенае ў горадзе-дзяржаве Ур, датуецца прыкладна 3429 годам да н. э.[36], аднак у тым жа рэгіёне былі выяўленыя нават больш раньнія фрагмэнты керамікі[36]. Хуткія ганчарныя колы дазволілі наладзіць раньнюю масавую вытворчасьць керамікі, але менавіта выкарыстаньне кола ў якасьці крыніцы энэргіі праз вадзяныя колы, ветракі і нават тапчакі зрабіла рэвалюцыю ў выкарыстаньні нечалавечых крыніцаў энэргіі. Першыя двухколавыя калёсы ўпершыню ўжылі ў Мэсапатаміі і Іране прыкладна ў 3000 годзе да н. э.[37]

Найстаражытнейшымі вядомымі пабудаванымі дарогамі ўважаюцца выбрукаваныя каменьнем вуліцы горада-дзяржавы Ур, датаваныя 4000 годам да н. э.[38] і драўляныя дарогі праз балоты Гластанбэры ў сучаснай Ангельшчыне, датаваныя прыкладна тым жа часам[38]. Першая міжгародняя дарога, якая пачала выкарыстоўвацца блізу 3500 году да н. э.[38], цягнулася на 2400 км ад Пэрсыдзкай затокі да Міжземнага мора[38], але не была высланая аніводным матэрыялам і абслугоўвалася толькі часткова[38]. Прыблізна ў 2000 годзе да н. э. мінойцы на грэцкім востраве Крыт пабудавалі 50-кілямэтровую дарогу, якая пралягала праз горы ад палаца Гортыны на паўднёвым баку вострава да палаца Кнос на паўночным баку вострава[38]. У адрозьненьне ад ранейшай дарогі, Мінойская дарога была цалкам брукаваная[38].

 
Адзін з старажытнарымскіх аквэдукаў.

Старажытныя мінойскія прыватныя дамы мелі вадаправод[39]. Ванна, практычна ідэнтычная сучаснай, была знойдзеная ў Кноскім палацы[39][40]. Некалькі мінойскіх прыватных дамоў таксама мелі прыбіральні, дзе была сыстэма змываньня вады ў каналізацыю[39]. У старажытных рымлянаў ужо было шмат грамадзкіх прыбіральняў са змываньнем[40], вада зь якіх трапляла ў досыць шырокую каналізацыйную сыстэму[40]. Галоўнай каналізацыйнай сыстэмай у Рыме была Клаака Максіма[40], будаўніцтва якой пачалося ў VI стагодзьдзі да н. э., і якая функцыянае і дасюль[40]. Старажытныя рымляне таксама стварылі складаную сыстэму аквэдукаў[41], якія выкарыстоўваліся дзеля транспартаваньня вады на вялікія адлегласьці[41]. Першы рымскі аквэдук быў пабудаваны ў 312 годзе да н. э.[41] Адзінаццаты і апошні зь іх быў узьведзены ў 226 годзе н. э.[41] У сукупнасьці рымскія аквэдукі мелі працяжнасьць большую за 450 км[41], але менш за 70 км зь іх была ўсталяваныя па-над зямлёй і падтрымліваліся аркамі[41].

Да Новага часу

рэдагаваць

Інавацыі працягваліся ў Сярэднявеччы з пашырэньнем вытворчасьці шоўку ў Азіі, а пазьней у Эўропе. Таксама былі вынайдзеныя хамут і падкова. Простыя мэханізмы, як то вагар, шруба і блёк, былі прыстасаваныя былі больш складаныя прылады, як тачку, ветракі і гадзіньнік[42]. Сыстэма ўнівэрсытэтаў разьвівала і распаўсюджвала навуковыя ідэі і практыку. Эпоха Адраджэньня дала шмат навінак, у тым ліку вынаходзтва ў Эўропе рухомага друкарскага прэсу, які спрыяў перадачы ведаў. Тэхналёгія ўсё больш знаходзілася пад уплывам навукі, што пачало цыкль хуткага прагрэсу[43].

Сучаснасьць

рэдагаваць
 
Аўтамабіль зрабіў рэвалюцыю ў галіне асабістага транспарту.

Пачынаючы зь Вялікабрытаніі ў XVIII стагодзьдзі, адкрыцьцё парасілавой устаноўкі паклала пачатак Індустрыяльнай рэвалюцыі, у выніку якой быў зроблены шэраг тэхналягічныя адкрыцьцяў, асабліва ў галіне сельскай гаспадаркі, прамысловасьці, горназдабыўной дзейнасьці, мэталюргіі і транспарту. Пачалі будавацца фабрыкі[44]. Праз стагодзьдзе адбылася Другая індустрыяльная рэвалюцыя, якая спрыяла большай колькасьці хуткіх навуковых адкрыцьцяў ды прывяла да разьвіцьця стандартызацыі і масавай вытворчасьці. Былі распрацаваны новыя тэхналёгіі, у тым ліку каналізацыйныя сыстэмы, паўстала электрычнасьць, зьявіліся электрарухавікі, чыгунка, аўтамабілі і самалёты. Гэтыя тэхналягічныя дасягненьні спрычыніліся да значнага разьвіцьця ў мэдыцыне, хіміі, фізыцы і тэхніцы[45]. Яны суправаджаліся сацыяльнымі зьменамі і хуткай урбанізацыяй[46]. Сувязь палепшылася з вынаходніцтвам тэлеграфа, тэлефона, радыё і тэлебачаньня[47].

У XX стагодзьдзі зьявілася мноства інавацыяў. У галіне фізыцы адкрыцьцё ядзернага дзяленнья прывяло як да стварэньня ядзернай зброі, гэтак і да ўкараненьня выкарыстаньня ядзернай энэргіі. Былі вынайдзеныя аналягавыя кампутары, якія дапамаглі чалавецтву ў апрацоўцы складаных зьвестак. У той час як вынаходніцтва вакуўмных лямпаў дазволіла застасаваць лічбавыя вылічэньні на такіх кампутарах як ЭНІАК, але іхны велізарны памер замінаў шырокаму ўжываньню машынаў, пакуль інавацыі ў квантавай фізыцы не дазволілі вынайсьці транзыстар у 1947 годзе, які істотна зьменшыў памеры кампутараў і прывёў да лічбавага пераходу. Інфармацыйныя тэхналёгіі, асабліва аптычнае валакно і валаконна-аптычныя ўзмацняльнікі, дазволілі наладзіць простую і хуткую міжгароднюю сувязь, што пачало эпоху інфармацыі і парадзіла Інтэрнэт. Касьмічная эра пачалася з запуску спадарожніка ў 1957 годзе, а пазьней з запускам экіпажаў на Месяц у 1960-я гады. Арганізаваныя намаганьні ў пошуку пазаземнага розуму палягалі на радыётэлескопы дзеля выяўленьня прыкметаў выкарыстаньня тэхналёгіяў або тэхнасыгнатураў, зробленых іншаплянэтнымі цывілізацыямі. У мэдыцыне былі распрацаваныя новыя тэхналёгіі дзеля дыягностыкі (КТ, ПЭТ і МРТ), лячэньня (напрыклад, апарат для дыялізу, дэфібрылятар, кардыёстымулятар і шырокі спэктар новых фармацэўтычных прэпаратаў) і дасьледаваньняў (напрыклад, клянаваньне інтэрфэрону і ДНК-мікрачыпы)[48].

Дзеля стварэньня і падтрыманьня больш сучасных тэхналёгіяў неабходны складаныя вытворчыя і будаўнічыя мэтады і арганізацыі. У выніку былі створаныя цэлыя галіны дзеля распрацоўкі наступных пакаленьняў усё больш складаных прыладаў. Сучасныя тэхналёгіі ўсё больш абапіраюцца на навучаньне і адукацыю, бо сёньня адмыслоўцы па абслугоўваньні і карыстаньні тэхналёгіяў часта патрабуюць складанай агульнай і спэцыяльнай падрыхтоўкі[49].

Крыніцы

рэдагаваць
  1. ^ Schiffer, M. B. (2013). «Discovery Processes: Trial Models». The Archaeology of Science. Manuals in Archaeological Method, Theory and Technique. Vol. 9. Heidelberg: Springer International Publishing. — С. 185—198. — doi:10.1007/978-3-319-00077-0_13. ISBN 978-3319000770.
  2. ^ «Our earliest technology?». The British Museum.
  3. ^ Minogue, K. (28.10.2010). «Stone Age Toolmakers Surprisingly Sophisticated». Science.org.
  4. ^ Crump, Thomas (2001). «A Brief History of Science». Constable & Robinson. — С. 9. — ISBN 978-1841192352.
  5. ^ Gowlett, J. A. J.; Wrangham, R. W. (1.03.2013). «Earliest fire in Africa: towards the convergence of archaeological evidence and the cooking hypothesis». Azania: Archaeological Research in Africa. 48 (1): 5—30. — doi:10.1080/0067270X.2012.756754.
  6. ^ Stahl, Ann B. (1984). «Hominid dietary selection before fire». Current Anthropology. 25 (2): 151—168. — doi:10.1086/203106.
  7. ^ Wrangham, R. (1.08.2017). «Control of Fire in the Paleolithic: Evaluating the Cooking Hypothesis». Current Anthropology. 58 (S16): S303—S313. — doi:10.1086/692113.
  8. ^ Dunbar, R. I. M.; Gamble, C.; Gowlett, J. A. J., eds. (2014). «Lucy to Language: the Benchmark Papers». Oxford University Press. — ISBN 978-0199652594.
  9. ^ Wade, Nicholas (15.07.2003). «Early Voices: The Leap to Language». The New York Times.
  10. ^ а б Shaar, Ron; Matmon, Ari; Horwitz, Liora K.; Ebert, Yael; Chazan, Michael; Arnold, M.; Aumaître, G.; Bourlès, D.; Keddadouche, K. (1.05.2021). «Magnetostratigraphy and cosmogenic dating of Wonderwerk Cave: New constraints for the chronology of the South African Earlier Stone Age». Quaternary Science Reviews. 259: 106907. — doi:10.1016/j.quascirev.2021.106907.
  11. ^ Hallett, Emily Y.; Marean, Curtis W.; Steele, Teresa E.; Álvarez-Fernández, Esteban; Jacobs, Zenobia; Cerasoni, Jacopo Niccolò; Aldeias, Vera; Scerri, Eleanor M. L.; Olszewski, Deborah I.; Hajraoui, Mohamed Abdeljalil El; Dibble, Harold L. (24.09.2021). «A worked bone assemblage from 120,000–90,000 year old deposits at Contrebandiers Cave, Atlantic Coast, Morocco». iScience. 24 (9): 102988. — doi:10.1016/j.isci.2021.102988. ISSN 2589-0042. PMC 8478944. PMID 34622180.
  12. ^ O’Neil, Dennis. «Evolution of Modern Humans: Archaic Homo sapiens Culture». Palomar College.
  13. ^ Villa, Paola (1983). «Terra Amata and the Middle Pleistocene archaeological record of southern France». Berkeley: University of California Press. — С. 303. — ISBN 978-0520096622.
  14. ^ Cordaux, Richard; Stoneking, Mark (2003). «South Asia, the Andamanese, and the Genetic Evidence for an 'Early' Human Dispersal out of Africa». American Journal of Human Genetics. 72 (6): 1586—1590. — doi:10.1086/375407. PMC 1180321. PMID 12817589.
  15. ^ «'Oldest remains' outside Africa reset human migration clock». Phys.org.
  16. ^ M.; Karakostis, Fotios A.; Grün, Rainer; Stringer, Chris; Karkanas, Panagiotis; Thompson, Nicholas C.; Koutoulidis, Vassilis; Moulopoulos, Lia A.; Gorgoulis, Vassilis G.; Kouloukoussa, Mirsini (2019). «Apidima Cave fossils provide earliest evidence of Homo sapiens in Eurasia». Nature. 571 (7766). Springer Science and Business Media LLC: 500—504. — doi:10.1038/s41586-019-1376-z. ISSN 0028-0836. PMID 31292546.
  17. ^ Kuijt, i., ed. (2002). «Life in Neolithic Farming Communities: Social Organization, Identity, and Differentiation». Fundamental Issues in Archaeology. Springer New York. — ISBN 9780306471667.
  18. ^ Coghlan, H. H. (1943). «The Evolution of the Axe from Prehistoric to Roman Times». The Journal of the Royal Anthropological Institute of Great Britain and Ireland. 73 (1/2): 27—56. — doi:10.2307/2844356. ISSN 0307-3114.
  19. ^ Driscoll, Killian (2006). «The early prehistory in the west of Ireland: Investigations into the social archaeology of the Mesolithic, west of the Shannon, Ireland». Lithics Ireland.
  20. ^ University of Chicago Press Journals (4.01.2006). «The First Baby Boom: Skeletal Evidence Shows Abrupt Worldwide Increase In Birth Rate During Neolithic Period». ScienceDaily.
  21. ^ Sussman, Robert W.; Hall, Roberta L. (1972). «Child Transport, Family Size, and Increase in Human Population During the Neolithic». Current Anthropology. 13 (2): 258—267. — doi:10.1086/201274.
  22. ^ Ferraro, Gary P. (2006). «Cultural Anthropology: An Applied Perspective». The Thomson Corporation. — ISBN 978-0495030393.
  23. ^ Patterson, Gordon M. (1992). «The Essentials of Ancient History». Research & Education Association. — ISBN 978-0878917044.
  24. ^ Goody, J. (1986). «The Logic of Writing and the Organization of Society». Cambridge University Press.
  25. ^ Cramb, Alan W (1964). «A Short History of Metals». Nature. 203 (4943): 337. — doi:10.1038/203337a0.
  26. ^ Hall, Harry Reginald Holland (1911). «Ceramics». In Chisholm, Hugh (ed.). Encyclopædia Britannica. Vol. 05 (11th ed.). Cambridge University Press. — С. 703—760.
  27. ^ «Ironware piece unearthed from Turkey found to be oldest steel». The Hindu.
  28. ^ Usai, Donatella; Salvatori, Sandro. «The oldest representation of a Nile boat». Antiquity. — С. 81.
  29. ^ Postel, Sandra (1999). «Egypt’s Nile Valley Basin Irrigation». Pillar of Sand: Can the Irrigation Miracle Last? W.W. Norton & Company. — ISBN 978-0393319378.
  30. ^ Crawford, Harriet (2013). «The Sumerian World». New York & London: Routledge. — С. 34—43. — ISBN 978-0203096604.
  31. ^ Potts, D.T. (2012). «A Companion to the Archaeology of the Ancient Near East». — С. 285.
  32. ^ Childe, V. Gordon (1928). «New Light on the Most Ancient East». — С. 110.
  33. ^ Anthony, David A. (2007). «The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World». Princeton: Princeton University Press. — С. 67. — ISBN 978-0691058870.
  34. ^ Gasser, Aleksander (2003). «World’s Oldest Wheel Found in Slovenia». Republic of Slovenia Government Communication Office.
  35. ^ Kramer, Samuel Noah (1963). «The Sumerians: Their History, Culture, and Character». Chicago: University of Chicago Press. — С. 290. — ISBN 978-0226452388.
  36. ^ а б Moorey, Peter Roger Stuart (1999) [1994]. «Ancient Mesopotamian Materials and Industries: The Archaeological Evidence». Winona Lake, Indiana: Eisenbrauns. — С. 146. — ISBN 978-1575060422.
  37. ^ Lay, M G (1992). «Ways of the World». Sydney: Primavera Press. — С. 28. — ISBN 978-1875368051.
  38. ^ а б в г д е ё Gregersen, Erik (2012). «The Complete History of Wheeled Transportation: From Cars and Trucks to Buses and Bikes». New York: Britannica Educational Publishing. — С. 130. — ISBN 978-1615307012.
  39. ^ а б в Eslamian, Saeid (2014). «Handbook of Engineering Hydrology: Environmental Hydrology and Water Management». Boca Raton, Florida: CRC Press. — С. 171—175. — ISBN 978-1466552500.
  40. ^ а б в г д Lechner, Norbert (2012). «Plumbing, Electricity, Acoustics: Sustainable Design Methods for Architecture». Hoboken, NJ: John Wiley & Sons, Inc. — С. 106. — ISBN 978-1118014752.
  41. ^ а б в г д е Aicher, Peter J. (1995). «Guide to the Aqueducts of Ancient Rome». Wauconda, IL: Bolchazy-Carducci Publishers, Inc. — С. 6. — ISBN 978-0865162822.
  42. ^ Davids, K.; De Munck, B., eds. (2019). «Innovation and Creativity in Late Medieval and Early Modern European Cities». Routledge. — doi:10.4324/9781315588605. ISBN 978-1317116530.
  43. ^ Deming, D. (2014). «Science and Technology in World History, Volume 3: The Black Death, the Renaissance, the Reformation and the Scientific Revolution». McFarland. — ISBN 978-0786490868.
  44. ^ Stearns, P. N. (2020). «The Industrial Revolution in World History». Routledge. — ISBN 978-0813347295.
  45. ^ Mokyr, J. (2000). «The Second Industrial Revolution, 1870–1914». Northwestern University.
  46. ^ Black, B. C. (2022). «To Have and Have Not: Energy in World History». Rowman & Littlefield. — ISBN 978-1538105047.
  47. ^ Albion, Robert G. (1.01.1933). «The Communication Revolution, 1760—1933». Transactions of the Newcomen Society. 14 (1): 13—25. — doi:10.1179/tns.1933.002. ISSN 0372-0187
  48. ^ Agar, J. (2012). «Science in the 20th Century and Beyond». Polity. ISBN 978-0745634692.
  49. ^ Goldin, C.; Katz, L. F. (2010). «The Race between Education and Technology». Harvard University Press. ISBN 978-0674037731.

Вонкавыя спасылкі

рэдагаваць
Атрымана з «https://be-tarask.wikipedia.org/w/index.php?title=Тэхналёгія&oldid=2582638»
  NODES
Association 1
innovation 1
Intern 1
iOS 1
os 12